Mentale problematiek in de hand gewerkt door de ontwikkeling van een 'colonial mentality'

Charlotte

Cornelissen

“Ze zeggen dat ik gek ben” verkondigde de patiënt Kabela in het begin van de jaren vijftig bij zijn intrede tot één van de weinige psychiatrische diensten in Belgisch Centraal-Afrika. Kabela was in deze periode niet de enige die in aanmerking kwam voor een psychiatrisch onderzoek. Vooral na de Tweede Wereldoorlog liepen de aantallen autochtone psychiatrische patiënten de spuigaten uit. Dit acute probleem had zich als nooit tevoren ingenesteld binnen de koloniale samenleving. De zorg voor koloniale psychiatrische patiënten was echter niet vanzelfsprekend. Waar patiënten als Kabela nu een min of meer persoonlijke behandeling voorgelegd kregen, was er enkele jaren eerder slechts sprake van opsluiting en vrijheidsberoving. Welke verandering had er in tussentijd plaatsgevonden? Hoe werd de koloniale psychiatrie georganiseerd? En welke problemen stelden zich?

Van isolement en onwetendheid naar een pril begin van bewustwording

In de tussenoorlogse periode werd de visie over de organisatie van de koloniale psychiatrie gekarakteriseerd door een tegenstelling. Aan de ene kant waren er enkele voorstanders van een ‘modernere’ organisatie met aandacht voor therapieën en mogelijke behandelingen. Aan de andere kant werd deze visie gecontesteerd door diep verankerde koloniale wortels waarin een mogelijke intensivering van de psychiatrische organisatie onnodig of onmogelijk werd bevonden vanwege de overtuiging dat het ‘beschavingsniveau’ van de autochtone bevolking zich nog niet leende voor de ontwikkeling van een desbetreffende organisatie. Hiernaast heerste er in deze periode ook nog een grote onwetendheid omtrent de lokale omstandigheden en mogelijkheden.

Door de tweestelling tussen de westerse geneeskunde en de traditionele autochtone behandelingen ondervonden koloniale artsen grote moeilijkheden in het begrijpen van autochtone patiënten. De verschillende culturele kaders, het verschil in taalgebruik en de afwezigheid van kennis over de lokale gebruiken, gewoonten en denkkaders zorgde ervoor dat men elkaar maar met moeite kon begrijpen. Het probleem hieromtrent was dat de koloniale artsen die weinig contact hadden met de consultatiepraktijk de neiging hadden om de psychische problematiek te minimaliseren terwijl artsen die wel in aanraking kwamen met psychiatrische patiënten zich vaak geen houding wisten te geven omdat ze over onvoldoende kennis beschikten.

Hieruit volgde dat de koloniale psychiatrie in de eerste helft van de twintigste eeuw voornamelijk naar de achtergrond werd verdreven. De endemische en curatieve zorg, met betrekking tot infectieziekten, was prioritair omdat deze niet alleen vaker en bedreigender voorkwamen maar ook omdat deze makkelijker te benaderen waren door koloniale artsen. In de periode voor 1950 waren er immers nog geen psychiaters aanwezig in de kolonie. Bijgevolg werd de koloniale psychiatrie in deze periode voornamelijk gekenmerkt door de isolatie van psychiatrische patiënten. Autochtone patiënten werden in erbarmelijke omstandigheden ondergebracht in cabanons (kleine complexen die vaak onderdeel uitmaakten van een algemeen ziekenhuis of van een gevangenis) of in één van de weinige ‘gestichten’. De belangrijkste beweegreden voor de creatie van deze accommodatie was het bewaren van de publieke orde door ‘gevaarlijke’ of storende personen te verwijderen uit de openbare orde. De eerste decennia van koloniale psychiatrie werden zodoende hoofdzakelijk gekarakteriseerd door vrijheidsberoving.

De komst van een nieuwe, maar nog enigszins beperkte, organisatie door de invoering van het Tienjarenplan

Ondanks het feit dat er in de naoorlogse periode een verbreding plaatsvond van het scala aan aandoeningen in psychiatrische instellingen, werd de tendens van vrijheidsberoving in het prille begin van de jaren 1950 nog steeds fervent voortgezet. Een belangrijk keerpunt binnen deze praktijk was de ontwikkeling van het Tienjarenplan dat was gericht op de economische en sociale ontwikkeling van de kolonie. Hiernaast vond er vanaf de implementatie van het Tienjarenplan ook een intensivering plaats van de gezondheidszorg voor de autochtone bevolking. Dit fenomeen had ook consequenties voor de koloniale geestelijke gezondheidszorg.

