Rubens als confrater: tactvolle commerçant of heer van stand?
Alle wegen leiden naar Rome, maar diezelfde wegen leiden ons ook vaak naar huis. In de zestiende en zeventiende eeuw was dat niet anders. Om de herinnering aan hun reis naar de pausenstad levend te houden, richtte het kruim van de Antwerpse samenleving midden 1572 een eigen clubje op. Die "confraterniteyt van Sinte Petrus ende Sinte Pauwels" zou uitgroeien tot één van de meest exclusieve organisaties van de hele stad. In totaal vonden ook elf schilders tot 1681 hun weg naar die zogenoemde romanisten, maar wat kwamen ze daar precies zoeken?
"Een solemnele misse ende een (h)eerlycke maeltyt"
Het is 30 juni 1614, ergens rond het middaguur. De mis in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal is gedaan en aan de Wapper in Antwerpen verzamelen enkele prominenten uit de stad zich voor een groots feestmaal. Gastheer van dienst is niemand minder dan Peter Paul Rubens, in die tijd (en daarna) zowat de bekendste schilder op het Europese continent. Kosten noch moeite worden gespaard voor het bezoek. De kunstenaar laat waarschijnlijk talloze schotels vol vlees, vis en groenten aandragen, een luxueus assortiment aan kaas, suikerwerk en amandeltaarten dient als dessert. De drank vloeit zonder stoppen, en dat allemaal dankzij Rubens’ generositeit.
Gonzales Coques verbeeldde hier een vrolijk samenzijn van Antwerpse kunstenaars. De rijk gedekte tafel en nadrukkelijke aanwezigheid van wijn doen denken aan het feestmaal van de romanisten.
De schilder deed dit alles echter niet zomaar. Nee, hij hield samen met zijn confraters van de broederschap van Sint-Petrus en Sint-Paulus een oude traditie in ere. Hun rekeningen lieten immers doorschemeren dat samen eten al sinds hun opstart tot de kernactiviteiten van hun gezelschap behoorde. De statuten van 1592 maakten dat ook officieel. Toch werd daarin ook een totaal andere activiteit omschreven: misvieringen in de Antwerpse kathedraal. Hiermee sloten de romanisten aan bij het contrareformatorische elan van vroegmoderne corporaties. En ja hoor, Rubens en co volbrachten evenzeer op dit vlak gedwee hun taak als dekens van de broederschap. Een beiaard, een orgel, een hele rits zangers en veel trompetgeschal luisterden steevast de verschillende diensten in de kathedrale Sacramentskapel op.
Zodoende maakten de romanisten een dikke eeuw actief deel uit van het religieuze en sociale leven van de stad. Hun geschiedenis werd gefaseerd door politieke twisten, katholieke bloei en intern verval, maar simultaan gekleurd door alle individuele leden. Ze hielden het vol tot in 1681. Toen, na meer dan honderd jaar, viel het doek over de broederschap van Romereizigers.
Barokke schilders, barokke broeders
Otto van Veen, de laatste leermeester van Rubens, was de eerste schilder die zijn opwachting maakte bij de romanisten. Klinkende namen waaronder Jan Brueghel en Frans Snijders traden in de decennia nadien ook in zijn voetsporen. De dierenschilder Jan Fijt was in 1650 de laatste, waarmee de teller finaal op elf schilderende romanisten kwam te staan. Onder meer die grote aanwezigheid maakte dat latere (kunst)historici de broederschap vaak beschouwden als een ontmoetingsplaats voor de kunstenaars. Dat was nooit het geval. Een exhaustief ledenregister toont namelijk aan dat meer dan 120 minder artistieke zielen ook lid werden na hun aankomst in Antwerpen.
Wie een prosopografische analyse of collectieve biografie van deze andere romanisten maakt, zal enkele universele karakteristieken herkennen. Velen onder hen waren Antwerpenaren van geboorte. Toch was er evenzeer plaats voor een tiental andere Brabanders, enkele Hollanders en zelfs een handvol Italianen. Beroepsmatig waren ze ook zeer verschillend. In de beginjaren waren het bovenal priesters die de overhand hadden, maar naarmate de tijd vorderde, taande hun aandeel ietwat. Internationaal bekende zijdehandelaars, wethouders van de Scheldestad en een lokale pasteibakker: ze werden allemaal romanist. Nieuwe leden werden ook veel rijker en verwierven vaker aristocratische titels. Hun voordien al exclusieve club werd een thuis voor de elite, een paradijs van sociabiliteit.
De elf kunstenaars reflecteerden collectief kenmerken die voor hun confraters geïdentificeerd konden worden. Het waren mannen waarvan het gros afkomstig was uit Antwerpen zelf. Enkel Otto van Veen, Peter Paul Rubens en Jan Brueghel kwamen met zekerheid van elders. Hiermee bootsten ze het licht internationale karakter van hun broederschap na op een kleinere schaal. Als kunstenaars stonden ze vóór ze romanist werden allemaal in contact met zeer invloedrijke mecenassen in binnen- en buitenland, aantrekkelijk sociaal netwerk incluis. Daarnaast accumuleerden sommige schilders ook een enorm financieel kapitaal, vertaald in de aankoop van woningen in de duurste wijken van Antwerpen. Rubens en co waren met andere woorden heren met een benijdbare socio-economische status toen ze romanist werden.
