Genetische manipulatie van het menselijke genoom in België de lege lata en de lege ferenda met internationale en Europese invloeden
Kunnen we onze kinderen zelf samenstellen? Op het kruispunt van recht, biotechnologie en ethiek.
Nee dit artikel omvat geen kleurrijke bespreking van een sciencefictionfilm. Menselijke genoommanipulatie kent veel mogelijkheden. Van erfelijke ziekten zoals Huntington uit de samenleving halen tot het versterken van het menselijke cognitieve vermogen. Menselijke genoommanipulatie is toegelaten in België zolang dit voldoet aan een aantal voorwaarden waaronder het hebben van een therapeutische reden. Deze notie werd door de wetgever niet uitgelegd. Het is de praktijk die de invulling voorziet.
Zonder verloren te geraken in de details van de fascinerende biotechnologie is het nuttig naar het recht te kijken. Uitvindingen mogen immers maar zover gaan tot waar is toegestaan door de wetgever.
Menselijke genoommanipulatie is een dermate specifieke en evoluerende materie dat het een uitdaging is om toepasselijke regelgeving te vinden. Uiteraard zijn mensenrechtelijke internationale en Europese bronnen van toepassing. Het probleem met deze instrumenten zit eerder in de vaagheid van termen zoals bijvoorbeeld “menselijke waardigheid”, of de afdwingbaarheid.
Meer concrete regelgeving heeft betrekking op de menselijke gezondheid. In de Europese Unie behoort dit voornamelijk tot de bevoegdheid van de lidstaten. (Bio)medische materies liggen vaak gevoelig aangezien er ook binnen de Europese Unie een ethisch pluralistische samenleving is. Toch moet worden opgemerkt dat de Europese Unie op een berekende wijze zulke materies koppelen aan de materies waarvoor zij gedeeld of exclusief bevoegd zijn. Bijgevolg kan het optreden inzake menselijke gezondheid wanneer dit noodzakelijk is voor de goede werking van de interne werking binnen de Unie.
Zo legt de Europese regelgeving op dat lidstaten een zo hoog mogelijk niveau van gezondheid moeten waarborgen. Regelgeving wordt verder invulling gegeven door algemene beginselen die meer flexibiliteit bieden.
Het voorzorgsbeginsel, dat voorheen voornamelijk bekend was in milieumateries, wordt nu ook gehanteerd in zuiver gezondheid gerelateerde zaken. In essentie wordt het beginsel toegepast om een bepaalde handeling op te schorten wanneer er bijvoorbeeld veel onduidelijkheid heerst en er vrees is voor ernstige nadelige gevolgen.
Menselijke genoommanipulatie zit volop in evolutie waardoor het mogelijk is dat nog niet alle gevolgen duidelijk zijn. Er is natuurlijk het gevaar op foutieve kiembaanmanipulatie (dit gebeurt op een embryo in vitroen heeft erfelijke gevolgen) waardoor de nadelen bij alle volgende generaties ook aanwezig zouden zijn.
Evolutie is niet alleen aanwezig bij technologie. Ook in Europese sferen lijkt een nieuw beginsel op te komen, namelijk het innovatiebeginsel. Daarbij zou de wetgever op zo’n wijze moeten optreden dat het in het bijzonder de wetenschappelijke evolutie stimuleert. Dit kan het tegengewicht zijn van een voorzorgsbeginsel. Door zich niet te verschuilen achter voorzorg maar richting innovatie te handelen is het mogelijk om grootse ontwikkelingen te bekomen die ook ten goede komt van de samenleving.
Het opmerkelijke is dat beide beginselen hetzelfde doel hebben: een zo hoog mogelijk niveau van gezondheid waarborgen. Hoewel er soms angstig wordt gekeken naar menselijke kiembaanmanipulatie, kan het net dit hoog niveau van gezondheid waarmaken. Aldus kan de menselijke kiembaanmanipulatie zowel worden opgevat als een potentieel gevaarlijk instrument voor de menselijke waardigheid of als een instrument om de menselijke waardigheid te waarborgen. Natuurlijk staan deze reflecties los van de vraag of dit al dan niet ethisch en sociaal gewenst is. Dit blijft een belangenafweging.
Gelet op de impact die deze materie kan hebben op de gehele samenleving zou gedacht worden dat de beslissingen hierrond worden genomen door een democratisch gelegitimeerd orgaan. Niettemin heeft de wetgever de praktische beoordeling overgelaten aan de plaatselijke ethische comités en de Federale Commissie voor medisch en wetenschappelijk onderzoek op Embryo’s in-vitro (FCE).
Ethische comités en finaal de FCE beslissen over de toelaatbaarheid van welbepaalde onderzoeken en praktijken. Vanzelfsprekend zijn zij ook verbonden aan de wetgeving. Zoals hoger al is meegegeven ligt het probleem in de vaagheid van de materie. Een feitelijke beoordeling zal dus bij hen liggen. Met andere woorden zijn het zij die als niet verkozen orgaan beslissingen kunnen nemen die niet alleen de Belgische samenleving maar in extremis de gehele gemeenschap kunnen beïnvloeden.
Het kan inderdaad waardevol zijn om een gespecialiseerd team te hebben die elk geval apart een feitelijke beoordeling kan geven met betrekking tot deze technologie. Desondanks mag in geen geval vergeten worden dat elke beslissing en toepassing in de enorme en grensoverschrijdende gevolgen kan hebben. Een te individualistische visie is in deze materie ongewenst.
In elk geval kan menselijke genoommanipulatie veel te bieden hebben. De vraag die rest is of de samenleving dit al dan niet wil. De ethisch pluralistische samenleving zal in de toekomst meer en meer met deze vragen geconfronteerd worden. Democratisch gelegitimeerde organen zijn bijgevolg het best geplaatst om hierover standpunt in te nemen.
De toekomst zal uitwijzen hoe de samenleving zal omgaan met menselijke genoommanipulatie. Het is echter aan diezelfde samenleving om zich (al dan niet correct) te verschuilen achter een voorzorgsbeginsel of volop voor innovatie te gaan om de mensheid ten goede te komen. Het zou maar een sciencefiction verhaal kunnen worden.
- Jolien Booms -
Wetgeving
Internationaal
- Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht van 23 mei 1969, United Nations Treaty Series, vol. 1155, 331.
- Universal Declaration on the Human Genome and Human Rights on 11 November 1997, UNESCO, consultatie via https://www.unesco.org/en/legal-affairs/universal-declaration-human-genome-and-human-rights
- International Declaration on Human Genetic Data on 16 October 2003, UNESCO, consultatie via https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000136112
- Universal Declaration on Bioethics and Human Rights on 19 October 2005, UNESCO, consultatie via https://www.unesco.org/en/legal-affairs/universal-declaration-bioethics-and-human-rights
- Verklaring van Helsinki van juni 1964 (WMA) betreffende de ethische beginselen voor medisch onderzoek met mensen, consultatie via https://www.wma.net/policies-post/wma-declaration-of-helsinki-ethical-principles-for-medical-research-involving-human-subjects/
- Verdrag inzake de rechten van de mens en de biogeneeskunde van 4 april 1997, ETS nr. 164.