In de jaren 1950 werden genezing en vrijheid op de voorgrond geplaatst waarbij therapeutische behandelingen een zeer grote rol kregen. Dergelijke behandelingen bestonden uit het psychologische, het biologische en het sociale niveau. Er werden nieuwe toestellen en methoden gebruikt om de psychiatrie als wetenschap te profileren. Dit was een noodzakelijk goed aangezien het vakgebied van de koloniale psychiatrie in deze periode worstelde met haar eigen reputatie binnen het medische veld. Er moest komaf gemaakt worden met het idee dat geesteszieken niet te genezen waren. Echter werden de nieuwe technologieën niet geheel zonder risico gehanteerd. Achter het bevrijdingsdiscours gingen er ook veel apparaten en drastische methoden schuil die een ‘normalisatie’ van de patiënt mogelijk moesten maken. Er werd dus een grote prijs betaald voor relatieve vrijheid en/of genezing.

Hiernaast werden er tijdens de eerste vijf jaar van de jaren 1950 in totaal drie Belgisch koloniale psychiaters geïnstalleerd in de Belgisch overzeese gebieden. Aan het einde van dit decennium liep dit aantal op tot vijf koloniale psychiaters die werkzaam waren in Belgisch-Congo en Ruanda-Urundi. Koloniale psychiaters gingen zich in deze periode ook meer vragen stellen bij de invloed van het kolonialisme op de mentale gezondheid van de autochtone bevolking. Waar mentale problematiek als oorzaak van vervreemding van eigen cultuur tijdens de tussenoorlogse periode vaak werd toegeschreven aan een intellectueel onvermogen van de autochtone bevolking om zich aan te passen, werd de oorzaak van dit probleem in de jaren 1950 door de expertise van koloniale psychiaters verschoven naar de Europese manier van onderdrukking van de autochtone bevolking. Het discours draaide zich om waarbij de oorzaak van geestesziekten niet uitsluitend werd gelegd bij de autochtone bevolking maar wel bij de wortels van het Belgisch kolonialisme.

Door deze studie werd in de eerste plaats duidelijk dat de uitwerking van het medische luik van het Tienjarenplan samen met de evolutie binnen de algemene psychiatrie in de jaren 1950 geleid hebben tot een (relatieve) intensivering van de organisatie en uitbouw van psychiatrische infrastructuur en behandeling in de kolonie. Naast deze vormen van intensivering moet er toch ook vermeld worden dat de effectieve verandering relatief klein was. Het repressieve koloniale regime heeft mentale problematiek in de hand gewerkt. Waar de oorzaak voor mentale aandoeningen bij de autochtone bevolking voorheen werd gelegd bij het zogenoemde onvermogen om zich aan te passen, draaide het discours zich in de jaren 1950 deels om waarbij de oorzaak van geestesziekten eerder werd gelegd bij het Belgisch kolonialisme.

