Stokken in de wielen
Tijdens WOII leverde het Belgische spoorwegpersoneel een ongeëvenaard aandeel in het verzet. Tot verbazing van academici stond deze beroepsgroep nog niet centraal binnen de wetenschappelijke verzetshistoriografie. Wie waren deze spoorweglieden, welke verzetsactiviteiten legden zij aan de dag en op welke wijze werden zij aangestuurd in de verzetsgroepen?
Als knecht in dienst van twee meesters
In de zomer van 1940 wenste men via een algemene werkhervatting een economische malaise zoals tijdens WOI te vermijden. Een efficiënt werkend spoorwegwezen was daarbij essentieel, aangezien zij voorzag in de aanvoer van voedingsmiddelen en het vervoer van arbeidskrachten. De accommodatiepolitiek stelde de spoorwegbedienden in staat om hun taken bij de NMBS op relatief normale manier te blijven uitoefenen, ondanks de moeilijkheden die gepaard gingen met de oorlog. Voor het Duitse Rijk was het enorme potentieel van het dichte Belgische spoorwegnet van kapitaal belang voor de militaire en economische ambities. De Duitsers verstevigden daarom hun greep op de NMBS, al lieten ze het operationele beheer over aan het bedrijf zelf. Het personeel diende niet alleen de Belgische maar ook de Duitse belangen, een uitmuntende positie om via sabotage of inlichtingenwerk de vijand stokken in de wielen te steken. Dergelijke activiteiten ondermijnden echter de efficiënte werking binnen het eigen bedrijf. Het personeel stond daarom voor een moeilijke evenwichtsoefening. Bovendien riskeerden ze via een al te openlijk verzet hun dienst bij de NMBS en daarmee ook hun kansen op een clandestien verzet.
Het verzet krijgt vorm: een empirisch onderzoek
Vanwege het gevaar werden schriftelijke verslagen vermeden, wat resulteert in een gebrek aan bronnen van tijdens de bezetting. Enkele tegenvoorbeelden zijn de inlichtingenrapporten met de geobserveerde treintrafiek en plattegronden van treinstations, doorgespeeld door NMBS-werknemers, actief als agenten van het inlichtingennet Luc-Marc. Deze rapporten zijn bewaard gebleven in het archief van dit inlichtingennet (zie bijlage 1).
De essentiële basis voor mijn empirisch onderzoek, zijn ruim 350 dossiers, opgesteld na de bezetting, ter erkenning als verzetsstrijder. Een personeelslijst uit het NMBS-archief gaf vlot toegang tot deze erkenningsdossiers van spoorweglieden uit diverse verzetsgroepen. Het sociale profiel van 284 spoorwegleden uit de regio Mechelen-Leuven-Tienen-Landen, wijst op een mannenwereld, waarvan de meesten gehuwd. De verschillende hiërarchische niveaus binnen de NMBS zijn tamelijk proportioneel afgevaardigd binnen het verzet. Toch wijzen de absolute aantallen er op dat het verzet zich in de eerste plaats afspeelde op de werkvloer, waar arbeiders het initiatief namen.
79 % van de spoorweglieden maakte van haar gunstige positie gebruik om spoorweg-gerelateerd verzet te plegen, voornamelijk door materiële sabotage en het doorgeven van inlichtingen over het spoor. (Zie staafdiagram 1) Uit de erkenningsdossiers blijkt dat het subtiel toebrengen van materiële schade aan de treinapparatuur een veel populairdere methode was dan het spectaculair doen ontsporen van treinen. (zie staafdiagram 2). Vanaf 1943 nam het aantal sabotageacties gevoelig toe. Na de landing in Normandië in juni 1944 zorgden de verzetsleden er dagelijks met meerdere spooracties voor dat de Duitse militaire transporten gehinderd werden. Voor Nazi-Duitsland hadden de acties in deze laatste oorlogsmaanden veel meer repercussies dan voordien: elke vertraging voor een militair transport op zijn weg naar het Westfront kon terreinverlies betekenen in Frankrijk.