- Statuut van Rome inzake het Internationaal Strafhof, 17 juli 1998, https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/rome-statute-international-criminal-court.
- Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, 4 november 1950, https://www.echr.coe.int/documents/convention_nld.pdf.
- Additional Protocol to the Convention for the Protection of Human Rights and Dignity of the Human Being with regard to the Application of Biology and Medicine, on the Prohibition of Cloning Human Beings (ETS No. 168), 12 april 1998.
- Additional Protocol to the Convention on Human Rights and Biomedicine concerning Transplantation of Organs and Tissues of Human Origin (ETS No. 186), 24 januari 2002.
- Additional Protocol to the Convention on Human Rights and Biomedicine, concerning Biomedical Research (CETS No. 195), 25 januari 2005.
- Additional Protocol to the Convention on Human Rights and Biomedicine concerning Genetic Testing for Health Purposes (CETS No. 203), 27 oktober 2008.
- Explanatory Report to the Convention for the protection of Human Rights and Dignity of the Human Being with regard to the Application of Biology and Medicine: Convention on Human Rights and Biomedicine, ETS nr. 164, https://rm.coe.int/16800ccde5.
- Report van 24 mei 2017 van de Parlementaire vergadering, Raad van Europa, “The use of new genetic technologies in human beings”, nr. 14328, https://pace.coe.int/en/files/24228#trace-4.
- Aanbeveling nr. 2115 Parlementaire vergadering Raad van Europa over “the use of new genetic technologies in human beings”, 2017, https://pace.coe.int/pdf/814db659bb6fa5c2b70f7f2743b85dceb525bdd0feb85df4f27d0631f316158d/rec.%202115.pdf.
- Antwoord op aanbeveling nr. 2115, Comité van Ministers, Raad van Europa over “The use of new genetic technologies in human beings”, 2018, https://pace.coe.int/pdf/5ffc7a5d8d74ed393e2f54fd971197fc47ca441bb928d9d29266c22149410288/doc.%2014503.pdf.
- Explanatory memorandum on the elaboration of the preliminary draft declaration on universal norms on bioethics, SHS/EST/CIB-EXTR/05/CONF.202/2, UNESCO, 4 mei 2005.
- Preparatory work (CDBI), Convention on Human Rights and Biomedicine, ETS N°164, 28 June 2000, https://www.coe.int/t/dg3/healthbioethic/texts_and_documents/CDBI-INF%282000%291PrepConv.pdf(consultatie 20 april 2023).
- Constitution of the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization of 16 November 1945, https://www.unesco.org/en/legal-affairs/constitution?hub=66535 (consultatie 30 april 2023).
- Constitution of the World Health Organization of 22 July 1946, https://apps.who.int/gb/bd/PDF/bd47/EN/constitution-en.pdf?ua=1 (consultatie 30 april 2023)
Europees
- Verdrag van de Europese Unie, Pb.C. 29 juli 1992, 1-112.
- Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie, Pb.C. 26 oktober 2012, 47-390.
- Protocol nr. 25 van 25 maart 1957 betreffende de uitoefening van de gedeelde bevoegdheden, Pb.C. 26 oktober 2012.
- Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie, Pb.C. 26 oktober 2012, 391-407.
- Verord.EP en Raad. nr. 536/2014, 16 april 2014 betreffende klinische proeven met geneesmiddelen voor menselijk gebruik en tot intrekking van richtlijn 2001/20/EG, Pb.L. 27 mei 2014, afl.158,1.
- Verord. EP en Raad nr. 2017/746, 5 april 2017 betreffende medische hulpmiddelen voor in-vitrodiagnostiek en tot intrekking van Richtlijn 98/79/EG en Besluit 2010/227/EU van de Commissie, Pb.L. 5 mei 2017.
- Verord.EP en Raad, nr. 2017/74, 5 april 2017 betreffende medische hulpmiddelen, tot wijziging van Richtlijn 2001/83/EG, Verordening (EG) nr. 178/2002 en Verordening (EG) nr. 1223/2009, en tot intrekking van Richtlijnen 90/385/EEG en 93/42/EEG van de Raad, Pb.L. 117, 5 mei 2017.
- Verord.EP en Raad. nr. 2021/695 van 28 april 2021 tot vaststelling van Horizon Europa — het kaderprogramma voor onderzoek en innovatie, tot vaststelling van de regels voor deelname en verspreiding en tot intrekking van Verordeningen (EU) nr. 1290/2013 en (EU) nr. 1291/2013, Pb.L. 12 mei 2021.
- Richtl.EP. nr. 98/44/EG, 6 juli 1998 betreffende de rechtsbescherming van biotechnologische uitvindingen, Pb.L. 30 juli 1998, afl. 213, 13.
- Richtl. EP en Raad, nr. 2001/20/EG, 4 april 2001 betreffende de onderlinge aanpassing van de wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen van de lidstaten inzake de toepassing van goede klinische praktijken bij de uitvoering van klinische proeven met geneesmiddelen voor menselijk gebruik, Pb.L. 121, 1 mei 2001.
- Richtl.EP en Raad, nr. 2004/23/EG, 31 maart 2004 tot vaststelling van kwaliteits- en veiligheidsnormen voor het doneren, verkrijgen, testen, bewerken, preserveren, bewaren en distribueren van menselijke weefsels en cellen, Pb.L. 7 april 2004, afl. 102, 48.
- Richtl.EC nr.2005/28/EG , 8 april 2005 tot vaststelling van beginselen en gedetailleerde richtsnoeren inzake goede klinische praktijken wat geneesmiddelen voor onderzoek voor menselijk gebruik betreft en tot vaststelling van de eisen voor vergunningen voor de vervaardiging of invoer van die geneesmiddelen, Pb.L. 9 april 2005.
- Richtl. Comm, nr. 2006/17/EG, 8 februari 2006 ter uitvoering van Richtlijn 2004/23/EG van het Europees Parlement en de Raad wat betreft bepaalde technische voorschriften voor het doneren, verkrijgen en testen van menselijke weefsels en cellen, Pb.L. 9 februari 2006, afl. 38, 40.
- Richtl. Comm, nr. 2006/86/EG, 24 oktober 2006 ter uitvoering van Richtlijn 2004/23/EG van het Europees Parlement en de Raad wat betreft de traceerbaarheidsvereisten, de melding van ernstige bijwerkingen en ernstige ongewenste voorvallen en bepaalde technische voorschriften voor het coderen, bewerken, preserveren, bewaren en distribueren van menselijke weefsels en cellen, Pb.L. 25 oktober 2006, afl. 294, 32.
- Beschikking (Raad) nr. 90/395/EEG, 29 juni 1990 tot vaststelling van een specifiek programma voor onderzoek en technologische ontwikkeling op gezondheidsgebied: analyse van het menselijke genoom (1990-1991), Pb.L. 196, 26 oktober 1990, 8-14.