Kunst door en voor confraters
Traditioneel werd het lidmaatschap van het elftal gezien als onderdeel van hun commerciële strategie om opdrachten binnen te halen. De idee daarachter was dat ze zich als tactvolle commerçanten inwerkten in een milieu van vermogende broodheren. Hiervoor werden tot nu toe echter nooit concrete bewijzen aangebracht. Slechts één schets kan sinds het onderzoek misschien aan contacten in de broederschap verbonden worden. Rubens tekende immers een Venus in het vriendenboek van de Antwerpse wethouder Paulus van Halmaele, slechts enkele maanden nadat die zich had aangesloten. Daarnaast schonk dezelfde barokmeester ook twee panelen met voorstellingen van de patroonheiligen van de romanisten, Petrus en Paulus. Deze daad accentueerde zijn gulheid nog maar eens, maar ontkracht ook de hoegenaamde zoektocht naar mecenaat als beweegreden voor lidmaatschap. Rubens vereerde de confraters met kunst, niet andersom.
Het is plausibel dat Rubens voor bovenstaande schilderijen van de apostelen Petrus en Paulus dezelfde composities gebruikte als voor het paar dat hij als deken schonk in 1614.
Toen Peter Paul Rubens de romanisten in zijn huis verwelkomde, hen een feestmaal aanbood en twee schilderijen schonk, was dat geen commerciële zet. Hij en alle andere schilders waren net zoals hun confraters deel van een elite en functioneerden identiek binnen de grenzen van hun organisatie. Hun lidmaatschap laat zich met andere woorden typeren door de voorname overeenkomsten met andere leden eerder dan door hun artistieke activiteiten. Het was vooral de broederschap zelf die profiteerde van Rubens en co onder haar leden, want het waren stuk voor stuk heren van stand.
Bibliografie
Archivalische bronnen
Antwerpen, Felixarchief, Archief van de schepenbank, nr. 336, fol. 548: Ten versuecke van Franchoiz van Baveren coopman, 31 oktober 1573.
Antwerpen, Felixarchief, Archieven van kerken en kloosters, nr. 1847, sine folio: Afschrift van de statuten van de broederschap van Sint-Petrus en Sint-Paulus, 17de eeuw.
Antwerpen, Rijksarchief, Archief van de Sint-Jorisparochie te Antwerpen, nr. 63: Rekeningen van de oudermannen van de broederschap van Sint-Petrus en Sint-Paulus, 1574-1785.
Antwerpen, Rijksarchief, Archief van de Sint-Jorisparochie te Antwerpen, nr. 67B.3: Verslagen van de vergadering van de confraters van de broederschap van Sint-Petrus en Sint-Paulus, 21 oktober 1790.
Gedrukte bronnen
A Catalogue of All that Valuable and Magnificent Collection of Italian, French, Flemish, and Dutch Pictures, Selected with Singular Taste and Admitted Judgement, the Property of Mr. Bryan. Londen: s.n., 1798.
Baldinucci, Filippo. Notizie de' Professori del Disegno, Da Cimabue in qua. Secolo V. dal 1610. al 1670. Florence: Tartini e Franchi, 1728.
Chronyke van Antwerpen, vervattende, de bekeeringe ende voortgang in de waere catholyke religie [...] met alle het gedenkweerdigste tot den jaere 1775. Antwerpen: Joannes Godefridus Josephus de Roveroy, 1775.
Edict van den keyzer, raekende de afschaffing van de broederschappen opgeregt in de kerken ende kapellen welkdaenig die mogen wezen in dit land ende de opregting van een nieuw broederschap onder de benoeminge van de werkende liefde van den even-naesten, hebbende den Zaeligmaeker J.C. voor beschermenden patroon. Gent: Petrus de Goesin en zoonen, 1786.
Le Comte, Florent. Cabinet des singularitez d’architecture, peinture, sculpture, et graveure, ou Introduction à la connoissance des plus beaux arts, figurés sous les tableaux, les statues & les estampes. Vol. 1. 3 vols. Parijs: Estienne Picart et Nicolas Le Clerc, 1699.
Ugurgieri Azzolini, Isidoro. Le Pompe sanesi, o’vero Relazione delli huomini e donne illustri di Siena e suo stato. 2 vols. Pistoia: Pier’ Antonio Fortunati, 1649.
van der Noot, Jan. De Poeticsche Werken van Miin Heer Vander Noot. Les Oeuvres Poetiques du Sr. Ian Vander Noot. Antwerpen: Arnoud s’Conincx, 1593.
van Rijssen, Cornelis. Gedigten van C. V. Ryssen, Verdeeld in snel-, punt- en mengel-digten. Als mede eenige bend-vaarzen en liederen, In de jaren 1668. en 1669. te Romen gemaakt. Amsterdam: Hendrik Schelte, 1704.
Iconografische bronnen
Bril, Paul, Sint-Hiëronymus in de wildernis, 1604. Pen en zwarte inkt op papier, 217 mm x 145 mm. Parijs, Fondation Custodia, inv. nr. 6814.
Galle, Cornelis I, naar Peter Paul Rubens, Ecce Homo, ca. 1630. Kopergravure, 365 mm x 281 mm. Londen, British Museum, inv. nr. 1891.0414.1295.
Galle, Cornelis I, naar Peter Paul Rubens, Judith onthoofdt Holofernes, ca. 1610-1611. Kopergravure, 552 mm x 379 mm. Londen, British Museum, inv. nr. R.3.25.
Vorsterman, Lucas I, naar Gerard Seghers, Franciscus in extase, na 1620. Kopergravure, 385 mm x 266 mm. Londen, Wellcome Collection, inv. nr. 574447i.
Vorsterman, Lucas I, naar Peter Paul Rubens, Franciscus ontvangt de stigmata, 1620. Kopergravure, 520 mm x 350 mm. Londen, British Museum, inv. nr. R.4.18.
