De schaduwzijde van de Spaanse democratische rechtsstaat
Wie herinnert zich de voormalige Catalaanse president Carles Puigdemont nog? Na het eenzijdig organiseren van een Catalaans onafhankelijkheidsreferendum op 1 oktober 2017 vluchtte hij naar België waar hij ging aankloppen bij de Belgische mensenrechtenadvocaat Paul Bekaert. Sindsdien woont hij in Waterloo waar hij grotendeels onder de radar leeft, maar sinds kort weer boven water komt omwille van de huidige moeizame regeringsvorming in Spanje. Puigdemont is echter niet de enige Spanjaard die zich genoodzaakt voelde te vluchten naar België. Naast Catalanen waren er ook Basken en andere Spanjaarden die geen nationalistische ambities nastreefden. “Het franquisme is zeker nog niet dood. Absoluut niet. Omdat men nooit afgerekend heeft met het verleden” aldus Paul Bekaert. Deze scriptie spitste zich toe op Spaanse politieke opposanten die hun toevlucht gevonden hebben in België in het post-Francotijdperk (vanaf 1975). Een problematiek die vandaag de dag nog steeds actueel is.
De mythe van de ‘onbevlekte’ Transitie
20 november 1975: de Spaanse dictator Francisco Franco sterft na een dictatuur van 39 jaar. Spanje wil zichzelf heruitvinden en begint aan een periode die ook wel de Spaanse democratische overgang of Transitie (1975-1982) genoemd wordt. Deze overgang wordt vooral gekenmerkt door de nieuwe Spaanse grondwet van 1978, grondige politieke hervormingen en een amnestiewet. Het officiële einde van de Transitie wordt gekenmerkt door de overwinning van de socialistische partij van Spanje, de PSOE, in 1982. Spanje treedt toe tot de Europese Economische Gemeenschap in 1986 en wordt op Europees en internationaal vlak erkend als een volwaardige democratie. Een perfecte overgang van een autoritair regime naar een democratie. Toch?
Op de vlucht voor politieke vervolging
Echter niet iedereen ervaarde Spanje als een volwaardige democratische rechtsstaat na deze Transitie. Voor mijn scriptie interviewde ik acht Spaanse politieke vluchtelingen en mensen met kennis van deze thematiek. Daarnaast deed ik uitvoerig beroep op diverse rapporten van Amnesty International.
Francisco Garrido Peña, ‘Paco’, is professor aan de universiteit van Jaén en voormalig politicus. Als links-politieke activist vluchtte hij in 1980 naar België om politieke redenen. Josep Miquel Arenas Beltrán, bekend onder zijn artiestennaam ‘Valtònyc’, werd in 2018 op 23-jarige leeftijd veroordeeld tot 3,5 jaar gevangenis omwille van provocerende liederen waarin hij uithaalt naar de Spaanse staat en de koning. Maria Natividad Jáuregui Espina, ‘Jaione’, werd veertig jaar na datum als voormalig ETA-militant op 62-jarige leeftijd door België uitgeleverd aan Spanje op verdenking van betrokkenheid bij de moord op een Spaanse kolonel in 1981. Op dit moment zit ze al bijna drie jaar in voorhechtenis in een Madrileense gevangenis in afwachting van haar proces. Luis Moreno en Raquel García vluchtten in 1993 naar België omdat ze verdacht werden van onderdak te bieden aan ETA-militanten. Bovengenoemde Paul Bekaert, van wie ik eveneens een interview heb afgenomen, trad op als advocaat van de meeste Spaanse politieke vluchtelingen in België. Maar waarom voelde iemand überhaupt nog de noodzaak om te vluchten tijdens een periode van toenemende democratisering na 1975? En waarom ging een deel van deze Spaanse vluchtelingen in België zijn heil zoeken?
België als veilige haven
De keuze voor België was ingegeven door diverse factoren. Een eerste is dat België een verleden kent van opvang van Spaanse vluchtelingen, vooral na de Spaanse burgeroorlog (1936-1939). Daarnaast is er in België een lange traditie van solidariteit met Spaanse ballingen, zowel uit linkse als rechtse hoek. Ten derde leiden verschillen tussen de Belgische en Spaanse wetgeving ertoe dat bepaalde cases in België anders geïnterpreteerd en berecht worden. In het geval van bijvoorbeeld Jaione is er volgens het Belgische gerecht een tekort aan bewijsmateriaal en is er sprake van verjaring. Tot slot fungeerde Brussel als Europese hoofdstad en epicentrum van de Europese instellingen als een magneet voor een aantal politieke opposanten.