- Concl.raad (EU) nr. 8675/16 van 27 mei 2016 over Research and Innovation friendly regulation, <https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-9510-2016-INIT/en/pdf> (consultatie 17 mei 2023).
- B.Comm. nr. (EU) 2021/156, 9 februari 2021 tot verlenging van het mandaat van de Europese Groep Ethiek van de exacte wetenschappen en de nieuwe technologieën, Pb. L. 10 februari 2021, afl. 46, 34.
- Concl.raad (EU) nr. 2020/C 447/01 van 16 november 2020 over testomgevingen voor regelgeving en experimenteerbepalingen als instrumenten voor een innovatievriendelijk, toekomstbestendig en veerkrachtig regelgevingskader dat ontwrichtende uitdagingen in het digitale tijdperk in goede banen leidt, PB.C. 23 december 2020.
- Med. EC aan EP, raad, EUROPEES ECONOMISCH EN SOCIAAL COMITÉ EN HET COMITÉ VAN DE REGIO’S, nr. COM/2023/190 van 26 april 2023 over Hervorming van de geneesmiddelenwetgeving en maatregelen voor de bestrijding van resistentie tegen antimicrobiële stoffen, 14, <https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52023DC0190> (Consultatie 17 mei 2023).
België
- Gecoördineerde Grondwet van 17 februari 1994, BS 17 februari 1994, consultatie geconsolideerde versie via http://www.ejustice.just.fgov.be/eli/grondwet/1994/02/17/1994021048/justel.
- Koninklijk besluit nr. 79 van 10 november 1967 betreffende de Orde der artsen, BS 14 november 1967, 11.894.
- Wet van 3 april 1990 betreffende de zwangerschapsafbreking, tot wijziging van de art. 348, 350, 351 en 352 van het Strafwetboek en tot opheffing van art. 353 van hetzelfde Wetboek, BS 5 april 1990, 6379.
- Wetboek van Economisch Recht van 18 februari 2013, BS 29 maart 2013, geconsolideerde versie via http://www.ejustice.just.fgov.be/eli/wet/2013/02/28/2013A11134/justel.
- Wet van 11 mei 2003 betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, BS 28 mei 2003, 29.287.
- Wet van 7 mei 2004 inzake experimenten op de menselijke persoon, BS 18 mei 2004, 39.515.
- Wet van 6 juli 2007 betreffende de medisch begeleide voortplanting en de bestemming van de overtallige embryo's en de gameten, BS 17 juli. 2007, 38.575.
- Wet van 19 december 2008 inzake het verkrijgen en het gebruik van menselijk lichaamsmateriaal met het oog op de geneeskundige toepassing op de mens of het wetenschappelijk onderzoek, BS 20 december 2008, 68.774.
- Wet van 7 mei 2017 betreffende klinische proeven met geneesmiddelen voor menselijk gebruik, BS 22 mei 2017, 58.599.
- Wet van 23 februari 2022 houdende bepalingen betreffende menselijk lichaamsmateriaal en embryo's en gameten, BS 8 maart 2022, 18.742.
- Koninklijk besluit van 30 juni 2004 tot bepaling van uitvoeringsmaatregelen van de wet van 7 mei 2004 inzake experimenten op de menselijke persoon voor wat betreft klinische proeven met geneesmiddelen voor menselijke gebruik, BS 2 juli 2004, 53.533.
- Verslag over het wetsvoorstel betreffende de zwangerschapsonderbreking en tot schorsing van de artikelen 350, 351, 352, 353 en 383 lid 5 en volgende, van het Strafwetboek, Parl. St. Kamer 1981-1982, nr. 20/2.
- Voorstel van wet betreffende de zwangerschapsafbreking, strekkende om de artikelen 348, 350 en 351 van het Strafwetboek te wijzigen en de artikelen 353 van hetzelfde Wetboek op te heffen, Parl. St. Senaat 1988, nr. 247/1.
- Verslag over de voorstellen van wet betreffende de zwangerschapsafbreking, Parl. St. Senaat 1988-1989, nr. 247/2.
- Gedr. St., Senaat, B.Z. 1991-1992, nr. 100-2/3.
- Verslag betreffende de herziening van de Grondwet, Parl.St. Kamer 1992-1993, nr. 995/4.
- Verslag over het Voorstel van resolutie betreffende het Verdrag van de Raad van Europa inzake de rechten van de mens en de biogeneeskunde, wat het onderzoek op embryo’s in vitro betreft, Parl. St. Senaat 1997-1998, nr. 1-1055/1.
- Voorstel van resolutie betreffende het Verdrag van de Raad van Europa inzake de rechten van de mens en de biogeneeskunde, wat het onderzoek op embryo’s in vitro betreft, Parl.St. Senaat 1997-1998, nr. 1-1055/2.
- Wetsvoorstel betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, Parl. St. Senaat 2000-2001, nr. 2-695/1.
- Verslag namens de bijzondere commissie voor bio-ethische problemen op het Wetsvoorstel betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, Parl. St., Senaat 2000-2001, nr. 2-695/12.
- Toelichting bij het wetsvoorstel betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, Parl. St. Senaat 2001-2002, nr. 2-696/1
- Advies RvS op het wetsontwerp betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, Parl. St. Senaat 2001-2002, nr. 2-695/16, 14.
- Hand. Senaat 2002-2003, 27 november 2002, nr. 2-244, 15 en 80-81.
- Amendement (P. GALAND) nr. 279 op het wetsvoorstel betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, Parl. St.Senaat 2002-2003, nr. 2-695/17
- Amendement (M. COLLA) nr. 280 A op het wetsvoorstel betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, Parl. St. Senaat 2002-2003, nr. 2-695/17.
- Amendement (P. MONFILS) nr. 11, op het wetsontwerp tot wijziging van de wet van 28 maart 1984 op de uitvindingsoctrooien, wat betreft de octrooieerbaarheid van biotechnologische uitvindingen, Parl. St. Kamer 2004-2005, nr. 1348/003.
- Verslag namens commissie op wetsontwerp tot wijziging van wet van 28 maart 1984 op de uitvindingsoctrooien, wat betreft de octrooieerbaarheid van biotechnologische uitvindingen, Parl. St. Kamer 2004-2005, nr. 1348/006.
- Vr. en Antw. Senaat, Vr. nr. 3-6481, 27 december 2006 (M. DE SCHAMPHELAERE).
- Vr. en Antw. Senaat, Vr. nr 5-9119, 24 mei 2013 (C. FRANSSEN).
- Wetsvoorstel houdende diverse bepalingen ten gunste van de patiënt inzake toegang tot gezondheidsgegevens en vertegenwoordiging betreffende de medische hulpmiddelen en betreffende menselijke lichaamsmateriaal en embryo’s en gameten, Parl. St. Kamer 2019-01, nr. 0112/001.