Bibliografie

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 269: membre de la commission permanente d’assistance psychiâtrice et d’hygiène mentale au ministère des colonies Joseph Blanche, Le transport des aliénés sur les navires, 1927.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 269 : Vervaeck, Les avantages des annexes psychiatriques des prisons au point de vue pénal et pénitentiaire, maart 1927.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 269: Dr. Mouchet, Note sur le rapport présenté par le Dr. Vervaeck au sujet d’un service de psychiatrie au Congo, 21 maart 1929.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 269: le médecin en chef, DR, G. Trolli, Note au sujet des vœux emis par la Commission de protection des indigènes, 14 oktober 1931.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 270 : Duren, Première réunion de commission établis le 15 juillet 1930 par le conseil superieur d’hygiène coloniale pour studier le régime des malades mentaux au Congo Belge.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 270 : directeur-général Duren, Note pour Monsieur le Secrétaire Général, 16 juli 1930.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 271: Brutsaert en Destrée, Wetsontwerp op de behandeling van de geesteszieken, 25 februari 1930.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 272: Grégoire, Syndromes mentaux chez les indigènes du Centre Africain, 1938.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 935 : Ministere des colonies, Service médical du Congo Belge et du Ruanda-Urundi.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier, Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 937: Rapport de la commission medicale du Plan Decennal de la colonie.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 990: inspecteur général de l’hygiène M. Kivits, Régime des aliénés à la colonie, april 1930.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 990 : M. Kivits, brief van inspecteur-generaal Kivits aan dokter Marcel Alexander, 8 december 1956.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 990: inspecteur général de l’hygiène M. Kivits, Régime des aliénés à la colonie, 1 februari 1957.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 990 : M. Kivits, brief van inspecteur-generaal Kivits aan S. Naderie, 26 januari 1962.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 990: Extraite des rapports annuele sur l’hygiène publique au Congo Belge.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 1142 : P. Wigny, Création d’un asile d’aliénés au Kasai par le F.B.E.I., 14 februari 1949.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 1142 : M. Van Hecke, inspecteur general de l’hygiène, Asile d’aliénés Kasaï, 18 augustus 1949.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 1142: le gouverneur general, asiles d’aliénés rapport du docteur Baudoux et plans, 16 augustus 1950.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 1142 : inspecteur general de l’hygiène, Mission du Docteur Baudoux, psychiatre, 14 juli 1951.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 1143 : le gouverneur general, Desserte section hommes asile aliénés Léopoldville, 16 juni 1953.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 1144 : P. Wigny, Asile d’aliénés. Rapport du Docteur Baudoux et plans, 4 augustus 1950.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 1144 : M. Kivits, Note pour le secretariat du plan decennal, 6 november 1951.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 1144 : les reverends frères de la charite de Gand, Observations des reverends frères de la charite de gand, au sujet des plans d’avant-projet pour l’asile d’alienes a luluabourg, 5 mei 1952.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 1144 : Dr. A. Duren, brief van inspecteur-generaal van de hygiëne Duren aan de Broeders van Liefde, 25 juli 1952.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 1144 : M. Kivits, Note a monsieur l’administrateur general des colonies, 2 september 1952.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 1144 : Fr. Dieudonné, A monsieur l’Inspecteur Royal Ministère des Colonies, 12 januari 1953.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 1144: Gouverneur general, Convention Colonie – Frères de la Charité de Gand, 17 augustus 1954.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 1162 : le vice-gouverneur général, infirmières religieuses agréées pour la desserte des hôpitaux du gouvernement et des formations de mission, 10 februari 1950.

Brussel, Algemeen Rijksarchief 2 – Dépot Joseph Cuvelier (I39), Archives africaines. Ministère des Colonies et successeurs en droit. Administration métropolitaine. Inspecteur général de l’hygiène, nr. 1181 : Dr. Kivits, Intervention frais d’études R. S. Fraeters, 18 oktober 1962.

Académie Royale des Sciences d’Outre-Mer. Bulletin officiel du Congo Belge. Brussel : M. Hayez, 1912.

Académie Royale des Sciences d’Outre-Mer. Bulletin officiel du Congo Belge. Gent : S. A. Vanderpoorten, 1929.

Académie Royale des Sciences d’Outre-Mer. Bulletin officiel du Congo Belge. Dison : Imprimerie Disonaise, 1938.

Académie Royale des Sciences d’Outre-Mer. Bulletin officiel du Congo Belge. Brussel : Imprimerie Clarence Denis, 1953.

Baudoux, Raymond. ‘La situation psychiatrique au Congo et au Ruanda-Urundi en 1950-1951’. In Mémoires de la Classe des Sciences naturelles et médicales, onder redactie van Académie royale des sciences coloniales, XXII, 1: 1-39. Gembloux : J. Duculot, 1952.

Congo belge, Direction générale des services médicaux. Rapport annuel de la direction générale des services médicaux de Congo Belge. Brussel : Van Gompel, 1950.

Mairlot, F. ‘De quelques aspects de la psychologie profonde du noir Congolais’. Bulletin du centre d’etude des problèmes sociaux indigènes C.E.P.S.I., nr. 34 (1956): 22-52.

Ministère de l’interieur. Annuaire statistique de la Belgique et du Congo Belge. Brussel : Imprimerie A. Lesigne, 1913.

Ministère de l’interieur. Annuaire statistique de la Belgique et du Congo Belge. Brussel : Imprimerie A. Lesigne, 1922.

Parlementaire documenten – Belgische Senaat. ‘Ontwerp van wet betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke’. S. 523. Brussel : Het archief van de Belgische Senaat, 1968-1969.