Uitgegeven bronnen
Bertoletti, Antonino, ed. Artisti belgi ed olandesi a Roma nei secoli XVI e XVII. Notizie e documenti raccolti negli archivi romani. Florence: Gazzetta d’Italia, 1880.
Brueghel, Jan. Giovanni Brueghel pittor fiammingo, o Sue lettere e quadretti esistenti presso l’Ambrosiana. Wetenschappelijke uitgave door Giovanni Crivelli. Milaan: Boniardi-Pogliani di Ermenegildo Besozzi, 1868.
--------------. Jan Brueghel il Vecchio. Le lettere in italiano dell’Ambrosiana. Wetenschappelijke uitgave door Rosa Argenziano. Accademia Ambrosiana. Fonti e studi 30. Milaan: Biblioteca Ambrosiana, 2019.
Brulez, Wilfrid, ed. Marchands flamands à Venise I (1568-1605). Études d'histoire économique et sociale 6. Brussel: Institut historique belge de Rome, 1965.
Devos, Greta, en Wilfrid Brulez, ed. Marchands flamands à Venise II (1606-1621). Études d'histoire économique et sociale 9. Brussel: Institut historique belge de Rome, 1986.
Donnet, Fernand, ed. Het jonstich versaem der Violieren. Geschiedenis der rederijkkamer De Olijftak sedert 1480. Uitgaven der Antwerpsche Bibliophilen 23. Antwerpen: Buschmann, 1907.
Duverger, Erik, ed. Antwerpse kunstinventarissen in de zeventiende eeuw. 14 vols. Fontes Historiae Artis Neerlandicae. Bronnen voor de kunstgeschiedenis van de Nederlanden 1. Brussel: Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten, 1984-2009.
Hoogewerff, Godefridus Johannes, ed. Nederlandsche kunstenaars te Rome, 1600-1725. Uittreksels uit de parochiale archieven. Studiën van het Nederlandsch Historisch Instituut te Rome 3. 's-Gravenhage: Algemeene Landsdrukkerij, 1942.
Martelozzo Forin, Elda, ed. Acta Graduum academicorum gymnasii Patavani ab anno 1566 ad annum 1600. Fonti per la storia dell'Università di Padova 20. Rome/Padua: Antenore, 2008.
Orbaan, Johannes Albertus Franciscus, en Godefridus Johannes Hoogewerff, ed. Bescheiden in Italië omtrent Nederlandsche kunstenaars en geleerden in Italië. 3 vols. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1911-1917.
Rombouts, Philippe, en Théodore van Lerius, ed. De Liggeren en andere historische archieven der Antwerpsche Sint Lucasgilde, onder zinspreuk: ‘Wt ionsten versaemt’. 2 vols. Antwerpen: Feliciaen Baggerman, 1872-1876.
--------------. The Letters of Peter Paul Rubens. Wetenschappelijke uitgave door Ruth Saunders Magurn. Cambridge: Harvard University Press, 1955.
--------------. Tra Fiandre e Italia: Rubens 1600-1608. Regesto biografico-critico, Wetenschappelijke uitgave door Raffaella Morselli. Rome: Viella, 2018.
Ullens, Franciscus Godefridus, ed. Chronycke van Antwerpen sedert het jaer 1500 tot 1575; gevolgd van eene beschryving van de historie en het landt van Brabant, sedert het jaer 51 vóór J.-C., tot 1565 na J.-C., volgens een onuitgegeven handschrift van de XVIe eeuw. Antwerpen: Johannes Petrus van Dieren, 1843.
Waterschoot, Werner, ed. De Poeticsche werken. 3 vols. Gent: Secretariaat van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 1975.
Werken
Argenziano, Rosa. ‘L’italiano di Pieter Paul Rubens in qualità di secretario di Jan Brueghel dei Velluti’. Lingue Culture Mediazioni 3, nr. 1 (2016): 9-29.
Assheuer, Christine. ‘Das Rubensporträt von Nicolas de Respaigne in der Staatlichen Gemäldegalerie in Kassel’. Gentse bijdragen tot de kunstgeschiedenis en oudheidkunde 31 (1996): 121-125.
Babel, Rainer, en Werner Paravicini, red. Grand Tour. Adeliges Reisen und europäische Kultur vom 14. bis zum 18. Jahrhundert. Beihefte der Francia. Forschungen zur westeuropäischen Geschichte 60. Ostfildern: Thorbecke, 2005.
Balestracci, Duccio. ‘Le confraternite romane fra tardo medioevo ed età moderna nei contributi della recente storiografia’. Archivio Storico Italiano 146, nr. 2 (1988): 321-330.
Balfe, Thomas. ‘Learned Fable, Living World: Artistry, Knowledge and Attention to Nature in Two Aesopic Paintings by Joannes Fyt’. Journal of Historians of Netherlandish Art 13, nr. 1 (2021): 1-27.
--------------. ‘The Animal and the Edible in the Work of Joannes Fyt (1611-61)’. Onuitgegeven doctoraatsproef, University of London, 2014.
Bastiaensen, Jean. ‘Jacques Jordaens. Telg van een schildersdynastie’. Openbaar Kunstbezit Vlaanderen 50, nr. 5 (2012): 34-39.
Bedoni, Stefania. Jan Brueghel in Italia e il Collezionismo del Seicento. Florence: Rotoffset, 1983.
Bieneck, Dorothea. Gerard Seghers, 1591-1691. Leben und Werk des Antwerpener Historienmalers. Flämische Maler im Umkreis der grossen Meister 6. Lingen: Luca, 1992.
