Paniek en polarisatie in tijden van cholera

Marie

Bruyndonckx

De coronapandemie ligt nog vers in het geheugen. Maart 2020 betekende de start van een gevecht tegen een virus dat meer dan een jaar zou aanslepen. De strijd ging gepaard met een resem van al dan niet tegengestelde ideeën, praktijken en gevoelens. Hoe zat het nu zo een 150 jaar geleden? Hoe beleefden mensen toen een epidemie, meer bepaald de cholera? In deze studie lag de focus op de emoties, de opvattingen en de dagelijkse praktijken van de Antwerpse bevolking in het jaar 1866.

De belevingen van Antwerpenaren tijdens de cholera-epidemie van 1866 waren erg divers. Emoties verschilden niet alleen tussen diverse sociale groepen, maar ook binnen die groepen. Mensen uitten hun emoties bovendien op uiteenlopende manieren. De epidemie ging ook gepaard met velerlei opvattingen; geregeld vonden er debatten plaats over de ziekte. Wetenschappers tastten immers nog in het duister over wat de oorzaak van de epidemie was. Pas in de jaren 1870 zou Robert Koch de bacterie ontdekken die cholera veroorzaakt.

Angst en schuld

Cholera is een infectieziekte van de dunne darm, die België in de negentiende eeuw zes keer trof. In 1866 vielen de meeste slachtoffers, in België stierven er toen 43.400 mensen aan deze ziekte. In Antwerpen overleefden 3.000 personen de cholera toen niet, de overige 2.000 besmette personen genazen. De symptomen waren shockerend voor de bevolking: bijna altijd ging de ziekte gepaard met diarree, veelvuldig braken, een huid met een blauwe schijn en hoge koorts. Dat zorgde ervoor dat er heel wat gevoelens bij de epidemie kwamen kijken. Sommige mensen waren bang en isoleerden zich thuis, andere hadden lak aan alle maatregelen en gingen feesten op momenten dat het verboden was. Klinkt bekend. Verschillende stemmen, waaronder ook die van dokters, beweerden trouwens dat te veel angst ervoor zou zorgen dat mensen ziek werden. Dat had invloed op de communicatie over cholera: diegenen die beweerden dat mensen de ziekte zouden oplopen als gevolg van de paniekerige gevoelens claimden dat de pers, de stad en de artsen er beter niet te veel over zouden communiceren.

Tegelijk ging de epidemie gepaard met gevoelens van afkeer. Onder de “elite” leefde het idee dat cholera een ziekte van de “lagere klassen” was. Ze beschuldigde hen ervan dat ze verantwoordelijk waren voor de snelle verspreiding van de epidemie. Dergelijke “blaming” kwam niet alleen voor tijdens cholera. In de middeleeuwen bijvoorbeeld zagen velen de joden als de schuldigen voor de verspreiding van de pest. Ook tijdens de coronapandemie wezen diverse stemmen met een beschuldigende vinger naar bepaalde groepen, meer bepaald naar personen met een Aziatische afkomst. In 1866 waren diegenen die zo een beschuldigingen uitten vaak voorstanders van het informeren van de “gewone bevolking” over de epidemische toestand. Ze redeneerden dat een goede kennis erover zou leiden tot het volgen van de opgelegde maatregelen. In feite wilden ze de ziekte in toom houden en tegelijk een verdere “degeneratie” van de samenleving tegenhouden. Met dat laatste bedoelden ze de “achteruitgang” van de maatschappij. Volgens hen droegen recente ontwikkelingen zoals de industrialisering en de vraag naar meer democratisering immers bij tot allerlei problemen zoals alcoholisme en geslachtsziekten.

Geloof versus wetenschap

Hoe beleefden artsen de epidemie? Zij waren net zoals de rest van de bevolking geen groep waarin iedereen dezelfde gedachten en gevoelens deelde. Ze voerden verschillende debatten over de oorzaak, het verloop en de behandeling van de ziekte. Sommigen maakten bovendien gebruik van de situatie en beweerden dat zowel de overheid als de bevolking niet genoeg waardering uitdrukten voor hun bewezen diensten. Via pamfletten en petities vroegen ze dan om meer erkenning en extra middelen, zoals een hoger loon of de bouw van nieuwe ziekenhuizen. Mede dankzij die pleidooien konden ze hun positie in de maatschappij versterken. Zo heeft cholera in zekere zin bijgedragen aan de toenemende macht en invloed van artsen in de samenleving.

Ook de Katholieke Kerk speelde een belangrijke rol tijdens de epidemie. In 1866 beschouwden velen cholera als een ziekte met goddelijke oorsprong. Volgens hen was het een straf van God voor de zonden die mensen hadden begaan. Geestelijken riepen dan ook op om boete te doen. Dat konden gelovigen doen door deel te nemen aan de processies of bidsamenkomsten, specifiek georganiseerd voor cholera. Bidden tot pestheiligen was bijvoorbeeld een populaire strategie. Ondanks het feit dat er discussie was over de oorsprong van de ziekte (natuurlijk of goddelijk?), stonden geloof en wetenschap toch niet rechtlijnig tegenover elkaar. Zo werkten dokters geregeld samen met clerici en de stad Antwerpen om burgers op de hoogte te brengen van de toestand in de stad.

Choleramoeheid?