Rodhain, J. ‘Introduction’. Acta Neurologica et Psychiatrica belgica 56, nr. 6 (1956) : 1.

Vyncke, Julien. ‘Psychoses et névroses en Afrique Centrale’. In Mémoires de la Classe des Sciences naturelles et médicales, onder redactie van Académie royale des sciences coloniales, V, 5: 1-158. Gembloux: J. Duculot, 1957.

Akyaempong, Emmanuel Kwaku. ‘A historical overview of psychiatry in Africa’. In The culture of mental illness and psychiatric practice in Africa, onder redactie van Emmanuel Kwaku Akyeampong, Allan G. Hill en Arthur Kleinman: 24-49. Bloomington: Indiana University Press, 2015.

Akyaempong, Emmanuel Kwaku, Hill, Allan G. en Kleinman, Arthur. ‘Introduction: Culture, mental illness, and psychiatric practice in Africa’. In The culture of mental illness and psychiatric practice in Africa, onder redactie van Emmanuel Kwaku Akyeampong, Allan G. Hill en Arthur Kleinman: 1-23. Bloomington: Indiana University Press, 2015.

Allegaert, Patrick et al. Geen rede mee te rijmen: geschiedenis van de psychiatrie. Tielt: Lannoo, 2012.

Arzel, Lancelot. ‘Fighting on the equator. War violence and colonial experiences among Congolese troops during World War I’. Belgisch tijdschrift voor nieuwste geschiedenis 48, nr. 1/2 (2018): 56-75.

Au, Sokhieng en Cornet, Anne. ‘Medicine and colonialism’. In Medical histories of Belgium, onder redactie van Joris Vandendriessche en Benoît Majerus: 100-125. Manchester: Manchester University Press, 2021.

Benoit, Guy. Malades mentaux et incapables majeurs : émergence d’un nouveau statut civil. Brussel : FUSL, 1994.

Beyen, Marnix. De taal van de geschiedenis: hoe historici lezen en schrijven. Leuven: Universitaire pers Leuven, 2019.

Bonnaerens, R. ‘Branden (van Den)’. In Biographie Belge d’outre-mer, onder redactie van Académie Royale des sciences d’Outre-mer, IV : 67. Brussel : Académie royale des sciences d’Outre-mer, 1955.

Bruyns, Louis. ‘Belgisch Congo: Tienjarenplan en Missie’. Streven 3, (1949-1950): 243-258.

Cleys, Bram. ‘Andries Dequae: De zelfgenoegzaamheid van een koloniaal bestuur (1950-1954)’. Onuitgegeven masterproef, KU Leuven, 2002.

De Bont, Raf. ‘Meten en verzoenen: Louis Vervaeck en de Belgische criminele antropologie (circa 1900-1949)’. Bijdragen tot de eigentijdse geschiedenis 9, (2001): 63-104.

De Nys-Ketels, Simon. ‘A hospital typology translated: transnational flows of architectural expertise in the Clinique Reine Elisabeth of Coquilhatville, in the Belgian Congo’. ABE Journal, nr.19 (2021): 10-43.

De Nys-Ketels, Simon, Heindryckx, Laurence, Lagae, Johan en Beeckmans, Luce. ‘Planning Belgian Congo’s network of medical infrastructure: type-plans as tools to construct a medical model-colony, 1949-1959’. Planning perspectives 34, nr. 5 (2019): 757-778.

Depaepe, Marc en Kikumbi, Annette Lembagusala. ‘Koloniaal onderwijs in Congo: meer dan paternalistisch eenrichtingsverkeer?’. In Koloniaal Congo een geschiedenis in vragen, onder redactie van Idesbald Goddeeris, Amandine Lauro en Guy Vanthemsche: 314-324. Kalmthout: Uitgeverij Polis, 2020.

Drane, James F. ‘Karl A. Menninger: psychiatrist as moralist’. The Christian century 107, nr. 24 (1990): 758-759.

Dubois, A. ‘Brutsaert’. In Biographie Belge d’outre-mer, onder redactie van Académie Royale des sciences d’Outre-mer, VI: 129. Brussel : Académie royale des sciences d’Outre-mer, 1968.

Dubois, A. ‘Mouchet’. In Biographie Belge d’outre-mer, onder redactie van Académie Royale des sciences d’Outre-mer, VII A: 361. Brussel : Académie royale des sciences d’Outre-mer, 1973.