Inlichtingenwerk gebeurde door driekwart van de bedienden tegenover de helft van de arbeiders, meestal dertigplussers. Het personeel met dit profiel beschikte wellicht over betere administratieve vaardigheden. Met het oog op specifieke en volledige inlichtingen, rekruteerden de Mechelse verzetsnetwerken zeer gericht bij de NMBS. Het rapporteren van de treintrafiek stond een vrij normaal leven niet in de weg, maar ging daarentegen hand in hand met de dagelijkse routine bij de NMBS. Het verzet beperkte zich allerminst tot de werkvloer, 85 % waagde zich aan andere verzetsvormen. De spoorweglieden toonden zich vurige verspreiders van sluikpers: maar liefst de helft van de 284 leden hielp hieraan mee. (zie staafdiagram 3)
Verzetsnetwerken
De spoorweglieden waren actief in 11 verschillende groepen van gewapende weerstand en in 14 inlichtingennetten, elk met hun eigen organisatie. De vertegenwoordiging per verzetsgroep en per regio bekrachtigt de hypothese dat het spoorwegpersoneel zich zeer verspreid engageerde, binnen verschillende regionale delegaties. (zie kaart)
Een detail-analyse van de Mechelse netwerken bevestigde nogmaals dit model. De verzetsactiviteiten werden niet gecoördineerd vanuit de NMBS, noch vanuit één ander overkoepelend centraal orgaan. Het personeel werd daarentegen op versnipperde wijze ingeschakeld in het verzet. De arsenaalarbeiders spreken consequent over hun werkmakkers bij het verzet, wat kan wijzen op een hiërarchisch gelijke positie. Anderzijds moeten we vermoeden dat er binnen het verzetsnetwerk een nieuwe dynamiek kon ontstaan die de bestaande hiërarchische relaties binnen de NMBS omgooide. Enkele arsenaalarbeiders namen bijvoorbeeld al op zeer jonge leeftijd de leiding in het verzet.
De joodse transporten en de houding van het NMBS-personeel
De regio Mechelen is interessant voor een verzetsstudie, ten eerste vanwege het Mechelse Arsenaal, een gigantisch herstelatelier van de NMBS, dat tijdens de oorlog tussen de 2000 en meer dan 4000 mensen te werk stelde. Ten tweede vertrokken deportatiekonvooien met Joden vanuit Mechelen en passeerden zij achtereenvolgens de treinstations van onder meer Muizen, Haacht, Boortmeerbeek, Leuven, Tienen en Landen. Nog onbekende sabotageacties of verzet tegen deze joodse transporten brachten de archiefbronnen niet aan het licht. Wel hebben enkele machinisten principieel en openlijk geweigerd om militaire transporten te slepen, al gaat het over zeer uitzonderlijke gevallen. Beide onderzoeksvragen kaderen binnen een historisch onderzoek door het CegeSoma, dat zij in november 2023 voorlegt aan de Senaat. Deze terughoudendheid van het personeel om joodse treinkonvooien en militaire transporten te saboteren, kunnen we begrijpen als een beredeneerde keuze in het verzet: een aanval op een streng bewaakt konvooi was gekkenwerk. Daarnaast zou men door het openlijk weigeren van een dergelijk transport, zichzelf in de schijnwerpers van de bezetter plaatsen. Nochtans waren zij met ontelbare kleine vertragingen een vervelende luis in de pels van de bezetter. Wellicht is er geen andere historische periode waarin zo massaal veel inlichtingen werden doorgegeven en zoveel rollend materieel werd gesaboteerd als op het kleine grondgebied van België tijdens WOII.
Bibliografie
Archiefbronnen
Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij (CegeSoma)
Bestand AA2495
Persoonsdossiers Witte Brigade.
Archieven van de Witte Brigade. 771: inlichtingen over het treinverkeer in Hombeek.
Bestand AA1881
Persoonsdossiers Belgisch Militaire Weerstandsorganisatie.
Persoonsdossiers Nationaal Koninklijke Beweging.
Bestand AA1333
Persoonsdossiers Inlichtings- en actieagenten
Bestand AA1970
Nrs. 16, 23, 75, 91, 92.
Bestand AA977
Persoonsdossiers Groep G
41.1 C.F. 25 - effectifs
14.1 Rapport technique. Groupe “G”. Septembre 1944 instructions de démobilisation. Rapport technique sur l’action du groupe “G”. Complément au rapport général.
14.1 rapport général, 13R: Rapport Général du Groupe G. 13R: extrait du rapport général sur le sabotage ferroviaire (1942).
41.1 C.F. 25 - effectifs
Bestand AA1473 Papiers André Hautain (Groupe G).
nr 3. documents en rapport avec la liquidation du Groupe G: rapport d’action chemin de fer.
nr 2. Dossier confidentiel établi par la Sûreté de l’Etat lors de la liquidation du Groupe G (1946-1947) Les régions de groupe G : R.V: Anvers.
