Vruchtbare artistieke samenwerking: Het schetsboek van Paul de Vos
In haar masterscriptie aan de KU Leuven onderzocht kunsthistorica Charlotte Roosen de artistieke veelzijdigheid van de 17de-eeuwse Antwerpse kunstenaar Paul de Vos. Lange tijd werd De Vos onterecht onderschat als slechts een navolger van Frans Snijders, de beroemde uitvinder van het Vlaamse barokstilleven. De Vos’ schetsboek, dat bewaard wordt in het Rijksmuseum Amsterdam, onthult echter zijn originaliteit en het begin van zijn talloze samenwerkingen met andere kunstenaars, waaronder Peter Paul Rubens.
De kunst van het nabootsen
Het schetsboek van Paul de Vos is het enige gekende exemplaar van een Antwerps stilleven- en dierenschilder uit het begin van de 17de eeuw. Daardoor biedt het een unieke inkijk in de kunstenaarsopleiding in het atelier van Frans Snijders, een onderwerp dat tot op heden weinig onderzocht is. De Vos’ tekeningen werden in het verleden vaak eenzijdig bestudeerd als louter kopieën naar schilderijen van Snijders. Uit dit onderzoek blijkt echter dat het merendeel van de tekeningen in dit boek originele ontwerptekeningen van De Vos zijn, die hij ca. 1627 – 1633 tekende. Daarnaast bevat het inderdaad ook kopieën die hij vroeger tekende met pen en inkt in de jaren 1610, toen hij leerling was in het atelier van Snijders.
Tekenen is de eerste stap voor aspirant-kunstenaars. Het stelt hen in staat om de wereld om hen heen te verkennen, inspiratie op te doen en hun observaties vast te leggen. Het is een onmisbare fase in de creatie van elk meesterwerk. Vergelijkbaar met waarom we vandaag foto’s maken, tekende De Vos in zijn schetsboek kopieën om een herinnering te bewaren aan Snijders’ schilderijen. Daaruit haalde hij later opnieuw inspiratie. Vaak vereist het ontwikkelen van artistiek talent en het vinden van inspiratie een dagelijkse dosis zelftraining. In de jaren 1610 werd De Vos door Snijders aangesteld om replica’s of varianten te maken van zijn schilderijen die gewild waren bij een groot cliënteel. Het maken van kopieën was een cruciaal onderdeel van de kunstenaarsopleiding.
“Vergelijkbaar met waarom we vandaag foto’s maken, tekende De Vos in zijn schetsboek kopieën om een herinnering te bewaren aan Snijders’ schilderijen.”
Bovendien waren beide kunstenaars schoonbroers van elkaar doordat Frans in 1611 trouwde met Pauls zus Margaretha. Toen Paul de Vos in 1620 zelf meester werd, richtte hij zijn eigen atelier op in het voormalige huis van zijn schoonbroer Snijders. Het is duidelijk dat de kopieën in het schetsboek functioneerden als een persoonlijke documentatie van allerlei picturale motieven uit composities van Snijders. Het concept van copyright bestond toen ook al in zekere mate, maar niet met wetgeving zoals vandaag. Het hergebruiken van bepaalde elementen was niet alleen een arbeidsbesparend middel, maar ook een opportunistische strategie om zoveel mogelijk aantrekkelijke motieven in een schilderij te verwerken. Tegelijkertijd lijken de ontleende motieven uit het werk van een gerespecteerd collega-kunstenaar bedoeld als een visueel eerbetoon.
De vindingrijkheid van De Vos
Eind jaren 1620 specialiseerde De Vos zich in het schilderen van dieren. Het is duidelijk dat zijn talent op dat vlak al vroeg erkend werd door Snijders. Opvallend is dat veel van de schilderijen met honden en katten vechtend in de voorraadkast, die eerder werden toegeschreven aan Snijders, eigenlijk het werk van Paul de Vos zijn. In zijn schetsboek illustreerde De Vos een ontroerend tafereel: een hond die zijn prooi, de kop van een koe, verdedigt tegen een sluipende kat. Het barokke drama is ten top gedreven. Het intens lijdende oog van de koe lijkt bijna uit het papier te springen. Dat is een motief dat niet voorkomt bij Snijders, en zo kenmerkend is voor de vindingrijkheid van De Vos.
De handtekeningen van zowel De Vos als Snijders zijn zeldzaam op hun kunstwerken, wat het vandaag moeilijk maakt om te bepalen welke kunstenaar verantwoordelijk is voor een werk. Specialisten baseren hun toeschrijvingen vaak op hypothesen, geleid door een grondige kennis van de unieke stijl en techniek van elke kunstenaar. Zo kan De Vos’ werk door bepaalde kenmerken onderscheiden worden van dat van Snijders. Hij had een voorkeur voor een grotere dramatiek in zijn taferelen en voor een chaotische compositie uitgevoerd in een eerder zorgeloze, minder vloeiende schilder- en tekentechniek. Hij bracht de verf dikker en in bredere penseelstreken aan dan Snijders.
De vruchten plukken van een groot artistiek netwerk
Op de eerste pagina van het schetsboek schreef De Vos ‘Ik, de schilder Paul de Vos, heb 6 dagen voor Peter Paul Rubens gewerkt’. De aantekening is niet makkelijk te interpreteren omdat De Vos de aard van zijn werk niet gespecifieerd heeft. In deze scriptie worden twee suggesties gedaan. Misschien maakte De Vos enkele getekende kopieën van schilderijen van Snijders, waaruit kunstenaars in het atelier van Rubens inspiratie konden halen.