Er kwam weleens weerstand tegen de choleramaatregelen die de overheid en de artsen samen hadden uitgevaardigd. In verschillende krantenartikels klonk kritiek. Volgens sommigen gingen de maatregelen te ver, maar er waren er ook die vonden dat ze niet ver genoeg gingen. Klachten gingen met andere woorden over verschillende zaken. Sommigen stelden de hygiënemaatregelen aan de kaak, omdat die te laks zouden zijn geweest, anderen bekritiseerden dan weer het feit dat dansfeesten tijdelijk verboden werden om het aantal zieken te beperken. Er kwam ook commentaar uit andere hoek. Zo beweerden sommigen dat de ziekte werd ingezet als een politiek hulpmiddel. Verschillende voorbeelden uit mijn onderzoek hebben inderdaad aangetoond dat politici een cholerabeleid voerden dat aansloot bij de wensen van hun kiezerspotentieel.

We zijn nu precies 157 jaar en enkele pandemieën en epidemieën verder. Alhoewel er meer dan anderhalve eeuw tussen de cholera-epidemie en de coronapandemie zat, vielen de parallellen tussen beide gebeurtenissen toch op. Het kan dan ook interessant zijn om op basis van historische inzichten te anticiperen op bepaalde reacties die gepaard gaan met een epidemie. Toch is het belangrijk om te onthouden dat geschiedenis toevallig verloopt: de geschiedenis herhaalt zich nooit op een volledig dezelfde manier.

Bibliografie

Bronnen

Archiefmateriaal

Felixarchief

‘Affiche die alle danspartijen in herbergen en openbare gestichten verbiedt’, 18 juli 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de Gezondheidsdienst. 641#147.
‘Behoedmiddelen tegen de cholera bekend gemaakt door de zorgen vh gemeentebestuur van Antwerpen’, z.d. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de Gezondheidsdienst. 641#130
Bleeker, P. ‘De cholera wenken voor allen’, 1865. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de Gezondheidsdienst. 641#144.
‘Brief aan de burgemeester en schepenen van Antwerpen van de lokale medische commissie van Antwerpen’, 16 juli 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de Gezondheidsdienst. 641#144.
‘Brief over choleragevallen in een emigrantenziekenhuis van de politiecommissaris aan de burgemeester van Antwerpen’, 18 mei 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de Gezondheidsdienst. 641#140.
‘Brief over de inspectie van emigrantenhuizen van de voorzitter van de medische commissie aan de burgemeester van Antwerpen’, 26 mei 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de Gezondheidsdienst. 641#140.
‘Brief over processies’, 26 juni 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de Gezondheidsdienst. 641#147.
‘Brief van de burgemeester aan de politiecommissaris over de bals van de vigiliantskoetsiers en de bakkersgasten’, 5 oktober 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de Gezondheidsdienst.
641#147.
‘Brief van de burgemeester aan de politiecommissaris over het uitzonderlijk laten doorgaan van een bal’, 7

oktober 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de Gezondheidsdienst. 641#147.
‘Brief van de directeur van het Bestuur der Burgerlijke Godshuizen over het inzetten van een extra bewaker aan het Elizabethziekenhuis’, 26 juni 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de

Gezondheidsdienst. 641#147.
‘Brief van dokter Mayer aan de burgemeester en schepenen van Antwerpen over de diensten van de clerus’,

1 november 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de Gezondheidsdienst. 641#134.
‘Brief van l’Administration du Bureau de Bienfaisance et des Ateliers de Charité de la ville d’Anvers aan l’Administration communale d’Anvers’, 8 augustus 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief

van de Gezondheidsdienst. 641#129.
‘Brief van muzikanten aan het Antwerps College van Burgemeesters en Schepenen waarin ze hun ontevredenheid uiten over het verbod op dansen’, z.d. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van
de Gezondheidsdienst. 641#147.
‘Comiteit van openbare gezondheid te Antwerpen: aanwijzingen voor de heeren toezichters’, z.d. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de Gezondheidsdienst. 641#147.
‘Conseil communal: choléra: rapport au conseil’. Ville d’Anvers, 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de Gezondheidsdienst. 641#143
‘Conseil supérieur d’hygiène publique: rapport sur les instructions concernant le choléra’. Antwerpen, 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archieven van gemeenten voor hun aanhechting bij of fusie met Antwerpen. 1222#74.
During, R.H.L. ‘Een Voorbehoedmiddel tegen de Cholera, hetwelk ook tevens het Geneesmiddel is’, z.d.ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de Gezondheidsdienst. 641#147.
Koene, J.C. ‘Brief van dokter Koene gericht aan de inwoners van Brussel’, 11 september 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de Gezondheidsdienst. 641#147.
‘Onderrichtingen over de middelen om zich tegen den cholera te behoeden of hem te bestrijden’. Deltombe, 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de Gezondheidsdienst. 641#142.
Plaatselijke geneeskundige commissie Antwerpen. ‘Rapport des travaux 1866’. Antwerpen, 16 mei 1866.ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de Gezondheidsdienst. 641#631.
‘Proces-verbaal nr. 101’. Antwerpen. Zesde Wijk, 19 mei 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Politiearchief. 450#209.
‘Proces-verbaal nr. 186’. Antwerpen. Zesde Wijk, 13 augustus 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Politiearchief. 450#209.
‘Proces-verbaal nr. 248’. Antwerpen. Derde Wijk, 25 juni 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Politiearchief. 450#93.
‘Proces-verbaal nr. 291’. Antwerpen. Derde Wijk, 4 juli 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Politiearchief. 450#93.
‘Proces-verbaal nr. 329’. Antwerpen. Derde Wijk, z.d. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Politiearchief. 450#93.
‘Rapport over 1867 van de plaatselijke geneeskundige commissie van Antwerpen aan de provinciale geneeskundige commissie van Antwerpen’, z.d. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de Gezondheidsdienst. 641#631.
‘Statistieken van dokters’, 1866. ANTWERPEN, collectie Felixarchief, Archief van de Gezondheidsdienst. 641#134.