Bestand AA1135
Marc H4 12.06.44. 186 (bis). Defenses installation militaires, objectifs militaires.
Marc H4 12.06.44. Trafic ferroviaire-fluvial. 277-313.
Marc IZ. 30.8.43, D.C.A. 67-70.
Marc H4. 12.06.44. 186 (bis). Croquis.
Bestand AA69
Verslag over de sabotages van het spoorwegennet van de N.M.B.S. Actes de sabotage avec dégâts. 5.01.1975.
Inventaires 25, Archives Luc-Marc/Mill/Zéro, par Etienne Verhoeyen.
Laplasse, Jan. Inventarissen van de archieven van de gewapende verzetsgroep Witte Brigade Fidelio, de VZW Witte Brigade (Fidelio), de PVBA Home Marcel Louette en het persoonlijk archief Marcel Louette. Archief- en Documentatiecentrum Witte Brigade (Fidelio) Antwerpen, 2001.
Pallas Catalogus, Sabotage door de Gewapende Partizanen [Foto Louis Van Brussel].
Archief Museum van het verzet
Bestand Patriottische Milities
Bestand Gewapende Partizanen
Rijksarchief, Dienst Archief Oorlogsslachtoffers
Bestand PP
Bestand PC
Bestand RC
Sectie Classified Archives, Algemene Dienst Inlichting en Veiligheid
Geheim Leger. Persoonsdossiers.
Bestand Belgische Nationale Beweging. Persoonsdossiers.
Archief Geheim Leger. Le sabotage – farde 226: Zone II – Etat-Major – Anvers.; ADIV, archief Geheim Leger, Le Sabotage – farde 237: S.N.C.F. – Zone II + III.
Archief Geheim Leger. Le sabotage – Doos 30, farde 231: Zone IV – Secteurs Est & Ouest.
Archief Nationale Maatschappij van de Belgische Spoorwegen
Archief NMBS. Plaatsnummer.9. “Attesten van lidmaatschap bij het verzet - Tweede Wereldoorlog.”
Archief NMBS. Plaatsnummer.16. “Dienst van de ongevallen. Verslagen 1940 – 1945.”
Archief NMBS. Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen, Verslag voorgelegd door de Raad van Beheer aan de Algemene Vergadering van 22 mei 1942. Jaarverslag (1941).
Algemeen Rijksarchief - Ruisbroekstraat
Société Nationale des chemins de fer belges (SNCB). Service du personnel. Dossiers concernant la deuxième guerre mondiale. I 675. IV G. Avis 94 P du 14 novembre 1945.
Bestand F 1944, dossiers van de Gewapende Weerstand
Algemeen Rijksarchief – Beveren-Waas
Uit de inventaris R128A:
-Nr. 933, "Dossier betreffende de onderzoeken door Belgische en Duitse politie- en gerechtelijke overheden naar aanleiding van aanslagen op spoorlijnen. 1943-1944"
-Nr. 1887, "Lijsten van gepleegde roofovervallen, aanslagen met springstoffen, sabotage van spoorlijnen, brandstichtingen, schietpartijen, moordaanslagen e.d. 1944"
Internetbronnen
Coeckelbergh, Paul. “Het verzet in Oud-Heverlee: aanslag op een Duits treintransport op 31 juli 1943. Geschied & Heemkundige Kring Oud-Heverlee vzw en Erfgoed Meerdael. Geraadpleegd 24.02.2023. https://www.geshemkringoh.com/.
“Enkele historische weetjes over de wijk Arsenaal,” Stadsarchief Mechelen, geraadpleegd 3.05.2023. https://stadsarchief.mechelen.be/.
Maerten, “Vrouwen in het verzet,” CegeSoma, geraadpleegd 5.02.2023, https://www.belgiumwwii.be/nl/belgie-in-oorlog/artikels/vrouwen-in-het-….; Correspondentie met Ward Adriaens, 5.4.2023.
Serrien, Pieter. “Tijdlijn WOII,” geraadpleegd 8.05.2023. https://pieterserrien.be/boeken/zowasonzeoorlog/tijdlijn-woii/.
Serrien, Pieter. https://pieterserrien.be/tranenovermortsel/.