- Amendement (R. DECALUWE) op het wetsontwerp houdende bepalingen betreffende menselijke lichaamsmateriaal en embryo’s en gameten, Parl.St. Kamer 2020-10, nr. 0012/004.
- Advies RvS op het wetsvoorstel houdende bepalingen ten gunste van de patiënt inzake toegang tot gezondheidsgegevens en vertegenwoordiging, betreffende de medische hulpmiddelen en betreffende menselijke lichaamsmateriaal en embryo’s en gameten, Parl. St. Kamer 2020-2021, nr. 0112/007,
- Amendement (D. SNEPPE en S. CREYELMAN) op het wetsontwerp houdende bepalingen betreffende menselijke lichaamsmateriaal en embryo’s en gameten, Parl.St. Kamer 2021-06, nr. 0012/005.
- Verslag namens de Commissie voor gezondheid en gelijke kansen op het wetsvoorstel houdende diverse bepalingen ten gunste van de patiënt inzake toegang tot gezondheidsgegevens en vertegenwoordiging, betreffende de medische hulpmiddelen en betreffende menselijk lichaamsmateriaal en embryo’s en gameten, Parl. St. Kamer 2021-2022, nr. 0112/010.
- Amendement (D. SNEPPE en S. CREYELMAN) op het wetsontwerp houdende bepalingen betreffende menselijke lichaamsmateriaal en embryo’s en gameten, Parl.St. Kamer 2022-02, nr. 0112/012.
Buitenlands recht
- Loi n°94-653 (Fr) Code Civil, JO 30 juli 1994, www.legifrance.gouv.fr
Rechtspraak
Internationaal
- EHRM 27 oktober 1994, nr. 18535/91, Kroon e.a. t. Nederland.
- EHRM 8 juli 2004, nr. 53924/00, VO t. Frankrijk.
- EHRM 10 april 2007, nr. 6339/05, Evans t. Verenigd Koninkrijk.
- EHRM 1 december 2009, nr.43134/05, G.N. and Others t. Italië.
- EHRM 6 juli 2010, nr. 36498/05, Backlund t. Finland.
- EHRM 11 februari 2013, nr. 54270/10, Costa en Pavan t. Italië.
- EHRM 26 juni 2014, nr. 65192/11, Mennesson t. Frankrijk.
- EHRM 8 juli 2014, nr. 29176/13, D. et autres t. Belgique.
- EHRM 18 mei 2021, nr. 71552/17, Valdís Fjölnisdóttir and others t. Ijsland, TJK 2022, nr.1, 71-79, noot S. DEN HAESE
Europees
- HvJ 17 december 1970, nr. 11/70, Internationale Handelsgesellschaft, ECLI:EU:C:1970:114.
- HvJ 12 november 1996, nr. C-84/94, ECLI:EU:C:1996:431.
- HvJ 17 juli 1997, nr. C-183/95, EU:ECLI:C:1997:373.
- HvJ 5 mei 1998, nr. C-180-96, ECLI:EU:C:1998:192.
- HvJ 9 oktober 2001, nr. C-377/98, ECLI:EU:C:2001:523.
- HvJ 22 november 2005, nr. C-144/04, Mangold, ECLI:EU:C:2005:709.
- HvJ 23 september 2008, nr. C-427/06, Bartsch, ECLI:EU:C:2008:517.
- HvJ 19 januari 2010, nr. C-555/07, Kücükdeveci, ECLI:EU:C:2010:21.
- HvJ 8 juli 2010, nr. C-343/09, ECLI:EU:C:2010:419.
- HvJ 18 oktober 2011, nr. C-34/10, Brüstle, ECLI:EU:C:2011:669.
- HvJ 26 februari 2013, nr. C-617/10, Akerberg Fransson, ECLI:EU:C:2013:105.
- HvJ 6 november 2014, nr. C-166/13, Mukarubega, ECLI:EU:C:2014:2336.
- HvJ 29 april 2015, nr. C-528/13, ECLI:EU:C:2015:288.
- HvJ 17 december 2015, nr. C-157/14, Neptune Distribution, ECLI:EU:C:2015:823.
- HvJ 4 mei 2016, nr. C-477/14, Pillbox 38, ECLI:EU:C:2016:324.
- HvJ 19 december 2019, nr. C-418/18, Puppinck, ECLI:EU:C:2019:1113
- HvJ 27 februari 2020, nr. C-649/18, ECLI:EU:C:2020:134, Concl. Adv. Gen. H. SAUGMANDSGAARD OE.
- HvJ (Gerecht) 11 september 2002, nr. T-70/99, EU:ECLI:T:2002:210.
- HvJ (Gerecht) 14 december 2011, nr. T-52/09, ECLI:EU:T:2011:738.
België
- GwH 5 februari 2015, nr. 12/2015
- GwH 17 december 2015, nr. 178/2015
- GwH 28 september 2017, nr. 104/2017
- GwH 17 oktober 2019, nr. 142/2019
- GwH 17 december 2020, nr. 167/2020
- GwH 24 september 2020, nr. 122/2020
- GwH 1 april 2021, nr. 52/2021
- GwH 2 maart 2023, nr. 33/2023
- Cass. 22 december 1992, RW, 1993-94, 464, noot M. WOUTERS.
- RvS 6 maart 2000, nr. 85.836
- RvS 8 maart 2018, nr. 240.958
- RvS 28 oktober 2020, nr. 248.780
Rechtsleer
- ADDIS, A., ’The Role of Human Dignity in a World of Plural Values and Ethical Commitments’, NETH Q HUM RTS2013, Vol. 31, nr. 4, 403-444.
- ALEN, A. en MUYLLE, K., “De Kenmerken van de Belgische staatsinrichting: een parlementaire monarchie” in Handboek van het Belgisch Staatsrecht, Mechelen, KLUWER, 2011, 134-196.
- ALMQVIST, J. en P.R. ROMANO, C., “The Regulation of Human Germline Genome Modification in Europe” in Human Germline Genome Modification and the Right to Science: A Comparative Study of National Laws and Policies (eds), Cambridge University Press 2019, ISBN: 9781108499873, https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3443807 (consultatie 30 maart 2023).
- ANDORNO, R., “Global bioethics at UNESCO: in defence of the Universal Declaration on Bioethics and Human Rights”, J Med Ethics 2007, nr. 33, 150 – 154, DOI: 10.1136/jme.2006.016543.
- ANDORNO, R., “Human Dignity, Life Sciences Technologies and the Renewed Imperative to Preserve Human Freedom” in ANDORNO, R., IENCA, M., LIGUORI, L., et al., Information Technology, Life Sciences and Human Rights, Cambridge University Press 2022, 273-285, DOI: https://doi-org.myezproxy.vub.ac.be/10.1017/9781108775038
- ANDORNO, R., Principles of international biolaw, 1e editie, Brussel, Bruylant, 2013, 214 p.
- ANDORNO, R., “The Oviedo Convention: A European Legal Framework at the Intersection of Human Rights and Health Law”, JIBL 2005, Vol. 2, 133-143, DOI:10.1515/jibl.2005.2.4.133.