Dubois, A. ‘Rodhain’. In Biographie Belge d’outre-mer, onder redactie van Académie Royale des sciences d’Outre-mer, VI: 858. Brussel : Académie royale des sciences d’Outre-mer, 1968.

Duren, Albert. ‘L’organisation médicale belge en Afrique (1953)’. In Mémoires de la Classe des Sciences naturelles et médicales, onder redactie van Académie royale des sciences coloniales, II, 6: 13. Gembloux : J. Duculot, 1955.

Edington, Claire. ‘The most social of maladies: re-thinking the history of psychiatry from the edges of empire’. Culture, medicine and psychiatry 45, nr.3 (2021): 343-358.

Fairclough, Norman. Discourse and social change. Cambridge: Polity press, 1992.

Fairlamb, Alan H. ‘Chemotherapy of human African trypanosomiasis: current and future prospects’. Trends in parasitology 19, nr. 11 (2003): 488-494.

Fanon, Frantz. Peau noire, masques blancs. Parijs : Éditions du Seuil, 1952.

Foucault, Michel. Madness and Civilization: a history of insanity in the age of reason. New York: Random House, 1988.

Gijbels, Jolien en Wils, Kaat. ‘Medicine, health and gender’. In Medical histories of Belgium, onder redactie van Joris Vandendriessche en Benoît Majerus: 29-64. Manchester: Manchester University Press, 2021.

Goddeeris, Idesbald. ‘Missionarissen: een menselijker dimensie aan kolonisatie?’. In Koloniaal Congo een geschiedenis in vragen, onder redactie van Idesbald Goddeeris, Amandine Lauro en Guy Vanthemsche: 289-304. Kalmthout: Uitgeverij Polis, 2020.

Greyling, Chris. ‘Dr. Julien Camiel Vyncke’. South African Medical Journal (SAMJ) 75, (1989): 602.

Halberstadt-Freud, H.C. ‘Freud was het liefst een goede vader: De verhouding met zijn patiënten’. Vrij Nederland. Boekenbijlage, (1985): 4-5.

Hambly, Wilfrid D. ‘The serpent in African belief and custom’. American anthropologist 31, nr. 4 (1929): 655-666.

Heyse, T. ‘Concentration et déconcentration au Congo Belge’. Progress in public administration 11, nr. 4 (1938) : 611-624.

Hunt, Nancy Rose. A nervous state: violence, remedies, and reverie in colonial Congo. Durham: Duke University Press, 2015.

Jackson Jr., John P., Weidman, Nadine M. Race, Racism and Science: Social Impact and Interaction. New Brunswick: Rutgers University Press, 2005.

Janssens, P. G. et al. Médecine et hygiène en Afrique centrale de 1885 à nos jours, vol. 2. Brussel : Fondation Roi Baudouin, 1992.

Jones, Colin. ‘Raising the Anti: Jan Foudraine, Ronald Laing and Anti-Psychiatry’. In Cultures of psychiatry and mental health care in postwar Britain and the Netherlands, onder redactie van Marijke Gijswijt-Hofstra en Roy Porter: 283-294. Amsterdam: Atlanta, 1998.

Kivits, M. ‘Hoof (Van)’. In Biographie Belge d’outre-mer, onder redactie van Académie Royale des sciences d’Outre-mer, VI: 503. Brussel: Académie royale des sciences d’Outre-mer, 1968.

Kivits, M. ‘Duren’. In Biographie Belge d’outre-mer, onder redactie van Académie Royale des sciences d’Outre-mer, VII-C: 136. Brussel : Académie royale des sciences d’Outre-mer, 1989.

Lachenal, Guillaume. The Lomidine files: the untold story of a medical disaster in colonial Africa. Baltimore: John Hopkins University Press, 2017.

Langhendries, Maarten. ‘Catholic doctors at the cradle. The persona of the Catholic physician in relation to reproductive health in Belgium and the Belgian Congo’. Onuitgegeven doctoraatsproefschrift, Katholieke Universiteit Leuven, 2022.

Langhendries, Maarten en Vander Hulst, Reinout. ‘Gezondheidszorg: het paradepaard van de Belgische kolonisatie?’. In Koloniaal Congo een geschiedenis in vragen, onder redactie van Idesbald Goddeeris, Amandine Lauro en Guy Vanthemsche: 305-312. Kalmthout: Uitgeverij Polis, 2020.