Het ongepubliceerde onderzoeksarchief van wijlen prof. dr. Arnout Balis, specialist op vlak van samenwerking tussen Rubens en Paul de Vos, kon hierover meer inzichten leveren. De Vos maakte een voorbereidende schets van 2 papegaaien die van fruit in een mand eten. Op Rubens’ schilderij Drie nimfen met de Overvloedshoorn in het Prado in Madrid blijkt hetzelfde motief voor te komen. Algemeen werd aangenomen dat de dieren in Rubens’ schilderij door Snijders geschilderd werden. Balis beargumenteerde echter in een ongepubliceerd artikel dat de dieren en vruchten in Rubens’ werk eerder het werk van Paul de Vos lijken te zijn. De schets in De Vos’ tekenboek kan daarvoor een interessante aanwijzing zijn.
Charlotte Roosen
Bibliografie
- Bronnen
Onuitgegeven bronnen
Antwerpen, Rubenshuis-Rubenianum, Arnout Balis, Snyders ≠ De Vos. Bijwerk in Rubens’ 3 Nimfen met Overvloedshoorn (Prado, 1664)(ca. 1990 – 1993), plaatsingsnummer 17, fol. 7r.
Balis, Arnout. Review Frans Snyders: Stilleben- und Tiermaler: 1579 – 1657 by Hella Robels (München: Deutscher Kunstverlag, 1989), onuitg. artikel, 1993.
Hellemans, Marijke. Persvoorstelling aankoop tekening Frans Snyders voor de collectie Prentenkabinet van het Museum Plantin-Moretus. Inhoudelijke toelichting bij de aankoop van de tekening van Frans Snyders, 2005.
Roosen, Charlotte. Het schetsboek van Paul de Vos (Rijksprentenkabinet Amsterdam): een codicologische beschouwing. onuitg. paper. Katholieke Universiteit Leuven, 2023.
Rubenshuis-Rubenianum. Snyders, Frans: documentatiemap 554, 70. Antwerpen: Rubenshuis-Rubenianum.
Uitgegeven bronnen
Descamps, Jean-Baptiste. Voyage pittoresque de la Flandre et du Brabant. Parijs: 1769.
Meyssens, Johannes. Image de divers hommes d’esprit sublime qui par leur art et science deburovent vivre eternellement et des quels la louange et renommée faict estonner le monde. Antwerpen: Meyssens, 1649.
De Bie, Cornelis. Het Gulden Cabinet van de Edel Vry Schilderconst. Antwerpen: 1662.
- Werken
Artikels
Duverger, Erik. “Le graveur et marchand imagier anversois Michael Snyders (1586 – 1673).” Gentse Bijdragen tot de Kunstgeschiedenis en Oudheidkunde 29 (1990 – 1991): 91 – 116.
Giltaij, Jeroen en Michael Hoyle. “A Newly Discovered Seventeenth-Century Sketchbook.” Simiolus: Netherlands Quarterly for the History of Art 33, 1/2 (2007/2008): 81 – 93.
Goddeeris, Boudewijn, Gunter De Smet en Walter Roggeman. “Some Gastronomic Aspects of Bird Species in Still Life Paintings of Frans Snyders (Antwerp, 1579 – 1657).” Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis 80, 4 (2002): 1431 – 1448.
Jaffé, David. “New Thoughts on Van Dycks Italian Sketchbook.” The Burlington Magazine 143, 1183 (2001): 614 – 624.
Palmeri, Frank. “A Profusion of Dead Animals: Autocritique in Seventeenth-Century Flemish Gamepieces.” Journal for Early Modern Cultural Studies 16, 1 (2016): 50 – 77.
Rooses, Max. “De teekeningen der Vlaamsche Meesters. De kleine meesters der XVIIe eeuw.” Onze Kunst 3 (1904): 65 – 74.
Rooses, Max. “Staat van goederen in het sterfhuis van Isabella Brant.” Rubens-bulletijn. Jaarboeken der ambtelijke Commissie ingesteld door den Gemeenteraad der stad Antwerpen voor het uitgeven der bescheiden betrekkelijk het leven en de werken van Rubens 4 (1896): 154 – 188.
Rooses, Max. “Teekeningen van Antwerpsche Meesters. Paulus de Vos.” De Vlaamsche School 4 (1891): 90 – 93.
Van der Stighelen, Katlijne en Hans Vlieghe. “Cornelis de Vos (1584/5 – 1651) als historie- en genreschilder.” Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België: Klasse der Schone Kunsten 54, 1 (1994): 4 – 75.
Van der Stighelen, Katlijne. “Rubens als portretschilder: het grote voorbeeld.” Kunsttijdschrift Vlaanderen 56 (2007): 194 – 201.
Van der Stighelen, Katlijne. “Van “marchant” tot “vermaert conterfeyter”: het levensverhaal van Cornelis de Vos.” Jaarboek van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (1991) : 87 – 156.
Vlieghe, Hans. “De leerpraktijk van een jonge schilder: Het notitieboekje van Pieter van Lint in het Institut Néerlandais te Parijs.” Jaarboek Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (1979): 249 – 279.
Boeken
Alpers, Svetlana. The Decoration of the Torre de la Parada. Corpus Rubenianum Ludwig Burchard 9. Londen/ New York: Phaidon, 1971.
Balis, Arnout. “Paul [Paulus] de Vos.” In The Dictionary of Art, uitg. door Jane Turner, 705 – 707. Londen: Macmillan, 1996.
Balis, Arnout. “Working it out: Design Tools and Procedures in Sixteenth- and Seventeenth-Century Flemish Art.” In Concept, Design and Execution in Flemish Painting (1550 – 1700), uitg. door Hans Vlieghe, 129 – 152. Turnhout: Brepols, 2000.