KADOC
‘Brief van Alphonse Vandenpeereboom aan de directrice van de gemeenschap van ziekenzusters van Lier’, 5 oktober 1867. LEUVEN, collectie KADOC. Archief Gasthuiszusters-Augustinessen - Lier, BE/942855/1941/156.
‘Gebed geschikt om op de huisdeur geplakt te worden, en dat men leest opdat God ons van den cholera en al andere kwalen gelieve te bevryeen’. Tournai. Tyopgraphie de H. Casterman, imprimeur de l’évêché, z.d. LEUVEN, collectie KADOC. Archief Jezuïeten - Belgische (1832-1935) en Vlaamse (1935-) Provincie, BE/942855/1595/19010.
‘Ziekten en rampen zijn de gewoone gevolgen der zonde’. In Verzameling korte preken, 1873. LEUVEN, collectie KADOC. Archief Kanunikessen van het Heilig Graf Turnhout, BE/942855/1850/557

Rijksarchief Antwerpen

Beéckmans, J.D. ‘Affiche van de processie ter ere van de allerheiligste en onbevlekte maegd en moeder Gods Maria’. Drukkery Ph. Ville, Oude Koornmarkt, 1866. ANTWERPEN, collectie Rijksarchief, Archieven van de Kerkfabriek van de O.-L.-Vrouwekathedraal van Antwerpen. Inventaris 12, Deel II: 9.B.2. deelnemers aan de processies, volgorde van de groepen, wegwijzers, 1866 – 1955.

‘Brief van de burgemeester aan meneer Beeckmans, deken-priester van Antwerpen’, 26 oktober 1866. ANTWERPEN, collectie Rijksarchief, Archieven van de Kerkfabriek van de O.-L.-Vrouwekathedraal van Antwerpen. Inventaris 12, Deel III: 8.C.3 Cholera, 1866 (sociale en politieke organisaties).

− ‘Brief van meneer Beeckmans, deken-priester van Antwerpen, aan de burgemeester van Antwerpen’, 26 oktober 1866. ANTWERPEN, collectie Rijksarchief, Archieven van de Kerkfabriek van de O.-L.- Vrouwekathedraal van Antwerpen. Inventaris 12, Deel III: 8.C.3 Cholera, 1866 (sociale en politieke organisaties).

Tijdschriften

Bulletin de l’Académie Royale de Médecine de Belgique, 1866
De Vrijheid. Weekblad voor het volk, 1866
Le Scalpel, 1866 – 1867
Le médecin de la famille ou l’art d’entretenir la santé. journal utile à tout le monde, traitant de l’hygiene publique, 1867
Le Mémorial. Revue des interets religieux, 1866
Journal de médecine, de chirurgie et de pharmacologie, 1866

Dagbladen
De Koophandel, 1866
Het Handelsblad, 1866

Parlementaire handelingen

Séance du 5 mai 1868, Annales Parlementaires § (1868).
Séance du 20 novembre 1866, Annales Parlementaires § (1868).
Séance du 27 novembre 1867, Annales Parlementaires § (1867).

Uitgegeven bronnen

Belgique Ministre de l’intérieur. Statistique de la Belgique: Population. Recensement général (15 octobre 1846). Bruxelles: Ministère de l’Intérieur, 1849.

———. Statistique de la Belgique: Population. Recensement général (31 décembre 1866). Bruxelles: Ministère del’Intérieur, 1866.

De Smet, D.D. Vie de Saint Macaire, archevêque d’Antioche, patron contre la peste et l’épidémie. Gent: Imprimerie et litographie de D.B.D. Gemelstoet, 1867.

Durant, Léopold. L’épidémie cholérique de 1866 et l’intervention du gouvernement. Antwerpen: Buschmann, 1866.

Lebel, Joachim-Joseph. Epidémie cholérique de 1866. Brussel: Imprimerie de Ve Parent & Fils, 1867.

Les victimes du choléra: épisodes des deux dernières épidémies. Antwerpen: Impr. Ed. Van Rooijen, 1866.

Memoriaal van administratie der Provincie Antwerpen. Vol. 26. Kipdorp: Imprimerie de J.H. Conart, 1866.

Osiander, J.F. Volksgeneeskunde, of eenvoudige middelen en raadgevingen tegen de kwalen en krankheden der menschen. Leeuwarden: L. Schierbeek, 1863.

Rapport de la Commission médicale locale de la ville d’Anvers au sujet de l’épidémie du choléra de 1866. Antwerpen: Imprimerie J.-E. Buschmann, 1866.

Schellens, M.H. Nieuwe Sermoonen op alle de zondagen van het jaer. Vol. 3. Leuven: Vanlinthout en Cie, drukkers der hoogeschool, 1859.

Segers, Jean-Corneille. Nouvelle théorie sur l’asthme. Brussel: Tircher, 1861.
Sermons, discours, exhortations et allocutions sur divers sujets de circonstance à l’usage du clergé; Recueillis et

publiés par un pretre du diocèse de Liège. Luik: Spée-Zélis & Grandmont Dondérs, 1866.