- BAEKE, A., DEMEYERE, F. en DE SAEDELEER, V.,“Het Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa: Enkele krachtlijnen”, T. GEZ. 1997-1997, nr. 4, 247-266, (consultatie via https://bib.kuleuven.be/rbib/collectie/archieven/tgez/1997-4.pdf).
- BAYLIS, L., “Human Genome Editing: Our Future Belongs to All of Us”, Issues in Science and Technology 2019, Vol. 35, nr. 3, 42-44, https://issues.org/our-future-belongs-to-all-of-us/ (consultatie op 9 april 2023)
- BEHRENDT, C. en VRANCKEN, M., “L’article 93 de la Constitution belge et l’impossibilité de régner du Roi: une disposition dépassée par son histoire” in PASCHALIDIS, P. en WILDEMEERSCH, J. (eds.), L’Europe au présent !,1e editie, Brussel, Bruylant, 2018, 21-52p.
- BREMS, E. en GERARDS, J., Shaping Rights in the ECHR: The Role of the European Court of Huan Rights in Determining the Scope of Human Rights, Cambridge University Press, 2014, X+ 350, doi:10.1017/CBO9781107337923.001.
- BROWN, A., MATTHEWS, D., et al., “The Role of Patents and Licensing in the Governance of Human Genome Editing: A White Paper”, QUEEN MARY LAW RESEARCH PAPER 2021, 52 p., https://ssrn.com/abstract=3896308(consultatie 13 mei 2023).
- CAZALDA, G., PHILIPPE, C. en MERA, X., “The precautionary principle, a high risk principle”, ECONOMIC AFFAIRS 2005, vol. 25, nr. 3, 60-62.
- CAP, S., “L’insémination artificielle et la fécondation in vitro” in DANDOY, N. en WILLEMS, G., (eds.), Les grands arrêts du droit eu respect de la vie familiale, 1e editie, Brussel, Larcier, 2022, 312-356.
- CDBIO, “Intervention on the Human Genome, re-examination process of article 13 of the Oviedo Convention: Conclusions and Clarifications”, 2022, https://rm.coe.int/cdbio-2022-7-final-clarifications-er-art-13-e-2777-5174-4006-1/1680a87953 (consultatie 9 april 2023)
- CHELOUCHE, T., “Teaching Medical Ethics in Nazi Germany: Debunking the Myth that the Nazi Physicians abandoned their Ethics” in BEDZOW, I. en GALLIN, S., Bioethics and the Holocaust, ILB 2022, Vol. 96, 13-34, DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-031-01987-6.
- CORTHAUT, T., EU ordre public, Alphen aan den Rijn, Kluwer, 2012, XVI + 496 p.
- DE MIGUEL BERIAIN, I., “Human dignity and gene editing: Using human dignity as an argument against modifying the human genome and germline is a logical fallacy”, EMBO REP. 2018, Vol. 19, nr. 10, 1-4, DOI:https://doi.org/10.15252/embr.201846789
- DE KOEKELAERE, A., “Geneeskunde, Bio-ethiek en Recht”, RW 1993-1994, nr. 15, 481-404.
- DENEVE, C. en GOEDERTIER, G., “België en de controle-instanties van het Ecosoc-verdrag en het Europees Sociaal Handvest” in Mensenrechten Jaarboek 1994 van het Interuniversitair Centrum Mensenrechten, Antwerpen, MAKLU, 1995, 93-113.
- DEWALLENS, F. en VANSWEEVELT, T., Handboek gezondheidsrecht, Vol II, Brussel, Intersentia, 2014, 1053p.
- GALLIN, S., “The Goals of Medicine in a Post-Holocaust Society” in BEDZOW, I. en GALLIN, S., Bioethics and the Holocaust, ILB 2022, Vol. 96, 299-318, DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-031-01987-6.
- GARNETT, K., VAN CALSTER, G. en REINS, L., “Towards an innovation principle: an industry trump or shortening the odds on environmental protection?”, LAW INNOVATION AND TECHNOLOGY 2018, Vol. 10, nr. 1, 1-14, DOI: 10.1080/17579961.2018.1455023.
- GUTIERREZ-FRONS, J. en LENAERTS, K., “Chapitre 3- L’interpretation de la Charte des droits fondamentaux de l’Union européenne” in Les méthodes d’interprétation de la Court de justice de l’Union européenne, 1e editie, Brussel, Bruylant, 2020, 107-163.
- LELEU, Y.-H., “Protection et maîtrise du corps” in Droit des personnes et des familles, 4e editie, Brussel, Larcier, 2020, 133-170.
- LEMMENS, C., “Levenseindebeslissingen en zwangere vrouwen. Recht op zelfbepaling of dwingt de foetus tot naastenliefde?”, TIJDSCHRIFT VOOR GEZONDHEID 2010, afl. 4, 303-316.
- LENAERTS, K., “Les valeurs de l’Union européenne et le pluralisme constitutionnel”, ADL 2016, Vol. 2, 183-194.
- LENOIR, N., ‘Universal Declaration on the Human Genome and Human Rights: The First Legal and Ethical Framework at the Global level”, Columbia Human Rights Law Review 2019, vol. 30, nr. 3, 537-588.
- LIERMAN, S., “Het “voorzorgsbeginsel” en zijn invloed op gezondheidsbescherming en aansprakelijkheid”, RW 2001-2002, nr. 25, 865-881.
- LIU, S., “Legal reflection on the case of genome-edited babies”, GLOB HEALTH RES POLICY 2020, vol. 5, nr. 24, DOI: https://doi.org/10.1186/s41256-020-00153-4 (consultatie 13 februari)
- MACINTOSH, K., Enhanced Beings, California, Cambridge University Press, 2018, viii + 186 p., <https://doi-org.myezproxy.vub.ac.be/10.1017/9781108557818.>(consultatie 26 april 2023).
- MAES, G., De afdwingbaarheid van sociale grondrechten, Antwerpen, Intersentia, 2003, 65,https://bib.kuleuven.be/rbib/collectie/archieven/boeken/maes-afdwingbaarheidsocialegrondrechten-2003.pdf (consultatie 14 april 2023).
- MATHIEU, G., “Impact de la procréation médicalement assistée et de la gestation pour autrui sur le droit de la filiation” in Droit de la famille, 1e editie, Brussel, Larcier, 2022, 395-410.
- MOUFFE, B., “Du droit à l’avortement (I.V.G.) à l’euthanasie du foetus (I.T.G./I.M.G.)” in Le droit à la mort, 1e editie, Brussel, Bruylant, 2019, 229-260.
- OPLINUS, L., Medische hulp bij voortplanting, Brussel, Intersentia, 2022, XXIII + 625p.
- OPLINUS, L., “Juridische analyse van medische hulp bij de voortplanting in België. Het embryonale stadium, de diagnostiek van de kinderziektes en implantatie van een volwassen kader”, T.GEZ. 2022-23, afl. 4., 249-259.
