Op weg naar een diploma: obstakels in het volwassenenonderwijs
Het is nooit te laat!
Het behalen van een diploma staat hoog aangeschreven in onze maatschappij. Ongeveer één op de 10 leerlingen verlaat echter het secundair onderwijs zonder diploma. Sommigen van hen stromen vroeg of laat door naar het volwassenenonderwijs om alsnog een diploma te behalen. De boodschap ‘het is nooit te laat om een diploma te behalen’, wordt door de verschillende centra voor volwassenenonderwijs (cvo) gretig vermeld in hun publiciteit. Inspirerende woorden, maar hoe vergaat het de cursisten om op volwassen leeftijd terug de schoolbanken op te zoeken? Deze cursisten worden als een maatschappelijk kwetsbare groep beschouwd. Ze ervaren vaak een opeenstapeling van leer- en ontwikkelingsproblemen, kansarmoede, moeilijke thuissituaties, negatieve schoolervaringen en sociaal- emotionele problemen. Hierdoor ondervinden ze veelal turbulentie op weg naar een diploma.
Elke stem telt
Welke moeilijkheden ondervinden cursisten en hoe kunnen cvo’s hier optimaal op inspelen? Een rondvraag in het werkveld leert dat dit een thema is dat diverse cvo’s bezighoudt. Het volwassenenonderwijs blijft ondanks zijn maatschappelijke relevantie een onderbelichte sector. Er is weinig wetenschappelijke materie voorhanden waarop cvo’s hun begeleiding verder kunnen bouwen.
Vanuit deze vaststellingen vertrok dit onderzoek waarbij een vragenlijst opgesteld en verdeeld werd onder verschillende West-Vlaamse cvo’s. De vragenlijst werd onder begeleiding van leerkrachten in de klassen afgenomen om zoveel mogelijk cursisten te bereiken. Dit was een hele organisatie gezien het volwassenenonderwijs diverse groepen en locaties kent. Toch slaagden we er in om 407 cursisten over West-Vlaanderen een stem te geven. Door hun ervaringen neer te schrijven is er alvast een eerste steen(tje) verlegd.
Wie heeft lagere slaagkansen?
Uit het onderzoek blijkt dat slecht 65,9% van de cursisten slaagt voor alle opgenomen modules. Dat wil zeggen dat ruim één op de drie cursisten niet slaagt voor minstens één module.
Zowel mannen als anderstalige cursisten hebben lagere slaagkansen. Deze trend konden we in het secundair onderwijs reeds opmerken en blijkt nu ook verder door te lopen in het volwassenenonderwijs.
Het lagere succes van mannen is volgens bepaalde studies uit andere onderwijsvormen te wijten aan de aanwezigheid van een lagere motivatie, minder ambities en minder positieve attitudes ten opzichte van het schoolgebeuren.
“Als je anderstalig bent is het soms moeilijk om bepaalde vragen goed te beantwoorden of te begrijpen’’
Dat anderstaligen minder succesvol zijn in het onderwijs komt onder andere omdat taalbeheersing belangrijk is om succesvol te leren. Het verhaal ligt echter genuanceerder dan dit. De factor ‘moedertaal’ is in Vlaanderen sterk verweven met de socio-economische status die leerkansen ook sterk beïnvloedt.
Daarnaast toont het onderzoek lagere slaagkansen aan bij deelnemers onder de 26 jaar. Deze leeftijdsgroep wordt steeds meer vertegenwoordigd in het volwassenenonderwijs. Schoolmoeheid na het verlaten van het middelbaar onderwijs kan hier een belangrijke verklaring vormen.
Obstakels en krachtbronnen
De covid-19-pandemie heeft volgens het onderzoek een negatieve impact op de slaagkansen. Ook het ervaren van stress en druk van buitenaf laat de slaagkansen dalen. De situatie waarin cursisten uit het volwassenenonderwijs zich bevinden zorgt er soms voor dat deelname aan de opleiding een minder vrije of persoonlijke keuze is. Sommige cursisten staan onder druk om deel te nemen door een tewerkstellingsdienst, ouders of een begeleidingsinstantie. Dit kan leiden tot conflicten met het eigenbelang. Steun uit de omgeving toont wel een belangrijk positief effect op de slaagkansen.
In het onderzoek werden opleidingsgebonden factoren niet onderzocht. Toch komt doorheen de open vragen regelmatig terug dat cursisten een hoge prestatiedruk ervaren door de hoeveelheid taken en evaluaties waarmee ze dagelijks geconfronteerd worden. Dit brengt mogelijk veel stress teweeg. Cursisten verwijzen naar de negatieve impact hiervan op hun resultaten. Of zoals een cursist ludiek neerschrijft:
“Misschien kan een 8-dagen week helpen?”