Sterckx, Engelbertus. ‘Bevelbrief voor den vasten’. In Collectio epistolarum pastoralium, decretorum aliorumque documentorum quae pro regimine dioecesis Mechliniensis publicata fuerunt, 5:333-39. Mechelen: H. Dessain, 1868.

———. ‘Mandatum Archiepiscopi et Episcoporum Belgii quo, flagello Dei cholera-morbo appropiante, tum spiritualia tum naturalia remedia ad illud avertendum aptissima, precesque’. In Collectio epistolarum pastoralium, decretorum aliorumque documentorum quae pro regimine dioecesis Mechliniensis publicata fuerunt, 5:37-44. Mechelen: H. Dessain, 1868.

Sweron, M. Manuel d’hygiène à l’usage des habitants des campagnes. Mechelen: Imprimerie de Van Velsen - Van Der Elst, 1853.

Theyskens, Jozef. ‘Het bovennatuurlijke en de geneeskunde’. In Over het misbruiken van het bovennatuurlijke: voordrachten in het bereik van iedereen, 15-16. Gent: Julius Vuylsteke, 1881.

Vlaemsche bibliographie, of lyst der nederdduitsche boeken, van 1830 tot 1855 in Belgie uitgegeven. Vol. 2. Gent: Vanderhaeghen, 1867.

Secundaire literatuur

‘1831 tot 1893: Wie genoeg betaalt, beslist: Het cijnskiesrecht voor mannen’. In Algemeen enkelvoudig stemrecht, 1-20. Senaat, 2019.

Abraham, Thomas. ‘The Price of Poor Pandemic Communication’. British Medical Journal 340 (2010).

Acevedo, Christian George. ‘Propaganda, Folk Beliefs, and Health Information: Insights from the Cholera Outbreaks in the Philippines’. Philippine Journal of Librarianship and Information Studies 41, nr. 2 (2021): 17-22.

Barclay, Katie. The Routledge History of Emotions in the Modern World. Milton: Taylor & Francis Group, 2022. Bardet, Jean-Pierre, Patrice Bourdelais, en Pierre Guillaume. Peurs et terreurs face à la contagion: choléra,tuberculose, syphilis (XIXe-XXe siècles). Paris: Fayard, 1988.

Bercé, Yves-Marie. ‘Le clergé et la diffusion de la vaccination’. Revue d’histoire de l’Église de France 69, nr. 182 (1983): 87-106.

Bingenheimer, Jeffrey B., Paula B. Repetto, Marc A. Zimmerman, en James G. Kelly. ‘A Brief History and Analysis of Health Promotion’. In Encyclopedia of Primary Prevention and Health Promotion, onder redactie van Thomas P. Gullotta, Martin Bloom, Jonathan Kotch, Craig Blakely, Lynne Bond, Gerald Adams, Colette Browne, Waldo Klein, en Jessica Ramos, 15-26. Boston: Springer US, 2003.

Blaschke, Olaf. ‘Das 19. Jahrhundert: Ein Zweites Konfessionelles Zeitalter?’ Geschichte und Gesellschaft 26, nr. 1 (2000): 38-75.

Blondé, Bruno, Maarten Van Dijck, en Antoon Vrints. ‘Een probleemstad?: spanningsvelden tussen burgerlijke waarden en sociale realiteiten’. In Antwerpen: biografie van een stad, onder redactie van Inge Bertels, Bert De Munck, en Herman Van Goethem, 294-300. Antwerpen: De Bezige Bij, 2010.

Boddice, Rob. The History of Emotions. Historical Approaches. Manchester: Manchester University Press, 2018. 97

Boddice, Rob, en Bettina Hitzer. Feeling Dis-Ease in Modern History: Experiencing Medicine and Illness. Londen: Bloomsbury Publishing Plc, 2022.

Bonea, Amelia, Melissa Dickson, Sally Shuttleworth, en Jennifer Wallis. Anxious Times: Medicine and Modernity in Nineteenth-Century Britain. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2019.

Borutta, Manuel. ‘Enemies at the gate: The Moabit Klostersturm and the Kulturkampf: Germany’. In Culture Wars: Secular-Catholic Conflict in Nineteenth-Century Europe, onder redactie van Christopher Clark en Wolfram Kaiser, 227-54. Cambridge: Cambridge University Press, 2003.

Bougard, Michel. ‘Jean-Baptiste Van Mons, een boegbeeld van de scheikunde’. In Geschiedenis van de wetenschappen in België, 1815 - 2000, 1:146-53. Brussel: Dexia, 2001.

Bourke, Joanna. Fear: A Cultural History. Londen: Virago, 2005.
———. ‘Fear and Anxiety: Writing about Emotion in Modern History’. History Workshop Journal 55, nr. 1 (2003): 111-33.

Briese, Olaf. Angst in den Zeiten der Cholera. Berlijn: Akademie Verlag, 2003.

Briggs, Asa. ‘Cholera and Society in the Nineteenth Century’. Past & Present, nr. 19 (1961): 76-96.

Broeckx, Jean-Corneille. Essai sur l’histoire de la médecine belge, avant le 19e siècle. Gent: Hebbelynck, 1837.

Chevalier, Louis. Le Choléra: La Première Epidémie du XIXe siècle. La-Roche-sur-Yon: Imprimerie Centrale de l’Ouest, 1958.

Claes, Jo, Alfons Claes, en Kathy Vincke. Geneesheiligen in de Lage Landen. Leuven: Davidsfonds, 2005.

