Kleurrijk Lezen

Waarom worden in onze prentenboeken de hoofdpersonages meerendeels vertolkt door witte personages (81%) in vergelijking met personages van kleur (8%)?

Leerkrachten willen bewuster omgaan met diversiteit, maar toch zien we na onderzoek dat de cijfers het tegendeel bewijzen. Van de 1344 prentenboeken met personen waren er 1083 prentenboeken (81%) met een wit hoofdpersonage.

Als je naar de wereld kijkt, zie je niet alleen het mooie weer of de zon, maar wat je echt ziet is de wereld. En dat is net wat boeken doen. Ze laten je de wereld zien. Het gaat om het raam waardoor je kijkt. Als het licht precies goed valt, zie je dus niet enkel de wereld, maar zie je ook je eigen spiegelbeeld, waardoor het raam een spiegel wordt. Ook dat is een eigenschap van boeken. Ze laten je zowel de wereld als je weerspiegeling zien. Maar wat gebeurt er als je in een boek niemand ziet terugkomen die op jou lijkt? (Grace Lin, 2016)

REPRESENTATIE MATTERS!

In september 2022 werden we vertederd door de beelden die we zagen in het nieuws, op sociale media, .... Korte filmfragmenten van kinderen en jongeren van kleur die ontdekten dat de nieuwe film van de Kleine Zeemeermin vertolkt zal worden door een persoon van kleur. Hun reacties spraken boekdelen: “She’s black!”, “I’m crying” en “She’s like me!”. Aan de gezichtsuitdrukking lees je ongeloof en enorme blijdschap af. Je ziet de kinderen en jongeren glunderen van trots en er is geen mooier bewijs van wat representatie met iemand doet. Daarom is het zo belangrijk om stil te staan bij diversiteit en om bewust te zijn van de kracht van multiculturele prentenboeken!

De magie van diversiteit onthuld: Multiculturele prentenboeken en hun verrijkende impact op iedereen.

Als boeken de kracht hebben om ons te helpen onszelf te vinden, dan heeft een kinderboek superkrachten. Je gaat nooit meer van een boek houden zoals je deed als kind. Eén van de meest waardevolle zaken die we aan alle kinderen kunnen doorgeven, is een passie voor boeken (Sue Park, 2015).
Multiculturele of inclusieve prentenboeken zijn prentenboeken die de raciale, etnische en sociale diversiteit weerspiegelen die kenmerkend is voor onze samenleving en wereld (Bischop, 1997). Uit onderzoek blijkt dat multiculturele prentenboeken meerdere positieve effecten hebben. Door een bredere en inclusieve representatie van de samenleving te tonen via deze boeken, zullen jonge kinderen positieve etnische raciale atittudes ontwikkelen en zal de kans op uitsluiting, omdat kinderen “anders” of “niet normaal” zijn, verkleinen. Het herkennen van zichzelf in een boek heeft ook positieve effecten op het zelfeeld en op de leesmotvatie van kinderen. Deze positieve effecten kunnen op hun beurt weer leiden tot een verbetering van de leerprestaties en de ontwikkeling van de kinderen in het algemeen.

De betovering van diversiteit: Multiculturele prentenboeken als poorten naar verrijking in het klaslokaal en daarbuiten

Dat prentenboeken onmisbaar zijn in elke (kleuter)klas staat buiten kijf. Het belang van het aanbieden van prentenboeken wordt bevestigd door Kartosen-Wong (2019) en Epstein (2017). Zij zijn het erover eens dat prentenboeken zowel spiegels als vensters op de wereld kunnen zijn. Beiden vermelden ze dat spiegels een manier zijn van reflecteren over het eigen leven. Alsook zijn ze het erover eens dat vensters de kans bieden om te leren over het leven van iemand anders. Het grote voordeel van het aanbieden van spiegels en venster bij alle kinderen (zowel kinderen van kleur als witte kinderen) is dat ze hierdoor bepaalde rollen zullen normaliseren. Onderzoek naar vooroordelen toont dan ook aan dat het in contact komen met mensen die anders zijn dan wijzelf – de zogenaamde “andere” – stereotypen helpt te verminderen. De realiteit is echter anders. Kinderen van kleur herkennen zich volgens onderzoek nog te weinig in onze prentenboeken. Toch zou meer diversiteit in onze prentenboeken een positieve invloed hebben op zowel kinderen van kleur als witte kinderen, maar ook op leerkrachten (Heeger, 2017 & Kartosen-Wong, 2019 & Derman-Sparks, 2013).

ONZE RESULTATEN NA OBSERVATIE EN INTERVIEWINGEN

We onderzochten de boekenkasten van 16 verschillende klassen op 8 verschillende scholen via een turfsysteem. In deze klassen telden we in totaal 2592 prentenboeken. In 1344 prentenboeken (52%) kwamen personen voor; de resterende 1248 prentenboeken (48%) gingen over dieren, auto’s, treinen, ... of waren informatieve prentenboeken zonder personages.