Balis, Arnout. Rubens Hunting Scenes. Corpus Rubenianum Ludwig Burchard 18, vert. uit het Nederlands door P.S. Falla. Oxford/ Londen: Oxford University Press/ Harvey Miller Publishers, 1986.
Brugerolles, Emmanuelle. Le Baroque en Flandres: Rubens, Van Dyck, Jordaens. Carnet d’études 16. Parijs: Beaux-Arts de Paris, 2010.
Büttner, Nils. Allegories and Subjects from Literature. Corpus Rubenianum Ludwig Burchard 12. Londen: Harvey Miller Publishers, 2018.
Crivelli, Giovann. Giovanni Breughel pittor fiammingo o sue lettere e quadretti esistensi presso l’Ambrosiana. Milaan: 1868.
Cruzada Villaamil, Gregorio. Rubens, diplomático español. Madrid: 1883.
De Poorter, Nora en Frans Baudouin. Rubens’ House. Corpus Rubenianum Ludwig Burchard 22. Londen: Harvey Miller Publishers, 2022.
Denucé, Jan. Na Peter Paul Rubens: Documenten uit den kunsthandel te Antwerpen in de XVIIe eeuw van Matthijs Musson. Antwerpen: De Sikkel, 1931.
Duverger, Erik. Antwerpse Kunstinventarissen uit de Zeventiende Eeuw. Fontes Historiae artis Neerlandicae 1. 14 dln. in 14 bndn. Brussel: Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, 1984 – 2009.
Gnirrep, W.K., J.P. Gumbert en J.A. Szirmai. Kneep en binding: een terminologie voor de beschrijving van de constructies van oude boekbanden. Den Haag: Koninklijke Bibliotheek Den Haag, 1992.
Greindl, Edith. Les peintres flamands de nature morte au XVIIe siècle. Sterrebeek: Lefebvre, 1983.
Hairs, Marie-Louise. Dans le sillage de Rubens. Les peintres d’histoire anversois au XVIIe siècle. Luik: Université de Liège, 1977.
Kockx, P. Boek gehouden door Jan Moretus II als deken der St. Lucasgilde (1616 – 1617). Maatschappij der Antwerpsche Bibliophilen. Antwerpen, 1878.
Koslow, Susan. Frans Snyders: stilleven- en dierenschilder 1579 – 1657. Antwerpen: Mercatorfonds, 1995.
Kruyfhooft, Cecile en Simone Buys. P.P. Rubens en de Dierenschildering. Antwerpen: Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van Antwerpen, 1977.
Laurentius, Theo en Frans. Watermarks 1600 – 1650 found in the Zeeland Archives. Houten: HES & DE GRAAF Publishers BV, 2007.
Logan, Anne-Marie. “Rubens as a Teacher: “He may teach his art to his students and others to his liking”.” In In His Milieu. Essays on Netherlandish Art in Memory of John Michael Montias, uitg. door A. Golahny, M.M. Mochizuki and L. Vergara, 247 – 264. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2006.
Manneback, Margueritte. “Vos, Paul de.” In Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, uitg. door Hans Vollmer, dl 34, 556 – 559. Leipzig: Seemann, 1940.
Netto-Bol, M.M.L. The So-called Maarten de Vos Sketchbook of Drawings after the Antique. Kunsthistorische Studiën van het Nederlands Instituut te Rome, dl. 4. Den Haag: Government Publishing Office, 1976.
Papebrochius, Daniël. Annales Antverpienses ab Urbe Condita ad Annum M.DCC: Collecti Ex Ipsius Civitatis Monumentis, uitg. door Ern Buschmann en F.H. Mertens, 5 dln. Antwerpen: Buschmann, 1845.
Robels, Hella. Frans Snyders: Stilleben- und Tiermaler 1579 – 1657. München: Deutscher Kunstverlag, 1989.
Rombouts, P. en Théodore Van Lerius. De liggeren en andere historische archieven der Antwerpsche Sint-Lucasgilde. 2 dln. Amsterdam: Israël, 1961.
Rooses, Max en Charles Louis Ruelens. Correspondance de Rubens et documents épistolaires concernant sa vie et ses oeuvres publiés, uitg. door Max Rooses en Charles Louis Ruelens, 6 dln. Antwerpen: 1887 – 1909.
Turner, Jane. “Vos, de.” In The Dictionary of Art, uitg. door Jane Turner, 702. Londen: Macmillan, 1996.
Van de Velde, Hildergard. Snijders&Rockoxhuis Bezoekersgids. Antwerpen: Snijders&Rockoxhuis, 2019.
Van den Branden, F.J. Geschiedenis der Antwerpsche schilderschool. Antwerpen: J.E. Buschmann, 1883.
Van der Stighelen, Katlijne. “Corneille De Vos versus Cornelis de Vos: geen portretten maar toch een historiestuk.” In Arca Lovaniensis Artes atque Historiae Reserans Documenta. Jaarboek 15 – 16, uitg. door L. Bessemans en M. Smeyers. Leuven: De vrienden van de Leuvense Stedelijke Musea, 1987.
Van der Stighelen, Katlijne. “Cornelis de Vos.” In The Dictionary of Art, uitg. door Jane Turner, 702 – 705. Londen: Macmillan, 1996.
Van der Stighelen, Katlijne. Cornelis de Vos (1584/5 – 1651): ‘Te dier tyt een van de vermaerste conterfeyters’. Een studie over een Antwerpse portretschilder en zijn kliënteel. onuitg. doc. verh. Katholieke Universiteit Leuven, 1988.
Van der Stock, Willem. Revisie van een reisverslag doorheen de Lage Landen. Naar een nieuwe datering en samenstelling van het Dresdener Schetsboek Jan Van Goyen (1596 – 1656). onuitg. lic. verh. Katholieke Universiteit Leuven, 2016.