Cohen, Esther. ‘Towards a History of European Physical Sensibility: Pain in the Later Middle Ages’. Science in Context 8, nr. 1 (1995): 47-74.

Cohn, Samuel Kline. ‘Cholera revolts: a class struggle we may not like’. Social History 42, nr. 2 (2017): 162-80.

———. Epidemics: Hate and Compassion from the Plague of Athens to AIDS. Oxford: Oxford University Press, 2018.

Comer, F. ‘Geschiedkundig overzicht van de cholera’. Wetenschappelijke Tijdingen, 1974, 66-84.
Corrigan, John. ‘Religion and emotions’. In Doing Emotions History, onder redactie van Susan J. Matt en Peter N.

Stearns, 143-63. Urbana: University of Illinois Press, 2014.

Cunningham, Andrew. ‘Epidemics, Pandemics, and the Doomsday Scenario’. Historically Speaking 9, nr. 7 (2008): 29-31.

Damme, Wim van, en Wim van Lerberghe. ‘Editorial: Epidemics and Fear’. Tropical Medicine and International Health 5, nr. 8 (2000): 511-14.

De Bens, Els, en Karin Raeymaeckers. De pers in België: het verhaal van de Belgische dagbladpers gisteren, vandaag en morgen. Leuven: LannooCampus, 2007.

De Vos, Reinhilde. ‘Ruimtelijk en sociaal patroon van de cholera-epidemie in Leuven 1849’. Onuitgegeven meesterproef, KU Leuven, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, 1978. 98

Debroyer, Tim. ‘Het einde van tuberculose? Behandelingen en patiëntenervaringen in het Sanatorium Elisabeth te Sijsele (1945-1986)’. Onuitgegeven meesterproef, KU Leuven, Faculteit Letteren, 2021.

Devos, Isabelle. Allemaal beestjes: mortaliteit en morbiditeit in Vlaanderen, 18de-20ste eeuw. Historische economie en ecologie. Gent: Academia Press, 2006.

‘Documenten: gebed tegen de cholera’. Volkskunde; Nederlandsch tijdschrift voor Volkskunde 35, nr. 1 (1930): 65- 66.

Dorst, Aletta G. ‘Metaphor’. In Analysing Religious Discourse, onder redactie van Stephen Pihlaja, 235-55. Cambridge: Cambridge University Press, 2021.

Eggerick, Thierry, en Michel Poulain. ‘L’épidemie de 1866 - le cas de Belgique’. In Peurs et terreurs face à la contagion: choléra, tuberculose, syphilis (XIXe-XXe siècles), onder redactie van Jean-Pierre Bardet, Patrice Bourdelais, en Pierre Guillaume, 56-82. Paris: Fayard, 1988.

Evans, Richard J. Death in Hamburg: Society and Politics in the Cholera Years 1830-1910. Harmondsworth: Penguin books, 1990.

———. ‘Epidemics and revolutions: Cholera in nineteenth-century Europe’. Past & Present 120, nr. 1 (1988). Everaert, Linda, en Hendrik Van Caelenberghe. ‘Het “gemeene beest van Antwerpen”’. Muntklapper 104 (2019):6-13.

Fairchild, Amy L., en Ron Bayer. ‘Public Health with a Punch: Fear, Stigma, and Hard-Hitting Media Campaigns’.

In The Oxford Handbook of Stigma, Discrimination, and Health, 429-38. Oxford University Press, 2017. Falise, Claudine. ‘Le choléra à Bruxelles en 1866’. Les Cahiers de la Fonderie : revue d’histoire sociale et

industrielle de la région bruxelloise 16 (1994): 26-30.
Ferngren, Gary B. Medicine and Religion: A Historical Introduction. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2014.

Fillet, Koen. ‘Kermis in de Choleratijd’. Het Geheugen van de Mug, z.d.

Gerard, Emmanuel, en Frederik Verleden. De ongrijpbare macht: politieke geschiedenis van België. Leuven: Acco, 2019.

Gerard, Emmanuel, Els Witte, Eliane Gubin, en Jean-Pierre Nandrin. Geschiedenis van de Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers 1830-2002. Brussel: Belgische Kamer van volksvertegenwoordigers, 2003.

Gijbels, Jolien. ‘L’omniprésence de la religion : les médecins belges et le dilemme obstétrical (1840-1880)’. Annales de démographie historique 139, nr. 1 (2020): 207-35.

Gijbels, Jolien, Michèle Goyens, Frédéric Lemmers, Dirk Speelman, Joris Vandendriessche, Cécile Vanderpelen, en Kaat Wils. ‘Mining 19th-Century Belgian Medical Journals: Challenges and Results’. Digital Studies / Le Champ Numérique, 2022.

Guillemain, Hervé. ‘Devenir médecin au XIXe siècle: Vocation et sacerdoce au sein d’une profession laïque’. Annales de Bretagne et des Pays de l’Ouest. Anjou. Maine. Poitou-Charente. Touraine 116, nr. 3 (2009): 109-23.

Hamlin, Christopher. Cholera: The Biography (Biographies of Diseases). New York: Oxford University Press, 2009.

Havelange, Carl. ‘De uitvinding van de wanorde: het negentiende-eeuwse verbond tussen collectiviteit en gezondheid’. In De zieke natie: over de medicalisering van de samenleving 1860 - 1914, 74-85. Groningen: Historische Uitgeverij, 2002.

———. ‘Quelques aspects du discours médical pendant la seconde moitié du XIXe siècle. L’exemple de la province de Liège’. Journal of Belgian History XVI, nr. 1-2 (1985).