De Spaanse ‘Vuile Oorlog’
Drie jaar na de dood van Franco kwam een nieuwe grondwet tot stand. Deze grondwet benadrukte de eenheid en ondeelbaarheid van Spanje. Dit gaf aanleiding tot onvrede bij de een deel van de Basken, wat zich uitte in zowel politieke als gewelddadige actie door ETA, een Baskische afscheidingsbeweging. Maar ook de Spaanse staat maakte zich schuldig aan geweld. Zo organiseerde een deel van de Spaanse staat gewelddadige acties via onder meer de paramilitaire organisatie GAL. Dit wordt bestempeld als de ‘Vuile Oorlog’ (1983-1987). In de rapporten van Amnesty International worden ook tal van mensenrechtenschendingen aangeklaagd. Tot op vandaag zijn er nog steeds opposanten zoals Jaione die, naar eigen zeggen, nog steeds hard worden aangepakt door het Spaanse politieapparaat.
Spanje kampt met een onverwerkt verleden
Formeel gesproken was de Transitie in Spanje op politiek, sociaal, cultureel en economisch vlak een succes. De harde antiterreurwetgeving was echter een smet op deze onmiskenbare realisaties. Er was geen volledige breuk met het verleden. Franquistische ideeën en praktijken bleven tot op zekere hoogte verder leven in staatsinstellingen zoals het gerecht en de magistratuur, het leger, de politie en de monarchie. Hierdoor blijft dit een onafgewerkte periode in de geschiedenis van Spanje.
“Het franquisme is zeker nog niet dood. Absoluut niet. Omdat men nooit afgerekend heeft met het verleden.” – Paul Bekaert
De problematiek van Spaanse politieke vluchtelingen blijft tot op de dag van vandaag actueel en relevant. Uit sommige interviews bleek nog steeds het grote wantrouwen ten aanzien van de Spaanse staat en rechtspraak, zeker wanneer kritiek geformuleerd wordt op fundamentele pijlers zoals de Spaanse eenheid en monarchie. Een zekere hardvochtigheid zowel aan de kant van het unitaire Spanje als aan de kant van separatistische bewegingen maakt het uitermate moeilijk om het verleden actief te verwerken. Het is duidelijk dat de Spaanse amnestiewet uit 1977, waarbij men het verleden wilde vergeten zonder er kritisch over te reflecteren, geen oplossing geboden heeft. Een manier waarop dit zou kunnen opgelost worden is door het installeren van een waarheidscommissie zoals in Zuid-Afrika en Noord-Ierland. Een open dialoog die kan leiden tot verzoening is meer dan ooit wenselijk en noodzakelijk.
Bibliografie
Interviews op chronologische orde van afname
Laporte Jana. Interview met Francisco Garrido Peña, Sevilla, 12.02.2022
Laporte Jana. Interview met Paul Bekaert, Tielt, 28.05.2022.
Laporte Jana. Interview met Vincent Scheltiens, Antwerpen, 08.06.2022.
Laporte Jana. Interview met Bernard Daelemans, Brussel, 21.06.2022.
Laporte Jana. Interview met Luis Moreno en Raquel García, Brussel, 25.06.2022.
Laporte Jana. Interview met Josep Miquel Arenas Beltrán, Brussel, 09.12.2022.
Laporte Jana. Interview met Maria Natividad Jáuregui Espina, telefoon, 15.12.2022.
Laporte Jana. Interview met Wim Wabbes, Gent, 22.12.2022.
Amnesty International. ‘Amnesty International report 1979.’ Londen: Amnesty International, 1979.
Amnesty International. ‘Amnesty International report 1980.’ Londen: Amnesty International, 1980.
Amnesty International. ‘Amnesty International report 2003.’ Londen: Amnesty International Publications, 2003.
Amnesty International. ‘Amnesty International Report 2021/22.’ Londen: Amnesty International Publications, 2022.