Bijsterveld, Arnoldus Johannes Alfonsus, en Paul Trio, ‘Van gebedsverbroedering naar broederschap. De evolutie van het fraternitas-begrip in de Zuidelijke Nederlanden in de volle Middeleeuwen’. Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis 6 (2003): 7-48.
Black, Jeremy. Italy and the Grand Tour. New Haven: Yale University Press, 2003.
Blom, Johannes Cornelis Hendrik, en Emiel Lamberts, red. Geschiedenis van de Nederlanden. Amsterdam: Prometheus, 2016.
Bodart, Didier. Les peintres des Pays-Bas méridionaux et de la Principauté de Liège à Rome au XVIIème siècle. 2 vols. Brussel: Institut historique belge de Rome, 1970.
Bomford, Kate. ‘Peter Paul Rubens and the Value of Friendship’. Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 54 (2003): 228-257.
Brosens, Koenraad, Klara Alen, Astrid Slegten, e.a. ‘MapTap and Cornelia. Foundations of a Slow Digital Art His-tory and Formal Art Historical Social Network Research’. Zeitschrift für Kunstgeschichte 79 (2016): 315-330.
Buschoff, Anne. Die Liebesemblematik des Otto van Veen. Die Amorum Emblemata (1608) und die Amoris Divini Emblemata (1615). Bremen: Hauschield, 2004.
Cerutti, Wim. Haarlemse Jeruzalemvaarders. Haarlem: Spaar en Hout, 2010.
Claessens, Marie-Thérèse. ‘De broederschappen te Antwerpen van de 14de eeuw tot circa 1600’. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven, 1969.
Costamagna, Alba, red. La festa del colore. Rubens alla Chiesa Nuova. Collana di studi e ricerche della soprintendenza speciale per il polo museale romano 2. Rome: De Luca, 2009.
Crowston, Clare. ‘Women, Gender, and Guilds in Early Modern Europe: an Overview of Recent Research’. International Review of Social History 53, nr. S16 (2008): 19-44.
Cutler, Lucy Charlotte. ‘Virtue and Diligence. Jan Brueghel I and Federico Borromeo’. Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 54 (2003): 202-227.
de Borchgrave, Emile. ‘Goubau (François)’. In Biographie nationale, onder redactie van Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique. Vol. 8. Brussel: Bruylant-Christophe, 1884-1885.
De Groof, Bart. ‘De Nazione fiamminga in barok Rome. Een bijdrage tot de geschiedenis van de buitenlandse aanwezigheid te Rome in de 17de eeuw.’ Onuitgegeven doctoraatsproefschrift, KU Leuven, 1994.
--------------. ‘Vlaamse wegen leiden naar Rome. Schets van de Zuidnederlandse kolonie te Rome in de 17e eeuw’. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven, 1987.
De Meester, Jan. ‘Gastvrij Antwerpen. Arbeidsmigratie naar het zestiende-eeuwse Antwerpen’. Onuitgegeven doctoraatsproefschrift, Universiteit Antwerpen, 2011.
De Mieri, Stefano. ‘Wenzel Cobergher tra Napoli e Roma’. Prospettiva 146 (2012): 68-87.
de Moor, Geertruida. ‘De Antwerpenaar Hendrik Hendriksz. van Etten (1544-1622); een vluchteling die remigreerde’. Jaarboek Dirk van Eck (1994): 21-31.
De Poorter, Nora. ‘Rubens “onder de wapenen”. De Antwerpse schilders als gildebroeders van de kolveniers in de eerste helft van de 17de eeuw’. Jaarboek Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen 28 (1988): 232-252.
De Ridder, Corneille-François. ‘Over de doodschuld in oude gilden en broederschappen’. Volkskunde 23, nr. 1 (1912): 212-218.
--------------. ‘Over de doodschuld in oude gilden en broederschappen’. Volkskunde 24, nr. 1 (1913): 10-16.
de Ridder-Symoens, Hilde, red. A History of the University in Europe. Vol. 2. 4 vols. Cambridge: Cambridge University Press, 1996.
Degryse, Karel. ‘The Aristocratization of the Antwerp Mercantile Elite (17th-18th Century)’. In Entrepreneurs and Entrepreneurship in Early Modern Times. Merchants and Industrialists within the Orbit of the Dutch Staple Market, onder redactie van C. Ledger en L. Noordegraaf. Hollandse Historische Reeks 42: 35-40. Den Haag: Stichting Hollandse Historische Reeks, 1995.
Dekeyzer, Brigitte, en Anne Margreet W. As-Vijvers, red. Het van Reynegom-getijdenboek. Schenking della Faille d’Huyse. Brussel: Koning Boudewijnstichting, 2005.
Dilis, Emiel. ‘La Confrérie des Romanistes’. Annales de l’Académie Royale d’Archéologie de Belgique 70, nr. 4 (1922): 416-488.
Donnet, Fernand. Les exilés anversois à Cologne (1582-1585). Antwerpen: Veuve De Backer, 1899.
--------------. Notice historique sur la chapelle du T.S. Sacrement en l'église cathédrale d'Anvers. Brugge: Desclée-De Brouwer, 1887.
Dumolyn, Jan. ‘Later Medieval and Early Modern Urban Elites. Social Categories and Social Dynamics’. In Urban Elites and Aristocratic Behaviour in the Spanish Kingdoms at the End of the Middle Ages, onder redactie van Maria Asenjo-González. Urban History 27: 3-18. Turnhout: Brepols, 2013.
Duverger, Erik. ‘Antoon van Dyck dans les inventaires anversois du XVIIIe siècle relatifs à l’art’. Jaarboek Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen 39 (1999): 41-49.