———. ‘Survivance ou résistance? Les pratiques populaires ou marginales de l’art de guérir (XVIIIe-XIXe siècles)’. In Comprendre le recours aux médecines parallèles, 53-60. Brussel: Université Libre de Bruxelles, 1989.

Hays, J. N. The Burdens of Disease: Epidemics and Human Response in Western History. New Brunswick: Rutgers University Press, 2009.

Hoegaerts, Josephine, en Tine Van Osselaer. ‘De Lichamelijkheid van Emoties - Een Introductie’. Tijdschrift Voor Geschiedenis 126, nr. 4 (2013): 452-65.

Hofman, Elwin. ‘Vergeet de hartstocht niet’. In Het diner in de dinosaurus en andere verhalen uit de nieuwe cultuurgeschiedenis, 173-76. Brussel: ASP, 2021.

Honingsbaum, Mark. The Pandemic Century: One Hundred Years of Panic, Hysteria, and Hubris. New York: W.W. Norton, 2019.

Huber, Valeska. ‘The Unification of the Globe by Disease? The International Sanitary Conferences on Cholera, 1851–1894’. The Historical Journal 49, nr. 2 (2006): 453-76.

Kelly, Ann H., Frédéric Keck, en Christos Lynteris, red. The Anthropology of Epidemics. Londen: Taylor & Francis, 2019.

Keulemans, Pascale. ‘De cholera in Mechelen tijdens de negentiende eeuw’. Onuitgegeven meesterproef, KU Leuven, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, 1984.

Kraut, Alan M. ‘Immigration, Ethnicity, and the Pandemic’. Public Health Reports 125, nr. 3 (2010): 123-33.

———. Silent Travelers: Germs, Genes, and the ‘Immigrant Menace’. New York: Basic Books, 1994.

Labisch, Alfons. ‘“Skandalisierte Krankheiten” und “echte Killer” – zur Wahrnehmung von Krankheiten in Presse und Öffentlichkeit’’. In Propaganda, (Selbst-)Zensur, Sensation: Grenzen von Presse- und Wirtschaftsfreiheit in Deutschland und Tschechien seit 1871, 273-89. Essen: Klartext, 2005.

Malešević, Siniša. ‘Imagined Communities and Imaginary Plots: Nationalisms, Conspiracies, and Pandemics in the Longue Durée’. Nationalities Papers 50, nr. 1 (2022): 45-60.

Morelli, Anne. ‘Les médecins parlementaires Belges (XIXe-XXe siècles)’, 9-18. Socialisme H.S. 2. Bruxelles: Institut Emile Vandervelde, 1993.

Morris, R. J. ‘Religion and Medicine: The Cholera Pamphlets of Oxford, 1832, 1849 and 1854’. Medical History 19, nr. 3 (1975): 256-70.

Neefs, Hans. Between Sin and Disease: The Social Fight against Syphilis and AIDS in Belgium (1880-2000). Saarbrücken: LAP Lambert, 2010.

Nelkin, Dorothy, en Sander L. Gilman. ‘Placing Blame for Devastating Disease’. Social Research 87, nr. 2 (2020): 335-51.

Numbers, Ronald. ‘Review of Science and Religion, by John Hedley Brooke’. Metascience 1 (1992): 35-39.
Nye, Robert. ‘Kennis over macht: medicalisering, de staat en de rechten van het individu’. In De zieke natie: over

de medicalisering van de samenleving 1860 - 1914, 22-41. Groningen: Historische Uitgeverij, 2002.

Nys, Liesbet. ‘De Ruiters van de Apocalyps. “Alcoholisme, tuberculose, syfilis” en degeneratie in medische kringen, 1870 - 1940’. In Degeneratie in België 1860 - 1940: een geschiedenis van ideeën en praktijken, 11-42. Leuven: Universitaire pers Leuven, 2003.

Nys, Liesbet, Henk de Smaele, en Johan Tollebeek, red. De zieke natie: over de medicalisering van de samenleving 1860 - 1914. Groningen: Historische Uitgeverij, 2002.

Osheim, Duane J. ‘Religion and Epidemic Disease’. Historically Speaking 9, nr. 7 (2008): 36-37.

Pannekoucke, Lora. ‘Ongelijkheid in tijden van cholera: comparatief onderzoek in tijd en ruimte naar de cholera- epidemie van 1866 in Antwerpen’. Onuitgegeven meesterproef, Universiteit Antwerpen, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, 2021.

Perini, Mario. ‘Panic and pandemics: from fear of contagion to contagion of fear’. In Psychoanalytic Reflections on a Changing World, 213-33. Londen: Routledge, 2012.

Pihlaja, Stephen. ‘Analysing Religious Discourse: Introduction’. In Analysing Religious Discourse, 1-11. Cambridge: Cambridge University Press, 2021.

Plaizier - Van Gurp, Nellie. ‘Sacrament van Boete en Verzoening: een onderzoek naar de noodzaak.’ Onuitgegeven bachelorproef, Tilburg School of Theology, 2021.

Puissant, Anne. ‘De cholera te Leuven in het jaar 1866.’ Onuitgegeven meesterproef, KU Leuven, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, 1981.

Rebmann, Petra. ‘Syfilis 1834-1850: de geboorte van een epidemie’. Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, nr. 22 (1991): 569-623.

Rosenberg, Charles E. The Cholera Years: The United States in 1832, 1849, and 1866. Phoenix Books 320. Chicago: University of Chicago Press, 1962.