Van Heesch, Daan. Het ‘Antwerpse Schetsboek’. Atelierpraktijken rond het tweede kwart van de zestiende eeuw. onuitg. lic. verh. Katholieke Universiteit Leuven, 2014.
- Catalogi
Tentoonstellingscatalogi
Aken 2021
Van den Brink, Peter. Dürer war hier: Eine Reise wird Legende. tent. cat., Aken, Suermondt-Ludwig-Museum. Aken/ Petersberg: Suermondt-Ludwig-Museum/ Michael Imhof Verlag, 2021.
Amsterdam 2023
Hillegers, Jasper. “Paul de Vos (Hulst, c. 1592 ( ?) – 1678, Antwerp). The Triumph of Neptune with the Fruits of the Sea.” In Salomon Lilian Dutch Old Master Paintings. tent. cat., Amsterdam, Salomon Lilian. Amersfoort: Wilco Art Books, 2023.
Antwerpen 1971
Baudouin, Frans en Roger A. D’Hulst. Rubens en zijn tijd: Tekeningen uit Belgische verzamelingen. tent. cat., Antwerpen, Rubenshuis. Antwerpen: Rubenshuis, 1971.
Antwerpen 1982
Balis, Arnout. “Facetten van de Vlaamse dierenschilderkunst van de 15de tot de 17de eeuw.” In Het Aards Paradijs. tent. cat., Antwerpen, Zoo Antwerpen. Antwerpen: Standaard Uitgeverij, 1982.
Antwerpen/ Washington 1976
Voet, Leon en Jeffrey Wortman. Antwerp Drawings and Prints: 16th – 17th centuries. tent. cat., Antwerpen/ Washington, Prentenkabinet/ Smithsonian Institution. Washington: Smithsonian Institution, 1976.
Antwerpen 1990
Balis, Arnout. “Pieter Thys, Marten Pepyn und der dritte “Pseudo-Boeckhorst”.” In Jan Boeckhorst: 1604 – 1668. Maler der Rubenszeit. tent. cat., Antwerpen, Rubenshuis. Freren: Luca-Verlag, 1990.
Van der Stighelen, Katlijne. “Het probleem van een samenwerking: niet Jan Boeckhorst, maar Cornelis de Vos.” In Jan Boeckhorst: 1604 – 1668. Medewerker van Rubens. tent. cat., Antwerpen, Rubenshuis. Freren: Luca-Verlag, 1990.
Antwerpen 1991
Baudouin, Frans. “Rondom Rubens: tekeningen en prenten uit Rubens’ omgeving.” In Rondom Rubens: Tekeningen en prenten uit eigen verzameling. tent. cat., Antwerpen, Stedelijk Prentenkabinet. Antwerpen: Stad Antwerpen, 1991.
De Nave, Francine, Carl Depauw, e.a. Rondom Rubens: Tekeningen en prenten uit eigen verzameling. tent. cat., Antwerpen, Stedelijk Prentenkabinet. Antwerpen: Stad Antwerpen, 1991.
Antwerpen 1993
Van der Stock, Jan. “De organisatie van het beeldsnijders- en schildersatelier te Antwerpen. Documenten 1480-1530.” In Antwerpse retabels. 15de – 16de eeuw, uitg. door Hans Nieuwdorp, dl 2, 47 – 53. tent.cat., Antwerpen, Kathedraal van Antwerpen. Antwerpen: Museum voor Religieuze Kunst Antwerpen, 1993.
Antwerpen 1993
Huvenne, Paul. “Over Rubens’ Cantoor, Panneels en de Kopenhaagse Cantoor-tekeningen.” In Rubens Cantoor: een verzameling tekeningen ontstaan. tent. cat., Antwerpen, Rubenshuis. Antwerpen: Snoeck, 1993.
Antwerpen 2004
Belkin, Kristin L., Fiona Healy, e.a. Een huis vol kunst: Rubens als verzamelaar. tent. cat., Antwerpen, Rubenshuis. Antwerpen: BAI NV, 2004.
Belkin, Kristin L. “Rubens als verzamelaar van tekeningen.” In Een huis vol kunst: Rubens als verzamelaar. tent. cat., Antwerpen, Rubenshuis, uitg. door Kristin L. Belkin, Fiona Healy, e.a. Antwerpen: BAI NV, 2004.
Muller, Jeffrey M. “De verzameling van Rubens in historisch perspectief.” In Een huis vol kunst: Rubens als verzamelaar. tent. cat., Antwerpen, Rubenshuis, uitg. door Kristin L. Belkin, Fiona Healy, e.a. Antwerpen: BAI NV, 2004.
Antwerpen 2007
De Roo, Tom. “Vreemde Vogels: De papegaai en de kanarie als uitheemse gezelschapsdieren in Antwerpen van de 16de tot de 18de eeuw.” In Wonderlycke dieren op papier in de tijd van Plantin. tent. cat., Antwerpen, Museum Plantin-Moretus. Antwerpen: Museum Plantin-Moretus/ Prentenkabinet, 2007.
Antwerpen 2014
Van de Velde, Hildergard, Nico Van Hout en Eva Van Zuien. Papegaai, t’ Cierlijk Schoon van Haare Veeren. tent. cat., Antwerpen, Snijders&Rockoxhuis. Antwerpen: Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, 2014.
Brussel 2007
Balis, Arnout. “Rubens en zijn atelier: een probleemstelling.” In Rubens. Een genie aan het werk. tent. cat., Brussel, Koninklijke Museum voor Schone Kunsten. Brussel: Lannoo, 2007.