Eisenbichler, Konrad, red. A Companion to Medieval and Early Modern Confraternities. Brill’s Companions to the Christian Tradition 83. Leiden/Boston: Brill, 2019.
Ferrari de Salvo, Gianna. ‘Genealogia di Vittorio Algarotti, medico alchimista veronese’. Verona Medica 53, nr. 4 (2018): 38-42.
Filipczak, Zirka Zaremba. ‘Van Dyck's ‘Life of St Rosalie’’. The Burlington Magazine 131, nr. 1039 (1989): 693-698.
Forni, Giuseppe Gherardo, en Giovanni Battista Pighi, red. Gli stemmi e le iscrizioni minori dell'Archiginnasio. 2 vols. Bologna: Compositori, 1964.
Frank-Van Westrienen, Anna. De Groote Tour. Tekening van de educatiereis der Nederlanders in de zeventiende eeuw. Amsterdam: Noord-Hollandsche Uitgeversmaatschappij, 1983.
Génard, Pierre. Anvers à travers les âges. 2 vols. Brussel: Bruylant-Christophe, 1886.
‘Généalogie de la Famille de Bie’. Bulletin et annales de l’Académie d’Archéologie de Belgique 1 (1843): 83-89.
Geudens, Edmond. Het St Huibrechtsgild en zijne genooten in de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Antwerpen (1500-1821). Antwerpen: J. van Wesenbeeck, 1921.
Goetschalckx, Petrus Josephus. Geschiedenis der Kanunniken van O.L.V. Kapittel te Antwerpen (1585-1700). Antwerpen: Voor God en ’t Volk, 1929.
Goldstein, Claudia. Pieter Bruegel and the Culture of the Early Modern Dinner Party. Visual Culture in Early Modernity. Londen/New York: Routledge, 2016.
Grieten, Stefaan, en Joke Bungeneers, red. De Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen. Kunstpatrimonium van het Ancien Régime. Inventaris van het kunstpatrimonium van de provincie Antwerpen 3. Turnhout: Brepols, 1996.
Gruber, Gerlinde, Michael Odlozil, Pascale Fraiture, Christophe Maggi, en Georg Prast. Strong Women: Amazons and Persians by Otto van Veen. Point of View 18. Wenen: Kunsthistorisches Museum, 2017.
Hackett Fischer, David. The Great Wave. Price Revolutions and the Rhythm of History. Oxford: Oxford University Press, 1996.
Heesakkers, Christiaan Lambert, en Kees Thomassen. Voorlopige lijst van alba amicorum uit de Nederlanden voor 1800. ’s-Gravenhage: Koninklijke Bibliotheek, 1986.
Hensen, A.H.L. ‘Nederlanders op het eind der zestiende eeuw in de catacombe van Domitilla’. De Katholiek. Godsdienstig, geschied- en letterkundig maandschrift 149 (1916): 410-423.
Hoogewerff, Godefridus Johannes. De Bentvueghels. Utrechtse bijdragen tot de kunstgeschiedenis 1. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1952.
--------------. ‘De Nederlandsche kunstenaars te Rome in de XVIIe eeuw en het conflict met de Academie van St. Lucas’. Mededeelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen 62, nr. 4 (1926): 117-150.
--------------. ‘Henricus Corvinus (Hendrik de Raeff van Delft)’. Mededeelingen van het Nederlandsch Historisch Instituut te Rome 2 (1936): 91-109.
--------------. Nederlandsche schilders in Italië in de XVIe eeuw. De geschiedenis van het Romanisme. Utrecht: Oosthoek, 1912.
Jaffé, Michael. Rubens and Italy. Ithaca: Cornell University Press, 1977.
Jakumeit-Pietschmann, Caprice. Künstlerkonkurrenz in Antwerpen zu Beginn des 17. Jahrhunderts: Janssen, Jordaens & Rubens. Weimar: Verlag und Datenbank für Geisteswissenschaften, 2010.
Jonckheere, Koenraad. Adriaen Thomasz. Key (c. 1545 - c. 1589). Portrait of a Calvinist Painter. Pictura Nova 14, onder redactie van Hans Vlieghe en Katlijne Van der Stighelen. Turnhout: Brepols, 2007.
Kolman, Rudolf Jan. ‘De pelgrims van Jeruzalem te Kampen (ca. 1450-1580)’. Kamper Almanak (1987): 155-214.
Koslow, Susan. Frans Snyders. Stilleven- en dierenschilder, 1579-1657. Antwerpen: Mercatorfonds, 1995.
Kuipers, Jan. De Beeldenstorm. Van oproer tot opstand in de Nederlanden. Zutphen: Walburg, 2015.
Kuys, Jan. Repertorium van collegiale kapittels in het middeleeuwse bisdom Utrecht. Hilversum: Verloren, 2014.
Lampo, Jan. Barokke stad. Antwerpen in de zilveren eeuw (1588-1713). Amsterdam: Amsterdam University Press, 2018.
Le Goff, Jacques. ‘Tentative de conclusions’. In Les élites urbaines au Moyen Âge, onder redactie van Société des historiens médiévistes de l’enseignement supérieur public. Parijs: Éditions de la Sorbonne, 1997.
Lefèvre, Joseph. ‘Wouwere, (Jean van den)’. In Biographie nationale, onder redactie van Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts. Vol. 27. Brussel: Émile Bruylant, 1938.
Lichtert, Katrien. ‘New Perspectives on Pieter Bruegel the Elder’s Journey to Italy (c. 1552-1554/1555)’. Oud-Holland 128, nr. 1 (2015): 39-54.