Amnesty International. ‘Belgium/Spain: protect Valtònyc’s freedom of expression.’ Amnesty International Public Statement, 15.03.2021. Geraadpleegd 14.12.2022. https://www. amnesty.org/en/documents/ eur14/3835/2021/en/.
Amnesty International. ‘Out of the shadows: end incommunicado detention in Spain’. Amnesty International, 2009.
International Commission of Jurists. ‘Human rights committee consideration of the 5th periodic report of Spain,’ 2021.
UN Commission on Human Rights. ‘Commission on human rights resolution 2003/32: torture and other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment.’ 23.04.2003. E/CN.4/RES/2003/32. https://www.refworld.org/docid/43f313310.html
Bostyn, Christophe. ‘België moet de rechtsstaat verdedigen en Spanje op het matje roepen’.
Knack, 18.12.2019. Geraadpleegd 04.11.2022. https://www.knack.be/nieuws/belgie-moet-de-rechtsstaat-verdedigen-en-sp….
De Standaard. ‘De koning beledigd? Geen celstraf meer.’ 07.01.2023. Geraadpleegd 07.01.2023. https://www.standaard.be/cnt/dmf20230106_97984171.
Gallego-Díaz, Soledad. ‘Dos vascos piden asilo político en Bruselas.’ El País, 23.02.1980. Geraadpleegd 16.11.2022. https://elpais.com/diario/1980/02/23/espana/320108424_8502 15.html.
Hedgecoe, Guy. ‘Spain’s real rap battles.’ Politico, 18.04.2018. Geraadpleegd 19.12.2022. https://www.politico.eu/article/spains-real-rap-battles-catalonia-pablo….
Jones, Sam. ‘Franco’s remains to finally leave Spain’s Valley of the Fallen.’ The Guardian, 23.10.2019. Geraadpleegd 02.10.2022. https://www.theguardian.com/world/2019/oct/ 23/francos-remains-to-finally-leave-spains-valley-of-the-fallen.
Kelepouris, Stavros. ‘Strijdvaardige Puigdemont wil geen politiek asiel vragen in ons land.’
Knack, 31.10.2017. Geraadpleegd 04.12.2022. https://www.knack.be/nieuws/wereld/ strijdvaardige-puigdemont-wil-geen-politiek-asiel-vragen-in-ons-land/.
Keysers, Arkasha. ‘Why political prisoners from Spain seek asylum in Belgium.’ Vice, 2019. Geraadpleegd 12.03.2022. https://www.vice.com/en/article/kzmmvy/spain-political-prisoners-asylum….
De Greef, Jos. ‘Spaanse regering verleent officieel gratie aan opgesloten Catalaanse nationalistische leiders.’ VRTnws, 22.06.2021. Geraadpleegd 09.12.2022, https://www. vrt.be/vrtnws/nl/2021/06/22/spaanse-regering-verleent-gratie-aan-opgesloten-catalaanse-natio/.
De Standaard. ‘Raad van Europa vraagt Madrid af te zien van uitleveringsprocedure tegen Puigdemont.’ 22.06.2021. Geraadpleegd 19.12.2022. https://www.standaard.be/cnt/dmf 20210622_92257085
Público. ‘Estas son las frases y versos por los que Valtonyc irá a prisión tres años y medio.’ 20.02.2018. Geraadpleegd 02.01.2023. https://www.publico.es/sociedad/valtonyc-son-frases-versos-valtonyc-ira….
Erik Raspoet, ‘Baskische activiste Jaione uitgeleverd: “Frappant contrast tussen vervolging ETA-leden en Spaanse repressie”.’ MO* Magazine, 27.11.2020. geraadpleegd 12.04.2022. https://www.mo.be/analyse/jaione-van-gents-appartement-naar-spaanse-cel….
Redactie. ‘Verboden om de koning te beledigen? Wet is in strijd met de grondwet, oordeelt het Hof.’ De Morgen, 28.10.2021. Geraadpleegd 26.10.2022. https://www.demorgen.be/ nieuws/verboden-om-de-koning-te-beledigen-wet-is-in-strijd-met-de-grondwet-oordeelt-het-hof~bb9fe483/.
Rights International Spain, ‘Spain’s Incommunicado Detention Violates Human Rights.’
Liberties, 27.10.2014. geraadpleegd 08.12.2022. https://www.liberties.eu/en/stories/spain -incommunicado-detention/2196.