Lederer, André. L’expansion belge outre-mer et la Compagnie Maritime Belge. Brussel : Académie royale des sciences d’outre-mer, 1977.

Loffman, Reuben A. Church, state and colonialism in Southeastern Congo, 1890-1962. Cham: Springer International Publishing, 2019.

Lyons, Maryinez. ‘Public health in Colonial Africa: The Belgian Congo’. In The history of public health and the modern state, vol. 26, onder redactie van Dorothy Porter: 356-384. Verenigde Staten: BRILL, 1994.

Lyons, Maryinez. The colonial disease: a social history of sleeping sickness in northern Zaire, 1900-1940. Cambridge: Cambridge University Press, 1992.

Majerus, Benoît. Parmi les fous: une histoire sociale de la psychiatrie au XXe siécle. Rennes : Presses Universitaires de Rennes, 2013.

Massin, Veerle. ‘La consultation d’hygiène mentale, le patient et le psychiatre (Belgique, 1920-1940)’. Belgisch tijdschrift voor nieuwste geschiedenis XLVII, nr. 4 (2017): 144-166.

McCulloch, Jock. Colonial psychiatry and the African mind. Cambridge: Cambridge University Press, 1995.

Mertens, Myriam en Lachenal, Guillaume. ‘The history of “Belgian” tropical medicine from a cross-border perspective’. Revue belge de philologie et d’histoire 90, nr. 4 (2012) : 1249-1271.

Nünning, Vera en Nünning, Ansgar. ‘Fictions of empire and the making of imperialist mentalities: colonial discourse and post-colonial criticism revisited’. Forum for world literature studies 7, nr. 2 (2015): 177-198.

Okello, Elialilia en Musisi, Seggane. ‘The role of traditional healers in mental health care in Africa’. In The culture of mental illness and psychiatric practice in Africa, onder redactie van Emmanuel Kwaku Akyeampong, Allan G. Hill en Arthur Kleinman: 249-261. Bloomington: Indiana University Press, 2015.

On’okoko, Michel Okitapoy, Jenkins, Rachel, Miezi, Samuel Mapunza Ma, Andjafono, Daniel Okitundu Luwa E en Mushidi, Ildephonse Muteba. ‘Mental health in the Democratic Republic of Congo: A post-crisis country challenge’. International psychiatry: bulletin of the Board of International Affairs of the Royal College of Psychiatrists 7, nr. 2 (2010): 41-43.

Pearl, Sharrona. ‘Through a Mediated Mirror: The Photographic Physiognomy of Dr Hugh Welch Diamond’. History of Photography 33, nr.3 (2009): 288-305.

Porter, Theodore. Genetics in the madhouse: The unknown history of human heredity. Princeton: Princeton University Press, 2018.

Saur, Léon. ‘«Hutu» et «Tutsi»: des mots pour quoi dire?’. Histoire, monde & cultures religieuses 30, nr.2 (2014): 119-138.

Schroijen, Inge. ‘Onbekend of miskend?: Humanitaire hulpverlening en ontwikkelingssamenwerking in de Rwandese genocide, 1994’. Onuitgegeven masterproef, KU Leuven, 2011.

Scull, Andrew. Desperate remedies: psychiatry’s turbulent quest to cure mental illness. Cambridge: Harvard University Press, 2022.

Scull, Andrew. Madness in civilization: a cultural history of insanity, from the Bible to Freud, from the madhouse to modern medicine. Princeton: Princeton University Press, 2015.

Tallier, Pierre-Alain, Van Eeckenrode, Marie en van Schuylenbergh, Patricia. Belgique, Congo, Rwanda et Burundi : Guide des sources de l’histoire de la colonisation (19e-20e siècle) : Vers un patrimoine mieux partagé. Turnhout : Brepols, 2021.

Tousignant, Nathalie. ‘Avant-propos’. In Le manifeste conscience africaine (1956): Elites congolaises et société coloniale. Regards croisés, onder redactie van Nathalie Tousignant: 7-9. Brussel : Presses de l’Université Saint-Louis, 2019.

Tödt, Daniel. ‘De koloniale staat en de Afrikaanse elites: een geschiedenis van onderwerping?’. In Koloniaal Congo een geschiedenis in vragen, onder redactie van Idesbald Goddeeris, Amandine Lauro en Guy Vanthemsche: 249-260. Kalmthout: Uitgeverij Polis, 2020.