De cvo’s staan voor de uitdaging om de takenlast aan te pakken en te zoeken naar ondersteuningsvormen die cursisten versterken in het managen van alle schooltaken.
Ondersteuning
Doorheen de vragenlijst werd ook gepolst naar de huidige ondersteuningsvormen die de cvo’s met hun beperkte financiering aanbieden. Dit gaat over het ontvangen van trajectbegeleiding, persoonlijk advies, studieondersteuning, extra hulp van leerkrachten en het volgen van ondersteunende modules zoals ICT en Nederlandse les. De meerderheid van de cursisten maken gebruik van een bepaalde ondersteuningsvorm. Hoewel de meerderheid van deze groep aangeeft dat dit hun slaagkansen verhoogt, blijkt er toch een behoorlijke groep te zijn waarbij de aangeboden ondersteuning niet helpt. Daarnaast maken de jongste cursisten (- 21 jaar) met de laagste slaagkansen het minst gebruik van de aangeboden ondersteuning. Deze resultaten tonen dat er nood is aan gedifferentieerde en innovatieve ondersteuningsvormen die inspelen op het divers publiek waaruit het volwassenenonderwijs bestaat.
Zo kunnen de centra experimenteren met het organiseren van informele ondersteuningsgroepen onder de cursisten, gezien we geleerd hebben dat het ervaren van sociale steun tot betere prestaties leidt.
Een cursist schrijft hierover het volgende:
“De ondersteuning van medestudenten is ook heel belangrijk. Gelukkig hebben wij een goede groep die elkaar steunt en helpt waar nodig.”
Het aanbieden van de gepaste ondersteuning is niet enkel een opdracht voor het cvo. Vaak worden vanuit het cvo met andere begeleidingsinstanties zoals de VDAB en OCMW samenwerkingsverbanden opgezet. Deze extra omkadering is uiteraard fijn maar tegelijkertijd geeft slechts een kleine minderheid aan dat dit hen helpt om betere resultaten te behalen. Dit is een opvallende vaststelling. De begeleiding die opgesteld wordt met als doel de cursisten vooruit te helpen, wordt door hen eerder als controlerend en sanctionerend ervaren.
Werk aan de winkel
Het is duidelijk dat de lagere slaagkansen bij anderstaligen, mannen en jonge deelnemers extra aandacht vereisen van de cvo’s. Het Referentiekader voor onderwijskwaliteit (OK) vraagt daarnaast ook voldoende aandacht voor sociaal-emotionele ontplooiing en welzijn, aangepast in intensiteit aan de noden van de cursist. Voor de cvo’s is dit geen evidente opdracht gezien het volwassenenonderwijs niet over structurele middelen beschikt om dit mogelijk te maken. Dit is een duidelijke breuklijn met het secundair onderwijs waar daar onder andere met het bestaan van het ambt studiemeester-opvoeder wel ruimte voor is. Met de overstap naar het volwassenenonderwijs verdwijnen problemen en zorgnoden niet zomaar. Een degelijke financiële omkadering die brede, gedifferentieerde en innovatieve ondersteuning mogelijk maakt voor elke cursist dringt zich op.
Bibliografie
Afstudeerbegeleider.nl. (z.d.). Professionele afstudeerbegeleiding en meer. https://spsshandboek.nl/
Ajzen, I. (1988). Attitudes, personality, and behavior. Dorsey Press.
Almaci, R., Depreeuw, B., De Schryver, M., & Palmen, M. (2007). Allochtonen in het hoger onderwijs: factoren van studiekeuze en studiesucces bij allochtone eerstejaarsstudenten in het hoger onderwijs. Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming. https://data-onderwijs.vlaanderen.be/documenten/bestand.ashx?nr=7249
Arntz, M., Gregory, T., & Zierahn, U. (2016). The Risk of Automation for Jobs in OECD Countries: A Comparative Analysis. OECD Social, Employment and Migration Working Papers. https://doi.org/10.1787/5jlz9h56dvq7-en
Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The exercise of control. Worth Publishers.