Scheltiens, Vincent. ‘Haal Franco uit zijn graf én uit de instellingen,’ De Standaard, 26.09.2019.
Geraadpleegd 30.05.2022. https://www.standaard.be/cnt/dmf20190925_04628001.
Vidal-Beneyto, José. ‘La inmaculada transición.’ El País, 06.11.1995. Geraadpleegd 15.09.2022.
https://elpais.com/diario/1995/11/06/opinion/815612407_850215.html.
Bizeur, Pauline. ‘Baskische kinderen uit de Spaanse Burgeroorlog tussen verleden en
toekomst.’ Masterproef, Universiteit Gent, 2019.
Laporte, Jana. ‘Het gebruik van het verleden in het spaans populisme: een vergelijking tussen
Podemos en Vox (2013-2021).’ Bachelorproef, Universiteit Gent, 2021.
Aceña, P.M. en E.M. Ruiz. ‘The golden age of Spanish capitalism: economic
growth without political freedom.’ In Spain transformed: the Franco dictatorship, 1959-75, uitgegeven door Nigel Townson, 30-46. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2007.
Alvarez-Miranda, Berta. El Sur de Europa y la adhesión a la Comunidad: los debates políticos. Madrid: Centro de Investigaciones Sociológicas, 1996.
Anderson, Benedict R. Imagined communities: reflections on the origin and spread of nationalism. London: Verso, 1991.
Baby, Sophie. El mito de la transición pacífica: violencia y política en España (1975-1982). Vertaald door Tomás Fernández Aúz en Beatriz Eguibar. Madrid: Akal, 2018.
Bergolat, Eugenio. ‘Spain’s transition to democracy’ 19, nr. 2 (1999): 149–55.
primer franquismo.' Iberoamericana 3, nr.11 (2001): 227-38. Aalter: Ertsberg, 2022.
Boyd, Carolyn P. ‘The politics of history and memory in democratic Spain.’ The Annals of the American Academy of Political and Social Science 617 (2008): 133–48.
Clark, Robert P. The Basques: the Franco years and beyond. Reno: University of Nevada Press, 1979.
Colomer Rubio, Juan Carlos. ‘“Todo está casi perdonado”: a propósito de la Transición, debate historiográfico y propuestas metodológicas.’ STVDIVM. Revista de Humanidades, nr. 18 (2012): 257–72.
Custers, Raf. ‘Spaanse mijnwerkers voor en na Marcinelle.’ Brood & Rozen, nr. 3 (2006): 31–45.
Dutoit, Christian. De Basken en hun strijd. Brussel: Grammens, 1984.
Edles, Laura Desfor. 'Rethinking democratic transition: a culturalist critique and the Spanish case.' Theory and Society 24, nr. 3 (1995): 355–84.
Edles, Laura Desfor. Symbol and Ritual in the New Spain: The Transition to Democracy after Franco. Cambridge: Cambridge University Press, 1998.
Eggerickx, T., C. Kesteloot, M. Poulain, K. Peleman, T. Roesems en H. Vandenbroecke. Algemene volks- en woningtelling op 1 maart 1991. De allochtone bevolking in België. Brussel: Nationaal Instituut voor de Statistiek, 1999.
Encarnación, Omar G. ‘Democracy and dirty wars in Spain.’Human Rights Quarterly 29, nr. 4 (2007): 950–72.
Encarnación, Omar G. ‘Spain after Franco: lessons in democratization.’ World Policy Journal 18, nr. 4 (2001): 35–44.
Etxeberria, Francisco, Carlos Martín Beristain en Laura Pego. ‘Proyecto de investigación de la tortura y malos tratos en el País Vasco entre 1960-2014.’ Donostia: Kriminologiaren Euskal Institutua, 2017.
García-Sanjuán, Alejandro. ‘Rejecting al-Andalus, exalting the Reconquista: historical memory in contemporary Spain,’ Journal of Medieval Iberian Studies 10, nr. 1 (2018): 127-45.
Gunther, Richard, José Ramón Montero en José Ignacio Wert. ‘The media and politics in Spain: from dictatorship to democracy.’ In Democracy and the media, uitgegeven door Richard Gunther en Anthony Mughan, 28–84. Cambridge: Cambridge University Press, 2000.