Vandendriessche, Joris en Van Osselaer, Tine. ‘Medicine and religion’. In Medical histories of Belgium, onder redactie van Joris Vandendriessche en Benoît Majerus: 66-89. Manchester: Manchester University Press, 2021.

Vandermeersch, Patrick. Psychiatrie, godsdienst en gezag: de ontstaansgeschiedenis van de psychiatrie in België als paradigma. Leuven: Acco, 1984.

Vervaeck, Louis. ‘Evolution in the treatment of Belgian delinquents and mentally-ill’. Journal of criminal law and criminology 24, nr. 1 (1933): 198-217.

Wallace, Edwin R. en Gach, John. History of psychiatry and medical psychology. New York: Springer US, 2008.

Zimbardo, Philip G., Weber, Ann L., en Johnson, Robert L. Psychologie: een inleiding. Amsterdam: Pearson Education Benelux, 2006.

“Banyarwanda”, Minority rights group international (MRG) World directory of minorities and indigenous peoples, juni 2018, https://minorityrights.org/minorities/banyarwanda/.

“Brief history”, The embassy of the Republic of Rwanda Washington, DC. USA, geraadpleegd 7 augustus 2023, https://rwandaembassy.org/about-rwanda.

“Commissie voor de Bescherming van de Inheemse Bevolking”, Belgian Science and Technology Online Resources (BESTOR), 24 februari 2021, https://www.bestor.be/wiki_nl/index.php/Commissie_voor_de_Bescherming_van_de_Inheemse_Bevolking.

“Compagnie Maritime Belge”, Africamuseum Archives, geraadpleegd 11 juli 2023, https://archives.africamuseum.be/agents/corporate_entities/56.

“Débile”, Centre National de Ressources Textuelles et Lexicales, geraadpleegd 9 juli 2023, https://cnrtl.fr/definition/d%C3%A9bile.

“Inventoriage progressif des ‘archives africaines’ : les archives de l’inspecteur général de l’hygiène”, Archives de l’état en Belgique, 27 september 2020, https://www.arch.be/index.php?l=fr&m=actualites&r=toutes-les-actualites&a=2020-09-27-inventoriage-progressif-des-archives-africaines-les-archives-de-l-inspecteur-general-de-l-hygiene.

Langhendries, Maarten en Vander Hulst, Reinhout. “Koloniale systeem in Congo deed niet aan ontwikkelingssamenwerking”, Knack, 18 juni 2020, https://www.knack.be/nieuws/koloniale-systeem-in-congo-deed-niet-aan-ontwikkelingssamenwerking/.

Metais, Sylvie. “Asile Psychiatrique (histoire du concept)”, Encyclopaedia Universalis France, geraadpleegd 15 juli 2023, https://www.universalis.fr/encyclopedie/asile-psychiatrique-histoire-du-concept/.

Nikiza, Egide. “Au coin du feu avec Pie Masumbuko”, IWACU les voix du Burundi, 18 mei 2019, https://www.iwacu-burundi.org/au-coin-du-feu-avec-pie-masumbuko/.

Pauls, Elizabeth Prine. “Tutsi”, Encyclopædia Britannica Online, 9 februari 2007, https://www.britannica.com/topic/Tutsi.

Pollens, Jeroen. “De geschiedenis van de psychiatrie (1800-heden) in een notendop”, Historiek, 4 december 2019, https://historiek.net/de-geschiedenis-van-de-psychiatrie-1800-heden-in-een-notendop/58562/.

"Preambule et Historique”, SRMMB, https://www.srmmb.be/index.php/notre-societe/historique-srmmb.

“Ruanda-Urundi”, Encyclopædia Britannica Online, 17 oktober 2008, https://www-britannica-com.kuleuven.e-bronnen.be/place/Ruanda-Urundi.

Simon, Jacques. “L’encéphalographie gazeuse, une technique de radiologie du cerveau”, Le Conservatoire du Patrimoine Hospitalier de Rennes (CPHR), geraadpleegd 8 augustus 2023, https://www.cphr.fr/memoire-humaine/notes-historiques/lencephalographie….

Tikkanen, Amy. “Menninger family”, Encyclopædia Britannica Online, 3 augustus 2012, https://www.britannica.com/topic/Menninger-family.

Torris, Georges. “Narco-analyse”, Encyclopaedia Universalis France, geraadpleegd 11 augustus 2023, https://www.universalis.fr/encyclopedie/narco-analyse/.