- PAS, W. en VAN NIEUWENHOVE, J., “Het recht een menswaardig leven te leiden: Een vergelijking van de grondwetsbepalingen in België en Duitsland” in Mensenrechten Jaarboek 1994 van het Interuniversitair Centrum Mensenrechten, Antwerpen, MAKLU, 1995, 113- 138.
- PENNINGS, G., “The Regulation of Human Germline Modification in Belgium” in BOGGIO, A., ROMANO, C. en ALMQVIST, J. (eds), Human Germline Genome Modification and the Right to Science: A comparative Study of National Laws and Policies, Cambridge University Press 2020, 266-280, doi:10.1017/9781108759083.010.
- PENNINGS, G en VAN STEIRTEGHEM, A., “De Belgische wet op onderzoek op embryo’s in vitro”, TIJDSCHRIFT VOOR FERTILITEITSONDERZOEK 2004, vol. 18 nr. 1B, 12-15.
- Scientific Foresight Unit EPRS, “Genome editing in humans, a survey of law, regulation and governance principles”, STOA 2022, DOI: 10.2861/07058, VI + 67p.
- SCHINDLER, D., “The European Convention on Human Rights in Practice”, WASH. U. L. Q. 1962, Vol. 1962, nr. 2, 152-165.
- SCHMIDT, H., MEHRING, S. en MCMILLAN, J., “Interpreting the Declaration of Helsinki (2008): Must: Should and Different Kinds of Obligation”, Med Law 2010, 567-591. (file:///Users/jolienbooms/Downloads/29MedL565.pdf).
- TINIERE, R. en VIAL, C., “Chapitre 4- La solidarité” in Manuel de droit de l’Union européenne des droits fondamentaux, 1e editie, Brussel, Bruylant, 2023, 539-565.
- TROUCHE, A., “Le principe de précaution, entre unité et diversité: étude comparative des systèmes communautaire et OMC”, C.D.E. 2008, Vol.44, nr. 3-4, 279-338.
- VAN OVERWALLE, G., “Zonder trommels en trompetten: EU-Biotechnologierichtlijn in het Belgisch octrooirecht”, IRDI 2005, afl. 4, 349-378.
- VANDE LANOTTE, J. en HAECK, Y., Handboek EVRM, Mortsel, Intersentia, 2005, 949p.
- VANDENHOLE, W., “Concept en rechtsbronnen” in Conceptuele aspecten van economische, sociale en culturele rechten, Mechelen, Wolters Kluwer, 2021, 384p.
- VANDERHULST, V., “Medisch begeleide voortplanting” in F. DEWALLENS en T. VANSWEVELT (eds.), Handboek gezondheidsrecht volume II. Rechten van patiënten van embryo tot lijk, Antwerpen, Intersentia, 2014, (31) 58.
- VERHELLEN, J., “Draagmoederschap en de grenzen van het Belgisch IPR”, TPR 2011, afl. 4, 1511-1562.
Andere
- ALDRIDGE, S., The Thread of Life: the Story of Genes and Genetic Engineering, Cambridge University Press, 1996, XII+ 258, DOI:https://doi-org.myezproxy.vub.ac.be/10.1017/CBO9780511661570
- BARRANGOU, R., FREMAUX, C., DEVEAU, H., et al., “CRIRSPR Provides Acquired Resistance Against Viruses in Prokaryotes”, SCIENCE 2007, vol. 315, nr. 5819, 1709-1712, DOI: 10.1126/science.1138140.
- BAYLIS, F., DARNOVSKY, M., et al., “Human Germine and Heritable Genome Editing: The Global Policy Landscape”, THE CRISPR JOURNAL 2020, vol. 3, nr. 5, 365-377, DOI: 10.1089/crispr.2020.0082.
- BROUNS, S., JORE, M., LUNDGREN, M., et. al, “Small CRISPR RNA’s Guide Antiviral Defense in Prokaryotes”, SCIENCE 2008, vol. 321, nr. 5891, 960-940, DOI: 10.1126/science.1159689.
- BRISCOE, J., HYUN, I., KLIPSTEIN, S., L. BREDENOORD, A. en TAN, T., “Human embryo research beyond the primitive streak”, SCIENCE 2021, Vol. 371, nr. 6533, 998-1000, DOI: 10.1126/science.abf3751 (consultatie 13 februari 2023)
- Calvin College, German Propaganda Archive, consultatie 10 mei 2023 <https://research.calvin.edu/german-propaganda-archive/volkundrasse1936-8.htm>
- CAPPS, B., CHADWICK, R., JOLY, Y. et al. “Falling giants and the rise of gene editing: ethics, private interests and the public good.” Hum Genomics 11, 20 (2017). https://doi.org/10.1186/s40246-017-0116-4
- CIOMS, Our History, https://cioms.ch/history/ (consultative 2 mei 2023)
- Consideration of Reports submitted by States Parties under Article 16 and 17 of the Covenant (ECOSOC), nr. E/C.12/BEL.CO/3, 4 january 2008, https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G08/400/50/pdf/G0840050.pdf?OpenElement.
- Copy of an original letter signed by Adolf Hitler authorizing the T4 (Euthanasia) program on 1 September 1939, United States Holocaust Memorial Museum, National Archives and Records Administration, consultatie 10 mei 2023 <https://collections.ushmm.org/search/catalog/pa15074>
- CYRANOSKI, D., “Russian ‘CRISPR-baby’ scientist has started editing genes in human eggs with goal of altering deaf gene”, NATURE 2019, ed. 574, 465-466, DOI https://doi.org/10.1038/d41586-019-03018-0 (consultatie 13 februari 2023)
- D H HSU, S., G. RABEN, T., LELLO, L., WIDEN, E., “From Genotype to Phenotype: Polygenic Prediction of Complex Human Traits”, Springer 2022, Vol. 2467, 421-446, DOI:10.1007/978-1-0716-2205-6_15 (consultatie 13 februari 2023)
- DALE., B. en ELDER, K., In-Vitro Fertilization, Cambridge University Press 2020, X+ 371p., DOI: https://doi.org/10.1017/9781108611633.
- DECHAUX, J., “La procreation à l’ère de la revolution génomique”, ESPRIT 2017, nr. 438, 114-129, <https://www.jstor.org/stable/26502802> (consultatie 16 mei 2023).
- DIKENOU, C., FEINHOLZ, D. en TEN HAVE, H., “Assisting Countries in Establishing National Bioethics Committees: UNESCO’s Assisting Bioethics Committees Project”, CAMBRIDGE QUARTERLY OF HEALTHCARE ETHICS 2011, Vol. 20, nr. 3, 380-388, DOI:https://doi.org/10.1017/S0963180111000065.
- DOUDNA, J. en KNOTT, G., “CRISPR-Cas guides the future of genetic engineering”, SCIENCE 2018, Vol. 361, nr. 6405, 866-869, DOI:https://doi-org.myezproxy.vub.ac.be/10.1126/science.aat5011.