Gustran, Carmina en Alejandro Quiroga. ‘Self-portraits of the past: conflicting narratives of the Spanish Transition in a time of crisis (2008-2016).’ In Rethinking democratisation in Spain, Greece and Portugal, uitgegeven door Maria Elena Cavallaro en Kostis Kornetis, 21–44. Oxford: Palgrave Macmillan, 2019.
Hills, George. ‘Basque autonomy: will it be enough?.’ The World Today 36, nr. 9 (1980): 356–60.
Linz, Juan J. ‘From great hopes to civil war: the breakdown of democracy in Spain.’ In The breakdown of democratic regimes, uitgegeven door Juan J. Linz en Alfred Stepan, 142–218. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1978.
Malefakis, Edward. ‘The Franco dictatorship: a bifurcated regime?.’ In Spain transformed: the late Franco dictatorship, 1959-75, uitgegeven door Nigel Townson, 248–54. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2010.
Payne, Stanley G. Fascism in Spain, 1923-1977. Madison: University of Wisconsin Press, 1999.
Payne, Stanley G. Spain's first democracy: the Second Republic, 1931-1936. Madison: University of Wisconsin Press, 1988.
Payne, Stanley G. The Franco regime, 1936-1975. Madison: University of Wisconsin Press, 1988.
Przeworski, Adam. Democracy and the market. New York: Cambridge University Press, 1991. Instituto Elcano, 2015.
Quiroga, Alejandro. ‘Spanish Fury: Football and National Identities under Franco.’ European History Quarterly 53, nr. 3 (2015): 506–29.
Rubin, Jonah S. ‘How Francisco Franco governs from beyond his grave: an infrastructural approach to memory politics in contemporary Spain.’ American Ethnologist 45, nr. 2 (2018): 214–27.
Ruiz Carnicer, Miguel Angel, red. From Franco to freedom: the roots of the transition to democracy in Spain, 1962-1982. Brighton: Sussex Academic Press, 2019.
Ruiz Carnicer, Miguel Ángel. ‘Introduction: from Franco to freedom.’ In From Franco to freedom: the roots of the transition to democracy in Spain, 1962-1982, uitgegeven door Miguel Ángel Ruiz Carnicer, vertaald door Nigel Townson, 1–16. Brighton: Sussex Academic Press, 2019.
Sánchez, María Alejandra Pastrana. ‘Apología del terrorismo y otros delitos afines: evolución y tendencias en España y en el Perú.’ Revista Derecha y Sociedad, nr. 52 (2019): 45–58.
Sánchez-Cuenca, Ignacio en Paloma Aguilar. ‘Terrorist violence and popular mobilization: the case of the Spanish Transition to democracy.’ Politics & Society 37, nr. 3 (2009): 428–53.
Sánchez-Soler, Mariano. La transición sangrienta: una historia violenta del proceso democrático en España, 1975-1983. Barcelona: Península, 2010.
Share, Donald. ‘The Franquist regime and the dilemma of succession.’ The Review of Politics 48, nr. 4 (1986): 549–75.
Stallaert, Christiane. Het verdriet van Spanje een natie op zoek naar zichzelf. Antwerpen: Uitgeverij Vrijdag, 2020.
Totoricaguena, Gloria P. Basque diaspora: migration and transnational identity. Reno: Center for Basque Studies, University of Nevada, 2005.
Townson, Nigel. ‘Introduction.’ In Spain transformed: the Franco dictatorship, 1959 -75, uitgegeven door Nigel Townson, 1–29. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2010.
Townson, Nigel. ed. Spain Transformed: The Franco Dictatorship, 1959-75. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2010.
Tsvakko Garcia, Raphael. ‘Historical background of the Basque diaspora in Latin America: integration and tensions.’ Aemi Journal, nr. 15–16 (2018): 23–39.
Tusell, Javier. Spain: From Dictatorship to Democracy: 1939 to the Present. Malden: Blackwell Pub, 2007.
Woodworth, Paddy. ‘Why do they kill? The Basque conflict in Spain.’ World Policy Journal 18, nr. 1 (2001): 1–12.
Wouters, Nico, en Koen Aerts. ‘Mondelinge geschiedenis in België en de (de-)constructie van collectieve herinnering.’ Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, nr. 92 (2014): 503–11.