Mondelinge bronnen
Geraadpleegd in Het Guldenboek van de Belgische Weerstand, 289. Le Messager de la Liberté. De voorbode van de vrijheid: Anglo-Belgisch tijdschrift, bezorgd door de R.A.F. nr. 2, januari-februari, 1943.
Gesprek en correspondentie met Ward Adriaens, op 6.03.2023 en 17.04.2023.
Gesprek met Jos Decelle op 28.4.2023, 5.05.2023, 6.05.2023 en 19.05.2023.
Correspondentie met Samuel Pauwels op 29.03.2023.
Correspondentie met Martine Schoeters op 24.05.2023.
Studiedag over het verzet in Antwerpen op 10.5.2023.
Boeken en artikels
Adriaens, Ward. Partizaan Storms. Brussel: Academic and Scientific Publishers nv, 2012.
Beeken, A. L. A. Message pour Philomène. Bruxelles: Editions du Métro, 1948.
Boeva, J. Witte Brigade (Fidelio) 1940-1944. Antwerpen: Witte Brigade, 1990.
Bregman, Rutger. Wat maakt een verzetsheld. Amsterdam: De Correspondent, 2021.
Capitaine Freddy. Ils ont craché sur nos tombes. Aarlen : Fasbender, 1948.
Carleer, Danny. De strijd langs lijn 53. Leuven: Groot Ongelijk, 2023.
Clerbout, Geert. “Zij die niet terugkeerden, het verhaal van vijf politieke gevangenen die bezweken onder de Nazi-terreur, 1940-1945.” (s.d.), geraadpleegd 11.02.2023 https://www.academia.edu/.
Coekelbergs, Roger, Marc Cools, Robin Libert, Veerle Pashley, Jaak Raes, David Stans en Renaat Vandecasteele. Gedenkboek inlichtings- en actie agenten. Antwerpen: Maklu, 2015.
Commissie voor Historiek van de Weerstand. Guldenboek Van De Belgische Weerstand. Brussel: Leclercq, 1948.
De Bodt, Kevin. “Het gebroken verzetsaureool. De witte brigade en het verzet als actieve speler in de strijd om de herinnering.” Masterproef, Universiteit Gent, 2009.
De Wever, Bruno en Karolien Steen. “Het verzet in Gent tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog.” Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis 52 (2022): 87-118.
Deboosere, Sabine. Mechelen in de Tweede Wereldoorlog: het leven in de stad om en rond de Tweede Wereldoorlog. Tielt: Lannoo, 2009.
Debruyne, Emmanuel. “La Maison de Verre. Agents et resaux de renseignements en Belgique occupée 1940-1944.” PhD diss., Katholieke Universiteit Leuven, 2006.
Debruyne, Emmanuel. “Services de renseignements et société: le cas du réseau Tégal. 1940-1944.” Cahiers d’histoire du temps present 9 (2001): 105-152, https://www.academia.edu/.
Debruyne, Emmanuel. La guerre sécrète des espions belges 1940-1944. Brussel: Racine, 2008.
Fosty, Jean. “De Belgische netten in Frankrijk. Essay over de geschiedenis van de Belgische aktie- en inlichtingendiensten in Frankrijk gedurende de tweede wereldoorlog.” Bijdragen (1972): 187-222.
Gillieaux, Louis. De Belgische spoorwegen, gisteren, vandaag, morgen. Tielt: Lannoo, 2017.
Guckens, Jochen. "Le rôle des chemins de fer dans la déportation des juifs de France.” Revue d’histoire de la shoah 165 (1999): 29-110.
Gysel, André en Brecht Schotte. Trein van de hoop. Leuven: Davidsfonds, 2012.
Hochard, Cécile. “Les cheminots dans la résistance, bibliographie thématique.” Revue d’histoire des chemins de fer 34 (2005): 115-148.
Janssens, Maarten. “Analyse van de inlichtingskernen en haar leden uit de regio Mechelen tijdens de Tweede Wereldoorlog.” Masterproef, Katholieke Universiteit Leuven, 2007.
Lokker, Claude. Stokken in de wielen: de Belgische spoormannen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Antwerpen: Fonds Ortelius, 1985.
Maerten, Fabrice. “Du murmure au grondement. La Résistance politique et idéologique dans la province de Hainaut pendant la seconde guerre mondiale (mai 1940-septembre 1944).” PhD diss., Université Catholique Louvain, 1999.