Hoewel deze verdeling niet in elke geturfde boekenkast helemaal gelijk was, stelden we toch vast dat in elke boekenkast veel prentenboeken met dieren aanwezig waren. Leerkrachten gaven ook aan dat ze het vaak gemakkelijker vinden om aan te bieden. “Je kan er niets verkeerd mee doen.”, “Elke leerling kan zich erin herkennen.” en “Er is meer ruimte voor de kinderen om zelf te fantaseren.” waren quotes die regelmatig terugkwamen.

Voor ons onderzoek gingen we uiteraard verder met de prentenboeken met personen (52%). We legden in eerste instantie de focus op de huidskleur van het hoofdpersonage. We maakten hiervoor vier verschillende onderverdelingen:

• Prentenboeken met witte hoofdpersonages
• Prentenboeken met hoofdpersonages van kleur
• Prentenboeken met witte hoofdpersonages én hoofdpersonages van kleur (2 of meerdere hoofdpersonages)
• Prentenboeken met hoofdpersonages met een onduidelijke huidskleur

Van de 1344 prentenboeken met personen waren er 1083 prentenboeken (81%) met een wit hoofdpersonage. Wel willen we graag meegeven dat er zeker onderlinge verschillen waren tussen de verschillende klassen. In één klas bestond de boekenkast alleen maar uit prentenboeken met witte hoofdpersonages (100%). In een andere klas hadden 58% van de prentenboeken witte hoofdpersonages. Ook in de overige 14 klassen waren de prentenboeken met witte hoofdpersonages overduidelijk in de meerderheid.

Van de 1344 prentenboeken met personen hadden slechts 102 prentenboeken een hoofdpersonage van kleur, dit is 8% van het volledige prentenboekenaanbod met personen. Het hoogste percentage dat we tegenkwamen, is 26%.

Bij prentenboeken met hoofdpersonages van kleur, 102 in totaal, waren er 56 prentenboeken (55%) waarin enkel personages van kleur terug te vinden zijn. In 46 prentenboeken (45%) zagen we naast personages van kleur ook witte personages terug. We zien dus duidelijk dat er veel meer prentenboeken zijn waarin enkel witte personages voorkomen, terwijl er bij prentenboeken met een hoofdpersonage van kleur ook vaak witte personages voorkomen.

Ons besluit

“Het bestaande prentenboekenaanbod van de tweede kleuterklas t.e.m. het eerste leerjaar waarin personen voorkomen, bevat gemiddeld 23,2% multiculturele prentenboeken.”

We kunnen vaststellen dat na eigen onderzoek de literatuur uit ons onderwijs nog te wit gekleurd is en welke invloed deze eenzijdige (en stereotype) representatie kan hebben op kinderen (van kleur). De resultaten van onze literatuurstudie strookten zoals vermeld helaas niet met de realiteit uit ons onderzoek. Desondanks we vaak horen vertellen dat diversiteit een belangrijk gespreksonderwerp is, blijkt het werken rond diversiteit niet zo vanzelfsprekend te zijn voor scholen en/of klasleerkrachten. “Hoe begin je eraan?” en vooral “Hoe bied ik mijn leerlingen kwaliteitsvolle (multiculturele) prentenboeken aan?” waren vaak terugkerende vragen gesteld door de geïnterviewde leerkrachten. Ook de vraag “Waar moet ik op letten bij het kiezen van multiculturele prentenboeken?” kwam regelmatig ter sprake. We kunnen besluiten dat ondanks leerkrachten aangeven het moeilijk te vinden multiculturele prentenboeken te vinden, willen ze wel bewuster omgaan met diversiteit.

De bevraagde gaven enerzijds aan dat ze openstaan om diversiteit te integreren in hun vaste (thematische) boekenaanbod. Anderzijds gaven ze aan dat het niet enkel gaat over het leren van andere culturen en geloven. Het is voor leerkrachten ook belangrijk dat leerlingen zichzelf kunnen herkennen en daardoor de nodige spiegels en vensters aangereikt krijgen. Daarnaast kregen we te vaak het antwoord “Nee, leerlingen vinden dit niet belangrijk. Voor onze leerlingen maakt het allemaal niet uit welke kleur de personages hebben.”

Ondanks leerkrachten in gesprek aangeven dat diversiteit hen wel warm maakt om er bewuster mee aan de slag te gaan, zien we dit in de praktijk niet terug. Er is dus bij de meerderheid van de leerkrachten bereidheid om te investeren in het gebruik van multiculturele prentenboeken. Er moet alleen volgens de leerkrachten geïnvesteerd worden in voldoende mogelijkheden om correcte kennis te verkrijgen over dit gespreksonderwerp. Met het oog op de toekomst zou het fijn zijn mochten wij dankzij deze bachelorproef leerkrachten inspireren om bewust aan de slag te gaan met multiculturele prentenboeken.