Rosenwein, Barbara. ‘Problems and Methods in the History of Emotions’. Passions in Context 1 (2020): 1-31.

Rosenwein, Barbara H. Emotional Communities in the early Middle Ages. Ithaca: Cornell University Press, 2006.

Scheer, Monique. ‘Are Emotions a Kind of Practice (and Is That What Makes Them Have a History)? A Bourdieuian Approach to Understanding Emotion’. History and Theory 51, nr. 2 (2012): 193-220.

Schepers, Rita. De opkomst van het medisch beroep in België: de evolutie van de wetgeving en de beroepsorganisaties in de 19e eeuw. Nieuwe Nederlandse bijdragen tot de geschiedenis der geneeskunde en der natuurwetenschappen 32. Amsterdam: Rodopi, 1989.

———. ‘Een wereld van belangen: artsen en de ontwikkeling van de openbare gezondheidszorg’. In De zieke natie: over de medicalisering van de samenleving 1860 - 1914, 200-219. Groningen: Historische Uitgeverij, 2002.

Schiffrin, Deborah, Deborah Tannen, en Hamilton E. Heidi, red. The Handbook of Discourse Analysis. Malden: Blackwell Publishers Ltd, 2001.

Schrijver, Koen De. ‘Cholera in Antwerpen in de negentiende eeuw’. Vlaams Infectieziektenbulletin 56, nr. 2 (2006): 6-8.

Standaert, O. ‘De cholera te Antwerpen’. Geschiedenis der Geneeskunde 2 (1997): 126-36.
Stearns, Peter N., en Carol Z. Stearns. ‘Emotionology. Clarifying the history of emotions and emotional standards’.

American Historical Review 90, nr. 4 (1985): 813-30.
Talal Asad. ‘Thinking about Agency and Pain’. In Formations Of The Secular Christianity Islam Modernity, 67-99.

Stanford: Stanford University Press, 2003.
Tesh, Sylvia. ‘Political Ideology and Public Health in the Nineteenth Century’. International Journal of Health

Services 12, nr. 2 (1982): 321-42.
Tognotti, Eugenia. ‘Lessons from the History of Quarantine, from Plague to Influenza A’. Emerging Infectious

Diseases 19, nr. 2 (2013): 254-59.

Tollebeek, Jo. ‘Degeneratie, moderniteit en culturele verandering. Een Belgisch perspectief’. In Degeneratie in België 1860 - 1940: een geschiedenis van ideeën en praktijken, 299-320. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2003.

Tollebeek, Jo, Geert Vanpaemel, en Kaat Wils. ‘Een codewoord. Bij een geschiedenis van ideeën en praktijken’. In Degeneratie in België 1860 - 1940: een geschiedenis van ideeën en praktijken, 3-7. Leuven: Universitaire pers Leuven, 2003.

Toni, Francesco De. ‘Emotion’. In Analysing Religious Discourse, onder redactie van Stephen Pihlaja, 256-75. Cambridge: Cambridge University Press, 2021.

Tuchman, Barbara. De waanzinnige veertiende eeuw. New York: Alfred A. Knopf Inc., 1990.

Van Bulck, Gaston. ‘De cholera, bij naam op devotionalia’. Oostvlaamse Zanten 68, nr. 2 (1993): 90.

Van de Vijver, Sonja. ‘Cholera te Antwerpen 19e eeuw’. Onuitgegeven meesterproef, Rijksuniversiteit Gent, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, 1969.

———. ‘De bestrijding van de cholera in Antwerpen tijdens de 19de eeuw’. Tijdschrift voor Geschiedenis van Techniek en Industriële Cultuur 2, nr. 8 (1984).

Van Dijck, Maarten, en Antoon Vrints. ‘De kroeg als bron van alle kwaad? Percepties van het openbaar lokaal in Antwerpen, 1350-1950’. In Antwerpen bierstad: acht eeuwen biercultuur, onder redactie van Ivan Derycke, 180-94. Brasschaat: Pandora, 2011.

Van Gerven, Jan. ‘Cholera te Antwerpen. 19de eeuw. Realiteit en reakties’. Oostvlaamse zanten 68, nr. 2 (1993): 75-89.

Van Isacker, Karel. Herderlijke brieven over politiek: 1830-1966. Mens en Tijd. Antwerpen: De Nederlandsche Boekhandel, 1969.

———. Werkelijk en wettelijk land: de katholieke opinie tegenover de rechterzijde 1863 - 1884. Antwerpen: Standaard, 1955.

Van Osselaer, Tine. ‘Christian Homes: Religion, Family and Domesticity in the 19th and 20th Centuries: An Introduction’. In Christian Homes: Religion, Family and Domesticity in the 19th and 20th Centurie, onder redactie van Tine Van Osselaer en Patrick Pasture, 7-26. Leuven: Leuven University Press, 2015.

———. ‘Reform of Piety in the Southern Netherlands/Belgium’. In Piety and Modernity, onder redactie van Anders Jarlert, 101-24. Leuven: Leuven University Press, 2012.

Vandenberghe, An. ‘Lijden, ziekte en genezing: visies van predikanten en artsen (1693-1868)’. Onuitgegeven meesterproef, KU Leuven, Faculteit Letteren, 2000.

Vandendriessche, Joris. ‘Cholera, corona en de kracht van cijfers’. In Het diner in de dinosaurus en andere verhalen uit de nieuwe cultuurgeschiedenis, 140-44. Brussel: ASP, 2021.