Marnef, Guido. ‘An experiment of social equality. The case of the Calvinist Republic in Antwerp (1577-1585)’. In Inequality and the City in the Low Countries (1200-2020), onder redactie van Bruno Blondé, Sam Geens, Hilde Greefs, Wouter Ryckbosch, Tim Soens en Peter Stabel, Studies in European Urban History 50: 183-197. Turnhout: Brepols, 2020.
--------------. Antwerpen in de tijd van de Reformatie. Ondergronds protestantisme in een handelsmetropool, 1550-1577. Amsterdam/Antwerpen: Meulenhoff/Kritak, 1996.
--------------. ‘The process of political change under the Calvinist Republic in Antwerp (1577-1585)’. In Des villes en révolte. Les 'Républiques urbaines' aux Pays-Bas et en France pendant la deuxième moitié du XVIe siècle, onder redactie van Monique Weis, Studies in European Urban History 23: 25-33. Turnhout: Brepols, 2010.
Morford, Mark. Stoics and Neostoics. Rubens and the Circle of Lipsius. Princeton: Princeton University Press, 1991.
Müller Hofstede, Justus. ‘Abraham Janssens. Zur Problematik des flämischen Caravaggismus’. Jahrbuch der Berliner Museen 13 (1971): 208-303.
Nelles, Paul, en Rosa Salzberg, red. Connected Mobilities in the Early Modern World. The Practice and Experience of Movement. Connected Histories in the Early Modern World 7. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2023.
Pérez Preciado, José Juan. ‘Rubens’ Apostelgruppe. Die Lerma-Serie im Prado in Madrid’. In Credo. Meisterwerke der Glaubenskunst, onder redactie van Alexandra Dern en Ursula Härting: 40-47. Mettingen: Forum der Draiflessen Collection, 2010.
Prevenier, Walter, red. Prinsen en poorters. Antwerpen: Mercatorfonds, 1998.
Rooses, Max. Rubens' leven en werken. Amsterdam/Antwerpen/Gent: Elsevier/De Nederlandsche Boekhandel, 1903.
Rubens, Maggy. ‘De Antwerpse schepenen in het begin der zeventiende eeuw (1610-1615). Een bijdrage tot de kennis van hun familiale en sociale toestand en van hun loopbaan in de stedelijke magistratuur’. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven, 1963.
Sammut, Adam. ‘With a little help from his friends. Rubens and the acquisition of Caravaggio’s Rosary Madonna for the Dominican church in Antwerp’. Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 70, nr. 1 (2020): 118-159.
Schneider, Wolfgang. Peregrinatio Hierosolymitana. Studien zum spätmittelalterlichen Jerusalembrauchtum und zu den aus der Heiligenlandfahrt hervorgegangenen Jerusalembruderschaften. Münster: Freie Universität Berlin, 1982.
Smith, John. A Catalogue Raisonné of the Works of the Most Eminent Dutch, Flemish, and French Painters. 9 vols. Londen: Smith and Son, 1830.
Solinas, Francesco. ‘Cassiano dal Pozzo (1588-1657): il ritratto di Jan van den Hoecke e l’orazione di Carlo Dati’. Bolletino d’arte 92 (1995): 141-153.
Staes, Jozef. Antwerpsche reizigers van de vroegste tijden tot op heden. Antwerpen: Lodewijk Janssens, 1884.
Stols, Eddy. De Spaanse Brabanders of de handelsbetrekkingen der Zuidelijke Nederlanden met de Iberische wereld, 1598-1648. 2 vols. Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België 70. Brussel: Paleis der Academiën, 1971.
Strohm, Reinhard. ‘Muzikaal en artistiek beschermheerschap in het Brugse gilde van den Drooghen Boome’. Biekorf 83 (1983): 1-18.
--------------. ‘Een elite als actor binnen een zeventiende-eeuwse kunstwereld. Uitbouw en patronen in patronage(netwerken) in de Antwerpse Nazomer’. In Sponsors of the Past. Flemish Art and Patronage 1550-1700, onder redactie van Hans Vlieghe en Katlijne Van der Stighelen: 203-227. Turnhout: Brepols, 2005.
--------------. ‘Een elite in het zeventiende-eeuwse Antwerpen. Het milieu van de wethouders (1585-1699) en de stedelijke samenleving in een periode van transformatie’. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven, 1998.
--------------. “Networkers and Mediators in the 17th century Antwerp Art World: The Impact of Collectors-connoisseurs on Artistic Processes of Transmission and Selection”. In Luxury in the Low Countries. Miscellaneous Reflections on Netherlandish Material Culture, 1500 to the Present, onder redactie van Rengenier C. Rittersma: 109-133. Brussel: Faro, 2010.
--------------. Patronen van patronage in het zeventiende-eeuwse Antwerpen. Een elite als actor binnen een kunstwereld. Studies stadsgeschiedenis 3. Amsterdam: Aksant, 2008.
Todts, Herwig. ‘Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen’. Openbaar Kunstbezit Vlaanderen 31, nr. 2 (1993): 41-80.
Trevor-Roper, Hugh Redwald. ‘The General Crisis of the 17th Century’. Past & Present 16 (1959): 31-64.
Trio, Paul. De Gentse broederschappen (1182-1580). Ontstaan, naamgeving, materiële uitrusting, structuur, opheffing en bronnen. Verhandelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde 16. Gent: Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde, 1990.
--------------. ‘La position des autorités ecclésiastiques et civiles envers les confréries aux Pays-Bas’. In Les confréries réligieuses et la norme XIIe - début XIXe siècle, onder redactie van Jean-Marie Cauchies: 41-53. Brussel: FUSL, 2003.