Brussel/ Maastricht 2016
Van Ooteghem, Sarah, Stefaan Hautekeete, Michel Draguet, e.a. Van Floris tot Rubens: Meestertekeningen uit een Belgische privéverzameling. tent. cat., Brussel/ Maastricht, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten/ Bonnefantenmuseum,. Gent: Snoeck, 2016.
Van Ooteghem, Sarah. “Paul de Vos (Hulst, 1595 – Antwerpen, 1678). Stilleven met jachtbuit.” In Van Floris tot Rubens: Meestertekeningen uit een Belgische privéverzameling. tent. cat., Brussel/ Maastricht, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten/ Bonnefantenmuseum,. Gent: Snoeck, 2016.
Cassel 2016
Koslow, Susan. “Frans Snyders. Le Peintre animalier du XVIIe siècle.” In L’Odyssee des Animaux. Les Peintres animaliers flamands du XVIIe siècle. tent. cat., Cassel, Musée de Flandre. Gent: Snoeck, 2016.
Newman, Abigail D. “Paul de Vos et ses collaborations: les féroces combats d’animaux mis en scène par des artistes pacifiques.” In L’Odyssee des Animaux. Les Peintres animaliers flamands du XVIIe siècle. tent. cat., Cassel, Musée de Flandre. Gent: Snoeck, 2016.
Vézilier-Dussart, Sandrine. “Paul de Vos (Hulst, 1591/1592 – Anvers, 1678).” In L’Odyssee des Animaux. Les Peintres animaliers flamands du XVIIe siècle. tent. cat., Cassel, Musée de Flandre. Gent: Snoeck, 2016.
Hulst 1960
Ronday, H.J. Cornelis de Vos en Paulus de Vos: Schilders van Hulst. tent. cat., Hulst, Stadhuis Hulst. Hulst: Duerinck-Krachten, 1960.
Keulen/ Wenen/ Antwerpen 1992
Westfehling, Uwe. “Zeichenkunst in Antwerpen 1600 – 1650.” In Von Breughel bis Rubens: Das goldene Jahrhundert der flämischen Malerei. tent. cat., Keulen/ Wenen/ Antwerpen, Wallraf-Richartz-Museum/ Kunsthistorisches Museum Wien/ Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen. Keulen: Wallraf-Richartz-Museum, 1992.
Los Angeles/ Den Haag 2006
Woollett, Anne T., Tiarna Doherty, Ariane Van Suchtelen, e.a. Rubens en Breughel: Een artistieke vriendschap. tent. cat., Los Angeles/ Den Haag, J. Paul Getty Museum/ Mauritshuis. Zwolle: Waanders, 2006.
München 2018
Anderseck, Melanie, Katrin Holzherr, Christiane Schachtner, e.a. “Das Skizzenbuch – Entwicklungsgeschichte, material- und kunsttechnologische Aspekte.” In SkizzenBuchGeschichte(n): Skizzenbücher der Staatlichen Graphischen Sammlung München. tent. cat., München, Pinakothek der Moderne. München: Deutscher Kunstverlag, 2018.
Schachtner, Christiane. “Eine Typologie des Zeichnens und Schreibens im Skizzenbuch.” In SkizzenBuchGeschichte(n): Skizzenbücher der Staatlichen Graphischen Sammlung München. tent. cat., München, Pinakothek der Moderne. München: Deutscher Kunstverlag, 2018.
Schachtner, Christiane en Andreas Strobl. SkizzenBuchGeschichte(n): Skizzenbücher der Staatlichen Graphischen Sammlung München. tent. cat., München, Pinakothek der Moderne. München: Deutscher Kunstverlag, 2018.
Rotterdam 2001
Depauw, Carl. “Scrawls’ and Disegno in Seventeenth-century Flemish Drawing.” In Rubens, Jordaens, Van Dyck and their circle: flemish master drawings from the Museum Boijmans van Beuningen. tent. cat., Rotterdam, Museum Boijmans van Beuningen. Rotterdam: NAI Publishers, 2001.
Meij, A. W. F. M. Rubens, Jordaens, Van Dyck and their circle: flemish master drawings from the Museum Boijmans van Beuningen. tent. cat., Rotterdam, Museum Boijmans van Beuningen. Rotterdam: NAI Publishers, 2001.
Tokyo 2013
Weller, Dennis P. “Peter Paul Rubens and Frans Snyders: The Business of Collaboration.” In Rubens: Inspired by Italy and Established in Antwerp. tent. cat., Tokyo, The Bunkamura Museum of Art. Tokyo: The Mainichi Newspapers, 2013.
Wenen 2002
Seipel, Wilfried. Das flämische Stilleben: 1550 – 1680. tent. cat., Wenen, Kunsthistorisches Museum. Lingen: Luca-Verlag, 2002.
Museumcatalogi
Díaz Padrón, Matías. Museo del Prado, Catálogo de pinturas, Escuela flamenca siglo XVII, 2 dln. mus. cat., Madrid, Museo del Prado. Madrid: Museo del Prado, 1975.
Jaffé, Michael. The Devonshire Collection of Northern European Drawings, A Complete Catalogue. 5 dln. Turijn/ Londen/ Venetië: Umberto Allemandi, 2002.
Veilingcatalogi
1904, 19 – 01, Amsterdam, Frederik Muller, nr. 406.
1904, 19 – 01, Amsterdam, Frederik Muller, nr. 407.
- Internetadressen
Arenberg Stichting. "Het Huis Arenberg." Arenberg Stichting: laatste toegang 16 april 2023.
Artprice. "A Vendor of wild Game." Artprice: laatste toegang 15 april 2023.
Artprice. "Balgende Katzen und Hund in einer Vorratskammer." Artprice: laatste toegang 15 april 2023.
Artprice. "Bodegón de caza con perro y gato." Artprice: laatste toegang 15 april 2023.