Beleidsdomein Onderwijs en Vorming. (2022). Vroegtijdige schoolverlaters. Inschrijvingen en kwalificaties in tweedekansleerwegen. https://onderwijs.vlaanderen.be/sites/default/files/2022-05/Rapport-202…
Benshoff, J.M., & Lewis, H.A. (1992). Nontraditional college students (ED347483). https://eric.ed.gov/?id=ED347483
Berlet, I., Bulthuis, F., Jacobs, H., Lagberg, M., Wanner, P., & Thijs, A. (2008). Omgaan met culturele diversiteit in het onderwijs: een verkennende literatuurstudie. Nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling. https://www.slo.nl/publish/pages/5142/leren-omgaan-met-culturele-divers…
Boeren, E. (2017). Understanding adult lifelong learning participation as a layered problem. Studies in Continuing Education, 39(2), 161–175. https://doi.org/10.1080/0158037x.2017.1310096
Boeren, E., & Nicaise, I. (2009). Wie neemt deel en waarom? In Studiedienst van de Vlaamse Regering (Red), De sociale staat van Vlaanderen 2009 (pp 315-335). Josée Lemaître
Bormans, R., Bajwa, M., Van Braam E., & Dekker, I. (2015). Kwaliteit in de klas. Vereniging Hogescholen. https://www.hogeschoolrotterdam.nl/contentassets/79619748fd24496dae42cc…
Buisman, M. (2017). Negatieve leerervaringen van volwassenen met lage basisvaardigheden (979). Kohnstamm Instituut. https://kohnstamminstituut.nl/wp-content/uploads/2017/04/979-Negatieve-leerervaringen-van-volwassenen-met-lage-basisvaardigheden.pdf
Bruinsma, M. (2003). Effectiveness of higher education: factors that determine outcomes of university education [doctoraal proefschrift]. Rijksuniversiteit Groningen
Carlier, B., van Ameijden, E., van den Brink, A., & Bouwman-Notenboom, A. (2007). Enquête-onderzoek onder achterstandsgroepen: non-respons en interne validiteit. Gemeentelijke Geneeskundige en Gezondheidsdienst Utrecht. https://docplayer.nl/8516540-Non-respons-en-interne-validiteit.html
Centrum voor Taal en Onwijs. (2022). Beginnende geletterdheid en alfabetisering bij anderstalige Nieuwkomers. https://www.arts.kuleuven.be/cto/materialen/nieuwkomers/tools-en-tips/a…
Cincinnato, S., De Wever, B., & Valcke, M. (2014). The learning divide in formal adult education: why do low-qualified adults participate less? In P. Guimarães, C. Cavaco, L. Marrocos, C. Paulos, A. Bruno, S. Rodrigues, & M. Marques (Eds.), Local Change, Social Actions and Adult Learning : Challenges and Responses, Proceedings (pp. 401–415). http://hdl.handle.net/1854/LU-5030388
Cross, P. K. (1981). Adults as Learners. Jossey-Bass.
Deci, E.L., & Ryan, R.M. (2000). The “What” and “Why” of Goal Pursuits: Human Needs and the Self-Determination of Behavior. Psychological Inquiry, 11(4), 227-268. https://selfdeterminationtheory.org/SDT/documents/2000_DeciRyan_PIWhatW…
Dembo, M.H., & Seli, H.P. (2004). Students’ Resistance to Change in Learning Strategies Courses. Journal of Developmental Education, 27(3), 2-11. https://eric.ed.gov/?id=EJ718559
Departement Onderwijs en Vorming. (2022a). Vroegtijdige schoolverlaters. https://www.vlaanderen.be/statistiek-vlaanderen/onderwijs-en-vorming/vroegtijdige-schoolverlaters-op-basis-van-administratieve-data#9percent-leerlingen-verlaat-secundair-onderwijs-zonder-kwalificatieis
Departement Onderwijs en Vorming. (2022b). Het Vlaams onderwijs en de coronacrisis: een voorlopige stand van zaken op basis van administratieve zaken. https://www.onderwijs.vlaanderen.be/sites/default/files/2021-07/Coronam…
Departement Onderwijs en Vorming. (2022c). Statistisch jaarboek van het Vlaams onderwijs 2020-2021. https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/onderwijsstatistieken/statistisch-jaarboek/statistisch-jaarboek-van-het-vlaams-onderwijs-2020-2021
Derks, A., & Vermeersch, H. (2001). Gender en schools presteren. Een multilevelanalyse naar de oorzaken van de grote schoolachterstand van jongens in het Vlaams secundair onderwijs. https://www.jeugdonderzoeksplatform.be/nl/databank-jeugdonderzoek/gender-en-schools-presteren-een-multilevelanalyse-naar-de-oorzaken-van-de-grotere-schoolachterstand-van-jongens-in-het-vlaams-secundair-onderwijs
Deunk, M., & Korpershoek, H. (2021). Studentenwelzijn in het hoger onderwijs. https://www.rug.nl/research/groningen-institute-for-educational-researc…