--------------, en Arnoldus Johannes Alfonsus Bijsterveld, ‘Van gebedsverbroedering naar broederschap. De evolutie van het fraternitas-begrip in de Zuidelijke Nederlanden in de volle Middeleeuwen’, Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis 9 (2006): 1-46.
Van Bruaene, Anne-Laure, Koenraad Jonckheere, en Ruben Suykerbuyk, ‘Introduction. Beeldenstorm: Iconoclasm in the Sixteenth-Century Low Countries’. The Low Countries Historical Review 131, nr. 1 (2016): 3-14.
van Campen, Johannes Wilhelmus Canisius. ‘De Utrechtse Jeruzalembroederschap’. Jaarboek van Oud-Utrecht 12 (1935): 52-89.
van de Schoor, Henk. ‘Bentvueghel Signatures in Santa Costanza in Rome’. Mededelingen van het Nederlands Instituut te Rome 38 (1976): 77-86.
van den Branden, Frans Jozef Peter. Geschiedenis der Antwerpsche schilderschool. Antwerpen: Buschmann, 1883.
Van den Hoven van Genderen, Bram, en Paul Trio. ‘Old Stories and New Themes. An Overview of the Historiography of Confraternities in the Low Countries from the Thirteenth to the Sixteenth Centuries’. In Religious and Laity in Western Europe, 1000-1400. Interaction, Negotiation, and Power, onder redactie van Emilia Jamroziak en Janet E. Burton: 357-384. Turnhout: Brepols, 2007.
Van der Stighelen, Katlijne, en Hans Vlieghe. Portraits. Vol. 3. 4 vols. Corpus Rubenianum Ludwig Burchard 19. Turnhout: Brepols, 2021.
Van der Stock, Jan. ‘Onbekende documenten uit het familiearchief van Rubens’ In Rubens and his World, onder redactie van Arnout Balis: 129-134. Antwerpen: Het Gulden Cabinet, 1985.
Van Dorpe, Betty. Het Archief van de Sint-Joriskerk te Antwerpen. Antwerpen: s.n., 2003.
--------------. Sint-Jorisparochie Antwerpen. Inventaris van het archief. Antwerpen: s.n., 1999.
van Herwaarden, Jan, red. Pelgrims door de eeuwen heen. Santiago de Compostela. Turnhout: Brepols, 1985.
van Hooff, Ted. ‘De Goudse familie Van Reynegom. In de zestiende eeuw’. Tidinge van Die Goude (2001): 63-66.
Van Passen, Anne-Marie. ‘Contatti medico-sanitari tra l’Italia ed Anversa nel cinquecento e nel seicento’. In Langue, dialecte, littérature. Etudes romanes à la mémoire de Hugo Plomteux, onder redactie van Christian Angelet en Ludo Melis. Symbolae Facultatis litterarum et philoso-phiae Lovaniensis A12: 141-157. Leuven: Leuven University Press, 1983.
Van Puyvelde, Leo. La peinture flamande à Rome. Brussel: Librairie encyclopédique, 1950.
Vander Auwera, Joost. ‘All in the Family. Abraham Janssen (1571/75-1632) and His Relations in the Antwerp Art Trade’. In Art Auctions and Dealers. The Dissemination of Netherlandish Art during the Ancien Régime, onder redactie van Dries Lyna, Filip Vermeylen, en Hans Vlieghe. Studies in European Urban History (1100-1800) 20: 23-41. Turnhout: Brepols, 2009.
--------------. ‘Conservatieve tendensen in de contrareformatorische kunst. Het geval Abraham Janssen’. De Zeventiende Eeuw 5, nr. 1 (1989): 32-42.
--------------. ‘Sebastiaen Vrancx (1573-1647) en zijn samenwerking met Jan I Brueghel (1568-1625)’. Jaarboek Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen 21 (1981): 135-152.
--------------. ‘Sebastiaen Vrancx’ “Crossing of the Red Sea”’. Art Bulletin of Victoria 30 (1989): 4-17.
Viaene, Antoon. 'De Veronike als pelgrimsteken van de Romevaarders'. Biekorf 72 (1971): 129-137.
Visschers, Peter Jozef. Historiesche verscheidenheden, herinneringen en aenteekeningen. Antwerpen: P.E. Janssens, 1858.
Vlieghe, Hans. ‘Enkele aantekeningen betreffende Florent Le Comte’s relaas over de reis van Gerard Seghers naar Italië en Spanje’. Bijdragen tot de geschiedenis inzonderheid van het oud hertogdom Brabant 15, nr. 3-4 (1963): 211-214.
--------------. ‘Nicht Jan Boeckhorst, sondern Jan van den Hoecke’. Westfalen 68 (1990): 166-183.
--------------. Portraits. Vol. 2. 4 vols. Corpus Rubenianum Ludwig Burchard 19. Londen: Harvey Miller Publishers, 1987.
--------------. Saints. 2 vols. Corpus Rubenianum Ludwig Burchard 8. Brussel: Arcade, 1972.
von Ranke, Leopold. Geschichten der romanischen und germanischen Völker von 1494 bis 1535. 2 vols. Leipzig/Berlijn: Georg Reimer, 1824.
Walschap, Lena. ‘In Vino Veritas. Klimatologische en socio-economische verklaringen voor de neergang van de Leuvense wijnteelt’. Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis 17, nr. 3 (2020): 37-73.
Weller, Dennis P. ‘Peter Paul Rubens and Frans Snyders. The Business of Collaboration’. In Essays for the Exhibition Catalogue: Rubens. Inspired by Italy and Established in Antwerp, onder redactie van Toshiharu Nakamura: 21-35. Tokyo: The Mainichi Newspapers, 2013.