Artprice. "Frans Snyders (1579 - 1657). Natura morta di frutta e fiori con cherubini e uccelli." Artprice: laatste toegang 21 mei 2023.
Artprice. "Frans Snyders, Garland of Fruit with the Infants Christ and Saint John the Baptist playing." Artprice: laatste toegang 22 mei 2023.
Artprice. "Hund und Katze an einem Vorratskorb mit Fleish, Spargel und Artischocke." Artprice: laatste toegang 15 april 2023.
Artprice. "Paul de Vos (c. 1591 - 1678), The Garden of Eden." Artprice: laatste toegang 21 mei 2023.
Artprice. "Perro y gato con bodegón de carne." Artprice: laatste toegang 15 april 2023.
Costermans Antiques. "A falcon, parrots and other birds." Costermans Antiques: laatste toegang 6 juni 2023.
DAMS Antwerpen. "Boeren op weg naar de markt." DAMS Antwerpen: laatste toegang 6 juni 2023.
DAMS Antwerpen. "Jachtstilleven met wild, fruit en groenten." DAMS Antwerpen: laatste toegang 3 juni 2023.
DAMS Antwerpen. "Jachtstilleven met wild, groenten en fruit." DAMS Antwerpen: laatste toegang 2 juni 2023.
DAMS Antwerpen. "Jachtstilleven." DAMS Antwerpen: laatste toegang 3 juni 2023.
DAMS Antwerpen. "Jachtstilleven." DAMS Antwerpen: laatste toegang 2 juni 2023.
DAMS Antwerpen. "Keukenmeid met wild, gevogelte, fruit en een kruik." DAMS Antwerpen: laatste toegang 2 juni 2023.
DAMS Antwerpen. "Stilleven met drie apen." DAMS Antwerpen: laatste toegang 4 juni 2023.
DAMS Antwerpen. "Stilleven met fruit en een eekhoorn." DAMS Antwerpen: laatste toegang 3 juni 2023.
DAMS Antwerpen. "Stilleven met glazen." DAMS Antwerpen: laatste toegang 4 juni 2023.
DAMS Antwerpen. "Stilleven met wild." DAMS Antwerpen: laatste toegang 3 juni 2023.
DAMS Antwerpen. "Stilleven van een rijk gevulde tafel." DAMS Antwerpen: laatste toegang 2 juni 2023.
DAMS Antwerpen. "Wildverkoper." DAMS Antwerpen: laatste toegang 2 juni 2023.
Dulwich Picture Gallery. "Three Nymphs with a Cornucopia." Dulwich Picture Gallery: laatste toegang 21 mei 2023.
GeneAnet. "Stamboom van René della Faille de Waerloos." GeneAnet: laatste toegang 23 mei 2022.
Hermitage Museum. "Cook at a Kitchen Table with Dead Game on it." Hermitage Museum : laatste toegang 6 juni 2023.
Hermitage Museum. "Fish Market." Hermitage Museum: laatste toegang 22 mei 2023.
Hermitage Museum. "Fruit Stall." Hermitage Museum: laatste toegang 22 mei 2023.
Hermitage Museum. "Game Stall." Hermitage Museum: laatste toegang 22 mei 2023.
Hermitage Museum. "Greengrocery Stall." Hermitage Museum: laatste toegang 22 mei 2023.
Historiek. "Filips IV de Grote (1605-1665) – Koning van Spanje." Historiek (2017): laatste toegang 16 april 2023.
Instituut voor de Nederlandse taal. "Gheloven." Instituut voor de Nederlandse taal: laatste toegang 4 juni 2023.
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen. "Keukenmeid, slager en jongen bij een tafel." Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen: laatste toegang 5 juni 2023.
Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België. "Damhertenjacht." Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België: laatste toegang 25 mei 2023.
Kunsthistorisches Museum Wenen. "Amor als Sieger ("Amor vincit omnia")." Kunsthistorisches Museum Wenen: laatste toegang 21 mei 2023.
Kunsthistorisches Museum Wenen. "Fish market, around 1620/30." Kunsthistorisches Museum Wenen: laatste toegang 21 mei 2023.
Kunsthistorisches Museum Wenen. "Helena Fourment (‘Het pelsken’)." Kunsthistorisches Museum Wenen: laatste toegang 4 juni 2023.
Kunsthistorisches Museum Wenen. "Mädchen im Pelz." Kunsthistorisches Museum Wenen: laatste toegang 4 juni 2023.
Kunsthistorisches Museum Wenen. "The Infant Christ with John the Baptist and Two Angels." Kunsthistorisches Museum Wenen: laatste toegang 24 maart 2023.
Les Baladins de la Tradition. "Le mystère d'une marque au "Quatre de Chiffre." Les Baladins de la Tradition: laatste toegang 8 juni 2023.
Mudeo del Prado. "The Adoration of the Magi." Museo del Prado: laatste toegang 29 mei 2023.
Musée du Louvre. "Philopoemen, général des Achéens, pris pour un valet puis reconnu dans une cuisine par ses hôtes de Mégare." Musée du Louvre: laatste toegang 14 april 2023.
Musée du Louvre. "To the glory of a Queen of France: The Galerie Médicis." Musée du Louvre: laatste toegang 5 juni 2023.
Museo del Prado. "A Bull torn apart by Dogs." Museo del Prado: laatste toegang 26 mei 2023.
Museo del Prado. "Aves acuáticas y armiños." Museo del Prado: laatste toegang 6 juni 2023.
Museo del Prado. "El perro y la picaza." Museo del Prado: laatste toegang 26 mei 2023.
Museo del Prado. "Fábula de la liebre y el galápago." Museo del Prado: laatste toegang 6 juni 2023.