- DOUGLAS, T., GYNGELL, C. en SAVULESCU, J., “The Ethics of Germline Gene Editing”, J. APPL PHILOS 2017, Vol. 34, nr. 4, 498-513, DOI:https://doi.org/10.1111%2Fjapp.12249.
- FARBOUD, B. en LO, T., “Targeted Genome Editing Techniques in C. elegans and Other Nematode Species” in Genome Editing and Engineering, Cambridge University Press, 2018, 3-21, DOI:https://doi-org.myezproxy.vub.ac.be/10.1017/9781316756300.
- Gesets zur Verhütung erbkranken Nachwuchses von 14. Juli 1933 (DL), Consultatie 10 mei 2023 <https://www.landesarchiv-bw.de/stal/grafeneck/grafeneck02_1.htm>
- GOLDMAN, M., “Probing the genetic future of humanity”, SCIENCE 2021, vol. 371, nr. 6531, 789, DOI: 10.1126/science.abg0509.
- GREELY, H., “CRISPR’d Babies: Human Germline Genome Editing in the ‘He Jiankui Affair”, JL & BIOSCIENCES2019, Vol. 6, nr. 1, 111-183, DOI: 10.1093/jlb/lsz010.
- Guide on Article 14 of the European Convention on Human Rights and on Article 1 of Protocol No. 12 to the Convention, 13 august 2022, 67p. https://www.echr.coe.int/Documents/Guide_Art_14_Art_1_Protocol_12_ENG.pdf (consultatie 13 april 2023).
- HUGHES, E., PRUSS, S., WAGNER, S., et al., “Development and Validation of a Breast Cancer Polygenic Risk Score on the Basis of Genetic Ancestry Composition”, JCO PRECIS ONCOL. 2022, Vol.6, 1-11, doi: 10.1200/PO.22.00084.
- Institut Européen de Bioéthique, “Uterus artificiel: état des lieux et reflexions éthiques”, 2019, https://www.ieb-eib.org/fr/dossier/statut-du-corps-humain/transhumanisme/uterus-artificiel-etat-des-lieux-et-reflexions-ethiques-556.html (consultatie 10 februari 2023)
- Institut Européen de Bioéthique, “La recherche sur les embryons humains en Belgique”, 2019, https://www.ieb-eib.org/fr/dossier/recherche-biomedicale/recherche-sur-les-embryons/la-recherche-sur-les-embryons-humains-en-belgique-545.html (consultatie 10 februari 2023)
- International Human Genome Sequencing Consortium, “Initial sequencing and analysis of the human genome”, Nature 2001, vol. 409, 860–921. https://doi.org/10.1038/35057062
- J. SANDEL, M., “The Case Against Perfection: What’s wrong with designer children, bionic athletes, and genetic engineering”, THE ATLANTIC MONTHLY 2004, 51-62, https://cyber.harvard.edu/cyberlaw2005/sites/cyberlaw2005/images/Case_Against_Perfection.pdf (consultatie 26 april 2023).
- JINKA, C., SAINATH, C., et al., “CRISPR-Cas9 gene editing and human diseases”, BIOINFORMATION 2022, Vol. 18, nr. 11, 1081-1086, DOI: https://doi.org/10.6026/973206300181081
- KNOEPFLER, P., “Ukraine clinic plans to sell CRISPR enhancements: hair color, skin, & breast size”, THE NICHEblog 2021, <https://ipscell.com/2021/04/ukraine-clinic-to-sell-crispr-genetic-enhancements-hair-color-skin-breast-size/> (consultative 17 mei 2023).
- LANE, A., “Mendelian Inheritance”, in B. MENDELOW, M. RAMSAY, N. CHETTY en W. STEVENS (eds.), Molecular Medicine for Clinicians, Wits University Press, 2008, 143-156, ISBN:9781868147137.
- LANPHIER, E., HEACKER, S., URNOV, F., et. al, “Don’t edit the human germ line”, NATURE 2015, Vol. 519, 410-411, DOI: https://doi.org/10.1038/519410a.
- LAVAZZA, A., “Cognitive Enhancement through Genetic Editing: a New Frontier tot Explore (and to Regulate)?”, J. COGN. ENHANC. 2018, vol. 2, 388-396, DOI: https://doi.org/10.1007/s41465-018-0104-1.
- LESK, A., “Chapter 1, Introduction and Background” in Introduction to Genomics, Oxford University Press, 2017, 1-74, ISBN:9780198754831.
- LOMBARD, Z., “Complex Multifactorial Inheritance” in MENDELOW, B., RAMSAY, M., CHETTY, N., en STEVENS, W., (eds.), Molecular Medicine for Clinicians, Wits University Press, 2008, 177-186, ISBN:9781868147137.
- MA, H., MARTI-GUTIERREZ, N., PARK, S., et al., “Correction of a pathogenic gene mutation in human embryos”, NATURE 2017, Vol. 548, 413-419, DOI: https://doi.org/10.1038/nature23305.
- MERTES, H. en SEGERS, S., “Does human genome editing reinforce or violate human dignity?”,BIOETHICS 2020, vol. 34, 33-40, DOI: DOI: 10.1111/bioe.12607.
- MORI, M., “The Discourses of Bioethics in Western Europe” in BAKER, R. en MCCULLOUGH, L. (eds), THE CAMBRIDGE WOLD HISTORY OF MEDICAL ETHICS, Cambridge University Press 2012, 490-484, doi:10.1017/CHOL9780521888790.042.
- NAIDOO, N., PAWITAN, Y., SOONG, R., et al. “Human genetics and genomics a decade after the release of the draft sequence of the human genome.”, Hum Genomics 2011, Vol. 5, nr. 577, https://doi.org/10.1186/1479-7364-5-6-577
- NATIONAL ACADEMIES OF SCIENCES, ENGINEERING AND MEDICINE, Human Genome Editing: Science, Ethics, and Governance, Washington DC, The National Academies Press, 2017, XVIII+310, DOI:https://doi.org/10.17226/24623.
- National Academies of Sciences, Second International Summit on Human Genome Editing: Continuing the Global Discussion: Proceedings of a Workshop in Brief, Washington DC, The National Academies Press, DOI: https://doi.org/10.17226/25343.
- National Human Genome Research Institute, Fact Sheet on Human Genome Project, https://www.genome.gov/about-genomics/educational-resources/fact-sheets/human-genome-project(consultatie 25 maart 2023).
- NICHOLL, D., An Introduction to Genetic Engineering, Cambridge University Press, 2002, XI+292 p., DOI:10.1017/CBO9781139168205.003.
- Opinion nr. 32 on the Ethics of Genome Editing van EGE en EC (2021), 19 maart 2021, DOI:10.2777/659034.
- ORDE DER ARTSEN, “Gecommentarieerde Code van medische deontologie”, juni 2021, <https://ordomedic.be/uploads/generalUploads/KR-CommentCode-geactualiseerde-versie-juni-2021.pdf> consultatie 17 mei 2023.