Werche, Bettina. ‘Die Zusammenarbeit von Jan Brueghel d. Ä. und Hendrick van Balen’. In Pieter Breughel der Jüngere, Jan Brueghel der Ältere. Flämische Malerei um 1600: Tradition und Fortschritt, onder redactie van Klaus Ertz en Christa Nitze-Ertz: 67-74. Lingen: Luca, 1997.
--------------. Hendrick van Balen (1575-1632). Ein Antwerpener Kabinettbildmaler der Rubenszeit. 2 vols. Pictura Nova 7. Turnhout: Brepols, 2004.
Wouters, Alphonse. ‘Marselaer, Adrien de’. In Biographie nationale, onder redactie van Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts. Vol. 13. Brussel: Émile Bruylant, 1894-1895.
Tentoonstellingscatalogi
ANTWERPEN 1993
Van der Stock, Jan, red. Antwerpen. Verhaal van een metropool: 16de-17de eeuw. tent. cat., Antwerpen, Hessenhuis. Gent: Snoeck-Ducaju, 1993.
ANTWERPEN 2004
Lohse Belkin, Kristin, en Fiona Healy, red. A House of Art. Rubens as Collector. tent. cat., Antwerpen, Rubenshuis. Schoten: BAI, 2004.
ANTWERPEN 2014
van Beneden, Ben, red. Rubens privé. De meester portretteert zijn familie. tent. cat., Antwerpen, Rubenshuis. Antwerpen: Rubenshuis, 2015.
ANTWERPEN 2019
Gerszi, Teréz, en Louisa Wood Ruby, red. Jan Brueghel. A Magnificent Draughtsman. tent. cat., Antwerpen, Snijders- en Rockoxhuis. Kontich: BAI, 2019.
ANTWERPEN / AMSTERDAM 1999
Depauw, Carl, en Ger Luijten, red. Antoon van Dyck en de prentkunst. tent. cat., Antwerpen, Museum Plantin-Moretus/ Amsterdam, Rijksmuseum. Antwerpen: Antwerpen Open, 1999.
ANTWERPEN / QUEBEC 2004
Van Hout, Nico, red. Copyright Rubens. Rubens en de grafiek. tent. cat., Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten/ Quebec, Musée National des Beaux-Arts du Québec. Gent/Amsterdam: Ludion, 2004.
BRUGGE 2006
Koldeweij, Jos, red. Geloof en Geluk. Sieraad en Devotie in Middeleeuws Vlaanderen. tent. cat., Brugge, Brugge-museum Gruuthuse. Arnhem: Terra Lannoo, 2006.
BRUSSEL 1991
Van der Stock, Jan, red. Stad in Vlaanderen. Cultuur en maatschappij (1477-1787). tent. cat., Brussel, Galerij van het Gemeentekrediet. Brussel: Gemeentekrediet, 1991.
BRUSSEL 2007
Vander Auwera, Joost, en Sabine van Sprang, red. Rubens. Een genie aan het werk. tent. cat., Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België. Tielt: Terra Lannoo, 2007.
LOS ANGELES / DEN HAAG 2006
Woollett, Anne T., en Ariane van Suchtelen, red. Rubens and Brueghel. A Working Friendship. tent. cat., Los Angeles, J. Paul Getty Museum/ Den Haag, Koninklijk Kabinet van Schilderijen, Mauritshuis. Zwolle: Waanders, 2006.
ROME 2000
Solinas, Francesco, red. I segreti di un collezionista. Le straordinarie raccolte di Cassiano dal Pozzo 1588-1657. tent. cat., Rome, Galleria Borghese. Rome: De Luca, 2000.
SAN FRANCISCO / TORONTO 2019
Suda, Alexandra, en Kirk Nickel, red. Early Rubens. tent. cat., San Francisco, Fine Arts Museum/ Toronto, Art Gallery of Ontario. Toronto: Art Gallery of Ontario, 2019.
UTRECHT 2023
Helmus, Liesbeth M. De Bentvueghels. Een berucht kunstgenootschap in Rome, 1620-1720. tent. cat., Utrecht, Centraal Museum. Amsterdam: Spectrum, 2023.
VALENCIENNES 2011
Delvingt, Anne, red. Gérard Seghers, 1591-1651. Un peintre flamand entre Maniérisme et Caravagisme. tent. cat., Valenciennes, Musée des Beaux-Arts. Valenciennes: Illustria Librairie des Musées, 2011.
Websites
‘Abraham Janssens’, RKD - Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis, 7 juli 2023, https://rkd.nl/explore/artists/41922.
Amsterdams Centrum voor de Studie van de Gouden Eeuw, ‘Ecartico. Linking cultural industries in the early modern Low Countries, ca. 1475-ca. 1725’, Virtueel Onderzoekslaboratorium voor de Gouden Eeuw, 2023, https://www.vondel.humanities.uva.nl/ecartico/.
Depoorter, Matthias, ‘Joannes Fijt’, Barok in de Zuidelijke Nederlanden, laatste toegang op 16 augustus 2023, https://barokinvlaanderen.vlaamsekunstcollectie.be/nl/kunstenaar/joanne….
Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, ‘Heilige Paulus apostel’, BALaT. Belgian Art Links and Tools, laatste toegang op 9 mei 2023, https://balat.kikirpa.be/object/84295.
Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, ‘Heilige Petrus apostel’, BALaT. Belgian Art Links and Tools, laatste toegang op 9 mei 2023, https://balat.kikirpa.be/object/84297.
‘Project Cornelia’, Cornelia, 2022, https://projectcornelia.be/.