Museo del Prado. "La gata y el zorro." Museo del Prado: laatste toegang 6 juni 2023.
Museo del Prado. "Orpheus and the Animals." Museo del Prado: laatste toegang 5 juni 2023.
Museo del Prado. "Still Life with a Maid." Museo del Prado: laatste toegang 21 mei 2023.
Museo del Prado. "The Recognition of Philopoemen." Museo del Prado: laatste toegang 14 april 2023.
Museo del Prado. "Three Nymphs with a Cornucopia." Museo del Prado: laatste toegang 21 mei 2023.
Museo del Prado. "Un galgo al acecho." Museo del Prado: laatste toegang 26 mei 2023.
Museo del Prado. "Un galgo blanco." Museo del Prado: laatste toegang 26 mei 2023.
Museo del Prado. "Un perro." Museo del Prado: laatste toegang 26 mei 2023.
Museo del Prado. "Vos, Paul de." Museo del Prado: laatste toegang 29 maart 2023.
Museo del Prado. "Zorra corriendo." Museo del Prado: laatste toegang 26 mei 2023.
Museum Boijmans Van Beuningen. "De Landbouw door de Rijkdom bekroond, Cornelis de Vos, (in 1620 - 1630)." Museum Boijmans Van Beuningen: laatste toegang 21 mei 2023.
Museum Boijmans Van Beuningen. "Een papegaai, Frans Snijders, (in circa 1624)." Museum Boijmans Van Beuningen: laatste toegang 21 mei 2023.
Museum Boijmans van Beuningen. "Fra Bartolommeo - de goddelijke renaissance." Museum Boijmans van Beuningen: laatste toegang 5 juni 2023.
Museum Boijmans van Beuningen. "Studie voor het paardenhoofd in ‘Sint-Joris doodt de draak’." Museum Boijmans van Beuningen: laatste toegang 5 juni 2023.
Museum Boijmans van Beuningen. "Studie voor Sint-Joris te paard in ‘Sint-Joris doodt de draak’." Museum Boijmans van Beuningen: laatste toegang 5 juni 2023.
Museum of Fine Arts Boston. "Still Life with Fruit, Wanli Porcelain, and Squirrel." Museum of Fine Arts Boston: laatste toegang 3 juni 2023.
National Portrait Gallery. "Sir Toby (Tobie) Matthew." National Portrait Gallery: laatste toegang 24 mei 2023.
Nationalmuseum Stockholm. "Still Life with Dead Game, a Monkey, a Parrot, and a Dog." Nationalmuseum Stockholm: laatste toegang 15 april 2023.
North Carolina Museum of Art. "Market Scene on a Quay." North Carolina Museum of Art: laatste toegang 1 juni 2023.
Opac-Fabritius. "Frans Snijders, Stilleven met een reebok." Catalogus van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten: laatste toegang 24 maart 2023.
PubHist. "A satyr holding a basket of grapes and quinces with a nymph." PubHist: laatste toegang 5 juni 2023.
Rijksmuseum Amsterdam. "Frans Snijders, Larder Still Life." Rijksmuseum Amsterdam: laatste toegang 15 april 2023.
Rijksmuseum Amsterdam. "Maarten de Vos schetsboek, anoniem, 1550 - 1570." Rijksmuseum Amsterdam: laatste toegang 30 mei 2023.
Rijksmuseum Amsterdam. "Portret van Frans Snijders, Anthony van Dyck, 1645 - 1646." Rijksmuseum Amsterdam: laatste toegang 23 mei 2023.
Rijksmuseum Amsterdam. "Portret van Paul de Vos, Anthony van Dyck, 1630 - 1641." Rijksmuseum Amsterdam: laatste toegang 24 maart 2023.
Rijksmuseum Amsterdam. "Schetsboek met 15 bladen, Paul de Vos, 1605 - 1678." Rijksmuseum Amsterdam: laatste toegang 22 maart 2023.
RKD. "Annibale Carracci." RKD (2023): laatste toegang 1 juni 2023.
RKD. "Anthony van Dyck, Portret van Isabella van Waerbeke (? - 1660), echtgenote van Pauwels de Vos, ca. 1628." RKD (2021): laatste toegang 16 april 2023.
RKD. "De Calydonische Everzwijnenjacht, na 1600." RKD (2016): laatste toegang 25 mei 2023.
RKD. "De Calydonische Everzwijnenjacht, voor 1628." RKD (2016): laatste toegang 25 mei 2023.
RKD. "Diana en haar nimfen tijdens de hertenjacht, voor 1628." RKD (2021): laatste toegang 25 mei 2023.
RKD. "Diana en haar nimfen tijdens de hertenjacht." RKD (2022): laatste toegang 25 mei 2023.
RKD. "Diego Velázquez." RKD (2023): laatste toegang 26 mei 2023.
RKD. "Dudley Carleton." RKD (2023): laatste toegang 24 mei 2023.
RKD. "Frans Snijders, Een Stilleven met dode vogels en fruit op een tafel, ca. 1610 - 1613." RKD (2022): laatste toegang 16 april 2023.
RKD. "Frans Snijders, Marktkoopvrouw met groenten, fruit, bloemen, brood, een kat en een hond." RKD (2018): laatste toegang 15 april 2023.
RKD. "Frans Snijders, Stilleven met een hert." RKD (2021): laatste toegang 15 april 2023.
RKD. "Frans Snijders, Wildhandelaar." RKD (2016): laatste toegang 15 april 2023.
RKD. "Frans Snijders. Marktkraam met jachtbuit en marktkooplui." RKD (2018): laatste toegang 15 april 2023.
RKD. "Frans Snijders." RKD (2023): laatste toegang 4 juni 2023.