Maerten, Fabrice. “La Résistance en Belgique 1940-1944.” Dossier pédagogique, 3e editie (2006): 33-59.
Maerten, Fabrice. “Les archives de et sur la résistance. Par-delà leurs limites, une richesse propice à de nouvelles perspectives.” Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis 52, nr. 1-2 (2022): 226-240.
Maerten, Fabrice. Was opa een held? Speuren naar mannen en vrouwen in het verzet tijdens WOII. Speuren in de archieven. Tielt: Lannoo, 2020.
Marcot, François. “Pour une sociologie de la résistance: intentionnalité et fonctionnalité.” Le Mouvement Social 180, nr. 3 (1997): 21-42.
Marquet, Victor. Bijdrage tot de geschiedenis van het Geheim Leger 1940-1944. Tweede Deel, het Leger van België - Het Geheim Leger 1943-1944. Bundel V. De organisatie. Brussel: Pygmalion, 1991-1995.
Michiels, Marc en Mark Van den Wijngaert. Het XXste transport naar Auschwitz. Antwerpen: Uitgeverij Manteau, 2012.
Moreau, Patrick. Systematiek en Willekeur, het verhaal van de politiek gevangenen uit het arrondissement Mechelen. Berchem: EPO, 2004.
Rogier, M.C.G. Bijdrage tot de geschiedenis van de Belgische spoorwegen te Mechelen, Mechelen: Mechelse Vereniging voor Spoorweghistoriek De Mijlpaal, 1979.
Schrijvers, Klaartje. “ "l'Europe sera de droite ou ne sera pas!" De netwerking van een neo-aristrocratische elite in de korte 20ste eeuw.” PhD diss., Universiteit Gent, 2008.
Tames, Ismee. “Wat we wel over het verzet kunnen leren.” Geraadpleegd 8.02.2023. https://www.niod.nl/nl/publicaties/in-actie, 24.04.2023.
Van Brantegem, Koen. “De inlichtingen- en actieagenten van de verzetsbeweging groep G in de Antwerpse regio tijdens de tweede Wereldoorlog (1940-1944).” Masterproef, Universiteit Gent, 2006.
Van Brussel, Louis. Partizanen in Vlaanderen: Met actieverslag van Korps 034-Leuven. Leuven: Acco, 1971, 25.
Van Der Herten, Bart, Michelangelo Van Meerten en Greta Verbeurgt. Sporen in België. 175 jaar spoorwegen, 75 jaar NMBS. Leuven: Universitaire Pers, 2001.
Van Doorslaer, Rudi, Emmanuel Debruyne, Frank Seberechts, Nico Wouters en Lieven Saerens. Gewillig België: overheid en jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog. Antwerpen: Meulenhoff/Manteau, 2007.
Van Heesvelde, Paul. “Au service de deux maîtres. La reprise du travail à la SNCFB en 1940.” In Une entreprise publique dans la guerre: la SNCF, 1939-1945, uitgegeven door Marie-Noëlle Polino, 105-121. Parijs: Presse Universitaires de France, 2000.
Van Heesvelde, Paul. “Räder müssen rollen für den Sieg. Spoorwegexploitatie tijdens de Tweede Wereldoorlog.” In Sporen in België. 175 jaar spoorwegen, 175 jaar NMBS, uitgegeven door Bart Van der Herten, Michelangelo Van Meerten en Greta Verbeurgdt, 182-199. Leuven: Universitaire Pers, 2001.
Van Herck, Wouter. “Ontstaan en groei van een verzetsbeweging. Vergelijkende prosopografie van de eerste 196 leden van de Witte Brigade/Fidelio.” Masterproef, Universiteit Gent, 2002.
Verhoeyen, Etienne. “Résistances et résistants en Belgique occupée, 1940-1944.” Revue Belge de Philologie et d’Histoire 70, nr. 2 (1992): 381-98.
Verhoeyen, Etienne. België bezet 1940-1944: een synthese. Brussel: BRTN, 1993.
Weyns, Babette en Michèle Corthals. “ “La Résistance n’a pas encore son historien.” Verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog in de Belgische historiografie (1944-2020).” Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis 50 (2022): 12-54.
Weyns, Babette en Michèle Corthals. “La Résistance n’a pas encore son historien.” Verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog in de Belgische historiografie (1944-2020), 52 (2022): 12-54.
Wouters, Nico. “The Second World War in Belgium: 75 years of History (1994-2019).” Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis 49 (2019): 13-81.