- PERA, M.F., “Human embryo research and the 14-day rule”, DEVELOPMENT 2017, vol. 144, nr. 11, 1923-1925, DOI: https://doi.org/10.1242/dev.151191.
- RAADGEVEND COMITE VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 2 betreffende het verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa, 7 juli 1997, https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshea… (consultatie 20 april 2023).
- RAADGEVEND COMITE VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 18 betreffende het onderzoek op het menselijk embryo in vitro, 16 september 2002, https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshealth_theme_file/7986428/Advies%20nr.%2018%20d.d.%2016%20september%202002%20betreffende%20het%20onderzoek%20op%20het%20menselijk%20embryo%20in%20vitro.pdf(consultatie 8 februari 2023).
- RAADGEVEND COMITE VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 33 betreffende somatische en germinale genwijzigingen met therapeutisch en/of optimaliserend doel, 7 november 2005,<https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshealth_theme_file/advies_33_gentherapieen_web.pdf>
- RAADGEVEND COMITE VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 49 van 20 april 2009 over de toepassing van pre-implantatie genetische diagnose (PGD) ter opsporing van gezonde dragers van een mutatie door een ernstige erfelijke aandoening waarvoor hun nakomelingen een verhoogd risico (kunnen) hebben, https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshealth_theme_file/advies_49_pgd.pdf(consultatie 16 april 2023).
- Resolution (ECOSOC) 2004/9 on Genetic privacy and non-discrimination, 21 July 2004, https://www.un.org/ecosoc/sites/www.un.org.ecosoc/files/documents/2004/resolution-2004-9.pdf (consultatie 14 april).
- Report of the Expert advisory committee on developing global standards for governance and oversight of human genome editing of the first meeting (18 – 19 maart 2019), WHO/SCI/RFH/2019.01 (2019).
- Report of the International Bioethics Committee on the principle of protecting future generations, UNESDOC. SHS/IBC-28/2021/2 REV. (2021), https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000378723 (consultatie 30 april 2023)
- Report (IBC) on the principle of protecting future generations, 16 december 2021, 5-6,https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000378723/PDF/378723eng.pdf.multi.
- RUBEIS, G. en STEGER, F., “Risks and benefits of human germline genome editing: An ethical analysis”, ASIAN BIOETH REV. 2018, Vol. 10, nr. 2, 133-141, DOI:https://doi.org/10.1007/s41649-018-0056-x.
- S. LOPES, G. en SELA, Y. “Human Genome Project” in Encyclopedia of Personality and Individual Differences, Springer 2017, DOI:10.1007/978-3-319-28099-8_724-1
- Samenwerkingsakkoord van 15 januari 1993 houdende oprichting van een Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, BS 12 mei 1993, 10.825.
- SCHRANDER-STUMPEL, C.T.R.M., CURFS, L.M.G. en VAN REE, J.W. Klinische genetica, Bohn Stafleu van Loghum, 2003, XXVI + 384, https://books.google.be/books?id=V6bqPQEOfiwC&printsec=frontcover&hl=nl&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false.
- SEGERS, S., “The path towards ectogenesis: looking beyond the technical challenges”, BMW MED ETHICS 2021, vol. 22, nr. 59, 15p. DOI:https://doi.org/10.1186/s12910-021-00630-6.
- SEGERS, S., PENNINGS, G., DONDORP, W., DE WERT, G. en MERTES, H. “In vitro Gametogenesis and the Creation of ‘Designer Babies’”, CAMBRIDGE QUARTERLY OF HEALTHCARE ETHICS 2019, vol 28, nr. 3, 499-508, DOI:https://doi.org/10.1017/S0963180119000422
- Statement on gene-editing van EGE (2016), consultatie via <https://research-and-innovation.ec.europa.eu/system/files/2018-10/gene_editing_ege_statement.pdf>
- Strategic Action Plan on Human Rights and Technologies in Biomedicine 2020-2025 of the DH-BIO (19-21 November 2019), Council of Europe (2019), consultatie via <https://rm.coe.int/strategic-action-plan-final-e/1680a2c5d2>
- TEN HAVE, H. en CEU PATRAO NEVES, M., ‘CIOMS’ in Dictionary of Global Bioethics, Springer, 2021, 5, DOI:https://doi-org.myezproxy.vub.ac.be/10.1007/978-3-030-54161-3_2.
- THOMSON, E., DAWSON, R., et al., “CRISPR Genome Editing in Mice” in Genome Editing and Engineering, Cambridge University Press, 2018, 165-180, DOI:https://doi-org.myezproxy.vub.ac.be/10.1017/9781316756300.
- Toelichtingen bij het Handvest van de Grondrechten, nr. 2007/C303/02, Pb.C.303, 14 december 2007, 18 en 24.
- UNESDOC. SS/283/4 (2004), [IBC proceedings 1994], voorwoord, https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000120377?posInSet=33&queryId=ae401f08-7811-44d8-b716-375264a87e9d(consultatie 30 april 2023)
- UNESDOC. SHS.2005/WS/4 REV. (2005), [Statutes of the International Bioethics Committee], art. 2, https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000138292 (consultatie 30 april 2023)
- UNESCO, Assisting Bioethics Committees (ABC) Project, SHS/EST/ABC/03 REV.2 (2010).
- VENTER, JC., ADAMS, MD., MYERS, EW., et. al. “The sequence of the human genome”, SCIENCE 2001, vol. 291, nr. 5507, 1304-1351, DOI:10.1126/science.1058040.
- Verslag (EP) over ethische, juridische, economische en maatschappelijke implicaties van de menselijke genetica, 8 november 2001, A5-0391/2001. (https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/A-5-2001-0391_NL.pdf?redirect p11).
- WETENSCHAPPELIJK COMITÉ, “Studie en evaluatie van de abortuswetgeving en- praktijk in België, samenvatting en aanbevelingen”, maart 2023, 79 p., https://vlir.be/wp-content/uploads/2023/03/20230310_Studie_evaluatie_abortuswet_praktijk.pdf (consultatie 13 mei 2023).
- WHO, “Human Genome editing”, https://www.who.int/health-topics/human-genome-editing#tab=tab_1(consultatie 7 februari 2023).
- WHO, Statement on governance and oversight of human genome editing, 26 July 2019, https://www.who.int/news/item/26-07-2019-statement-on-governance-and-oversight-of-human-genome-editing (consultatie 2 mei 2023)
- WHO EXPERT ADVISORY COMMITTEE, Comment on Human Genome Editing: As we explore options for global governance, caution must be our watchword, 8 November 2019, https://www.who.int/news/item/08-11-2019-human-genome-editing-as-we-explore-options-for-global-governance-caution-must-be-our-watchword(consultatie 13 februari 2023)
- WMA, Official relationship, https://www.wma.net/who-we-are/alliance-and-partner/official-relationship/(consultatie 2 mei 2023)
- Y. WANG, J. en A. DOUDNA, J., “CRISPR technology: A decade of genome editing is only the beginning”, SCIENCE 2023, Vol. 379, nr. 6629, 1-11, DOI: 10.1126/science.add8643.