RKD. "Godin Diana en haar nimfen op hertenjacht." RKD (2020): laatste toegang 1 juni 2023.
RKD. "Jacht op wolven en vossen, na 1615." RKD (2015): laatste toegang 25 mei 2023.
RKD. "Jachtstilleven met wild, groenten en fruit." RKD (2019): laatste toegang 2 juni 2023.
RKD. "Jachtstilleven." RKD (2019): laatste toegang 2 juni 2023.
RKD. "Jachtstilleven." RKD (2019): laatste toegang 4 juni 2023.
RKD. "Jan Breughel (I)." RKD (2023): laatste toegang 15 april 2023.
RKD. "Jan Roos (I)." RKD (2023): laatste toegang 4 juni 2023.
RKD. "Joachim Beuckelaer." RKD (2023): laatste toegang 14 april 2023.
RKD. "Joannes Fijt." RKD (2023): laatste toegang 4 juni 2023.
RKD. "Juriaen Jacobsz." RKD (2023): laatste toegang 4 juni 2023.
RKD. "Keuken stilleven met fruit en een eekhoorn." RKD (2019): laatste toegang 4 juni 2023.
RKD. "Keukenmeid met wild, gevogelte, fruit en een kruik." RKD (2019): laatste toegang 2 juni 2023.
RKD. "Links: boeren echtpaar op weg naar de markt; rechts: stillleven met wild, gevogelte, fruit en groente op een tafel, 1610-1700." RKD (2018): laatste toegang 14 april 2023.
RKD. "Michiel Snijders (I)." RKD (2023): laatste toegang 4 juni 2023.
RKD. "navolger van Frans Snijders, Een stilleven met een tazza en vruchten op een stenen plint, ca. 1650." RKD (2022): laatste toegang 24 maart 2023.
RKD. "navolger van Frans Snijders. Een stilleven met een tazza en vruchten op een stenen plint, ca. 1650." RKD (2022): laatste toegang 24 maart 2023.
RKD. "Nicasius Bernaerts." RKD (2023): laatste toegang 4 juni 2023.
RKD. "Peter Paul Rubens en Frans Snijders en Paul de Vos, Abundantia, ca. 1625 - 1628." RKD (2022): laatste toegang 21 mei 2023.
RKD. "Peter Paul Rubens en Frans Snijders, Christus en Johannes de Doper als kinderen met twee putti, ca. 1618." RKD (2022): laatste toegang 21 mei 2023.
RKD. "Peter Paul Rubens en Frans Snijders. Christus en Johannes de Doper als kinderen met twee putti, ca. 1618." RKD (2022): laatste toegang 24 maart 2023.
RKD. "Peter Snayers." RKD (2023): laatste toegang 26 mei 2023.
RKD. "Peter van Boucle." RKD (2023): laatste toegang 4 juni 2023.
RKD. "Pieter Aertsen." RKD (2023): laatste toegang 14 april 2023.
RKD. "Rafaël." RKD (2023): laatste toegang 1 juni 2023.
RKD. "Stilleven met dode vogels en fruit op een tafel." RKD (2022) : laatste toegang 5 juni 2023.
RKD. "Stilleven met drie apen, eerste helft van de 17de eeuw." RKD (2019): laatste toegang 24 mei 2023.
RKD. "Stilleven met drie apen." RKD (2019): laatste toegang 3 juni 2023.
RKD. "Stilleven met druiven, vogels en een haas." RKD (2016): laatste toegang 3 juni 2023.
RKD. "Stilleven met jachtbuit en fruit op een tafel." RKD (2019): laatste toegang 3 juni 2023.
RKD. "Stilleven van een rijk gevulde tafel." RKD (2019): laatste toegang 2 juni 2023.
RKD. "Tiziano." RKD (2023): laatste toegang 1 juni 2023.
RKD. "Toegeschreven aan Paul de Vos of Fans Snyders, Keukenstilleven met fruit en een eekhoorn, eerste helft 17de eeuw." RKD (2019): laatste toegang 21 mei 2023.
RKD. "Toegeschreven aan Paul de Vos of Frans Snijders, Stilleven met glazen, eerste helft 17de eeuw." RKD (2019): laatste toegang 21 mei 2023.
RKD. "Toegeschreven aan Paul de Vos of Frans Snijders, Stilleven met drie apen, eerste helft 17de eeuw." RKD (2019): laatste toegang 21 mei 2023.
RKD. "Wildverkoper." RKD (2019): laatste toegang 2 juni 2023.
Sammlung Alte Pinakothek. "Frans Snyders (kopie nach), Stilleben mit Wild, Hummer, Früchten und Gemüse." Sammlung Alte Pinakothek: laatste toegang 26 mei 2023.
Staatliche Museen zu Berlin. "Studienblatt mit siebzehn aufgehängten Rehen." Staatliche Museen zu Berlin: laatste toegang 15 april 2023.
Staatlichen Kunstsammlungen Dresden. "Stilleben mit einem Bauernpaar." Staatlichen Kunstsammlungen Dresden: laatste toegang 22 mei 2023.
Staedel Museum. "Paul de Vos." Staedel Museum: laatste toegang 29 maart 2023.
The Art Institute Chicago. "Still Life with Dead Game, Fruits, and Vegetables in a Market." The Art Institute Chicago: laatste toegang 14 april 2023.
The British Museum. "A game and fruitseller's stall." The British Museum: laatste toegang 14 april 2023.
The British Museum. "Johann Ernst I, Duke of Saxe-Weimar." The British Museum: laatste toegang 4 juni 2023.
The British Museum. "Sketchbook drawing." The British Museum: laatste toegang 29 mei 2023.
The National Gallery. "Equestrian Portrait of Charles I." The National Gallery: laatste toegang 30 mei 2023.