———. ‘Geneeskunde en politiek. De Antwerpse carrière van Victor Desguin (1838 - 1919).’ Onuitgegeven meesterproef, KU Leuven, Faculteit Letteren, 2009.

———. ‘Medische expertise en politieke strijd: de dienst medisch schooltoezicht in Antwerpen, 1860-1900’. Stadsgeschiedenis 2 (2011): 16.

Vandendriessche, Joris, en Benoit Majerus. ‘Introduction’. In Medical Histories of Belgium: New Narratives on Health, Care and Citizenship in the Nineteenth and Twentieth Centuries, 1-26. Manchester: Manchester University Press, 2021.

Vandendriessche, Joris, en Tine Van Osselaer. ‘Medicine and Religion’. In Medical Histories of Belgium: New narratives on health, care and citizenship in the nineteenth and twentieth centuries, onder redactie van Joris Vandendriessche en Benoit Majerus, 65-98. Manchester: Manchester University Press, 2021.

Velle, Karel. ‘Arts, geneeskunde en samenleving: medicalisering in België in de 19de en 20ste eeuw’. Onuitgegeven doctoraatsverhandeling, Rijksuniversiteit Gent, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, 1987.

———. ‘België in de 19de eeuw. Gevolgen van de blauwe dood.’ Geschiedenis der Geneeskunde 4, nr. 2 (1997): 95-105.

———. ‘Bronnen voor de medische geschiedenis: de Belgische medische pers (begin XIXde eeuw - 1940)’. Annalen van de Belgische vereniging voor de geschiedenis van de hospitalen en de volksgezondheid 23-24 (1985): 67-119.

———. ‘De geneeskunde en de R.K. Kerk (1830-1940): een moeilijke verhouding?’ Trajecta. Tijdschrift voor de geschiedenis van het katholiek leven in de Nederlanden 1 (1995): 1-21.

———. De Nieuwe Biechtvaders. Leuven: Kritak, 1991.

———. ‘De strijd tegen de tuberculose’. Geschiedenis der Geneeskunde 3 (1996): 1-62.

———. ‘Eglise, médecine et soins de santé au XIXe et au début du XXe siecle’. In Caritas et la FIHW: un demi siècle de vie hospitalière 1938-1978-1988, onder redactie van Joke Depuydt, 35-58. Namen: FIHW, 1988.

———. ‘Het spreekwoord als bron voor de sociale geschiedenis. Casus: spreekwoorden rond lichaam, ziekte en gezondheid’. Oostvlaamse Zanten 60, nr. 4 (1985): 219-31.

Verbaeys, Nele. ‘In de ban van de cholera: Brugge en Gent in 1866’. Onuitgegeven meesterproef, Universiteit Gent, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, 2008.

Vermeersch, Joren. 1349: Hoe de Zwarte Dood Vlaanderen en Europa veranderde. Antwerpen: Uitgeverij Vrijdag, 2019.

Vermeiren, Luc, en Ingrid Hansen. ‘Het hospitaalwezen: ziekenzorg voor armen’. In Er is leven voor de dood: tweehonderd jaar gezondheidszorg in Vlaanderen, 43-57. Kapellen: Pelckmans, 1998. 103

Walhout, Evelien, en Erik Beekink. ‘Just Another Crisis? Individual’s Experiences and the Role of the Local Government and Church During the 1866 Cholera Epidemic in a Small Dutch Town’. Historical Social Research / Historische Sozialforschung. Supplement, nr. 33 (2021): 54-78.

Wils, Kaat, red. Het lichaam (m/v). Leuven: Leuven University Press, 2001.
Wils, Lode. Het ontstaan van de meetingpartij te Antwerpen en haar invloed op de Belgische politiek. Antwerpen:

De Nederlandsche Boekhandel, 1963.

Digitale informatie

ARMB. ‘Les membres: FOSSION Nicolas’. Geraadpleegd 24 maart 2023. https://www.armb.be/l- academie/composition/armbmembrelist/detailmembre/?no_cache=1&L=0.

Braeken, Jo. ‘Markgravelei’. Inventaris onroerend erfgoed, 10 https://inventaris.onroerenderfgoed.be/themas/11802.

‘Cholera’. In Britannica Online.

Felixarchief. ‘Archief van de Gezondheidsdienst’, 1 https://felixarchief.antwerpen.be/nieuwspagina/archief-van-de-gezondhei….

Gunst, Petra. ‘Burggraeve, Adolphe (1806-1902)’. UGentMemorie, 24 https://www.ugentmemorie.be/personen/burggraeve-adolphe-1806-1902.

Larousse, Éditions. ‘Javert’. In Encyclopédie Larousse en ligne.

‘Osiander, Johann Friedrich’. In Deutsche Biographie Online.

Valcke, Ludo, en José Verschaeren. ‘Vuylsteke, Julius P.’ In NEVB Online.

Vanderpelen-Diagre, en Valérie Leclercq. ‘Vaccinatie: goddelijk of kwaadaardig?’ Cultuurgeschiedenis (blog), 2020. https://cultuurgeschiedenis.be/vaccinatie-goddelijk-of-kwaadaardig/.

Wils, Lode. ‘Meetingpartij’. In NEVB Online.

Download scriptie (1022.64 KB)

Genomineerde shortlist Scriptieprijs

Universiteit of Hogeschool

KU Leuven

Thesis jaar

2023

Promotor(en)

prof. dr. Kaat Wils

Thema('s)

Geneeskunde,

Geschiedenis