Deutskens, E., de Ruyter, K., Wetzels, M., & Oosterveld, P. (2004). Response Rate and Response Quality of Internet-Based Surveys: An Experimental Study. Marketing Letters, 2004(15), 21–36. https://doi.org/10.1023/B:MARK.0000021968.86465.00
De Witte, K. (2014). Voortijdig schoolverlaten in Vlaanderen- bewezen maatregelen uit de literatuur. Caleidscoop, 26(1), 28-34. http://docplayer.nl/31898684-Voortijdig-schoolverlaten-in-vlaanderen.ht…
Dukakis, K., Bellm, D., Seer, N., & Lee, Y. (2007). Chutes or ladders? Creating support services to help early childhood students succeed in higher education. https://escholarship.org/uc/item/6tk181r4
Ethische commissie. (2019). Algemeen ethisch protocol voor wetenschappelijk onderzoek aan de faculiteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen van de Ugent. https://www.ugent.be/pp/nl/onderzoek/ec/algemeen_ethisch_protocol.pdf
Europese Commissie. (2020). Education and Training Monitor 2020. https://op.europa.eu/webpub/eac/education-and-training-monitor-2020/nl/
Federatie Tweedekansonderwijs Vlaanderen vzw. (2022). Visie. http://www.tweedekansonderwijs.be/visie.html
Fielstein, L. L., Scoles, M. T., & Webb, K. J. (1992). Differences in Traditional and Nontraditional Students’ Preferences for Advising Services and Perceptions of Services Received. NACADA Journal, 12(2), 5–12. https://doi.org/10.12930/0271-9517-12.2.5
Gesthuizen, M.J.W., & Kraaykamp, G.L.M. (2002). Ontwikkelingen in verbale capaciteiten van laagopgeleiden in Nederland: De keerzijde van de onderwijsexpansie. Mens en Maatschappij, 77(4), 361-380. https://repository.ubn.ru.nl/bitstream/handle/2066/62047/62047pub.pdf
Glorieux, I., Laurijssen, I., & Sobczyk, O. (2015). Studiesucces in het eerste jaar hoger onderwijs in Vlaanderen. Een analyse van de impact van kenmerken van studenten en van opleidingen. https://torvub.be/torwebdat/publications/t2015_16.pdf
Gravetter, F. J., & Forzano, L. A. B. (2018). Research Methods for the Behavioral Sciences. Ghent University
Groenez, S., Van den Brande, I., & Nicaise, I. (2003). Cijferboek sociale ongelijkheid in het Vlaams onderwijs. Over.Werk, 2004(1-2), 112-116. https://lirias.kuleuven.be/retrieve/598882
Haarman, E. (2015). Sturen op studiesucces of toch niet? Een analyse van beleidsmaatregelen die bedoeld zijn om studiesucces te verhogen. [scriptie, Universiteit Twente]. Essay Utwente. https://essay.utwente.nl/68032/1/Haarman_BA_MB.pdf
Hammond, C. (2004). The impacts of learning on well-being, mental health and effective coping. In Schuller, T., Preston, J., Hammond, C., Brasset- Grundy, A., & Bynner, J. (Red.), The Benefits of Learning: the impact of education on health, family life and social capital (pp. 37-56). Routledge Falmer.
Hanushek, E., & Wößmann, L. (2007). The Role of Education Quality in Economic Growth. https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/7154/wps4122.pdf?sequence=1&isAllowed=y
Hardin, C.J. (2008). Adult students in higher education: A portrait of transitions. New Directions for Higher Education, 2008(144), 49-57. DOI: 10.1002/he.325.
Hattie, J., & Yates, G. C. R. (2013). Visible Learning and the Science of How We Learn. Routledge.
Hermans, D.J., Opdenakker, M.-C., & Van Damme, J. (2004). Ongelijke kansen in het secundair onderwijs in Vlaanderen. https://kuleuven.limo.libis.be/discovery/fulldisplay?docid=lirias193787…
Illeris, K. (2003). Towards a contemporary and comprehensive theory of learning. International Journal of Lifelong Education, 22(4), 396-406. https://memberfiles.freewebs.com/06/52/62035206/documents/Illeris(03)To…
Joosten-Ten Brinke, D. (2021). Leren van Volwassenen: Stimuleren, Waarderen en Erkennen. https://research.ou.nl/ws/portalfiles/portal/43330362/Leren_van_volwass…
Kappe, R. (2017). Studiesucces: verbinden als stap voorwaarts. Een oplossingsrichting op basis van een synthese van literatuur en eigen praktijkonderzoeken. https://www.vereniginghogescholen.nl/system/knowledge_base/attachments/files/000/001/002/original/inh-lectorale-rede-rutger-kappe-pag.pdf?1554457582
Katholiek Onderwijs Vlaanderen. (2021). Voor de Onderwijsprofessional. https://pro.katholiekonderwijs.vlaanderen
Korkeila, K., Suominen, S., Ahvenainen, J., Ojanlatva, A., Routava, P., Helenius, H., & Koskenvuo, M. (2001). Non-response and related factors in a nation-wide health survey. European Journal of Epidemiology, 2001(17), 991–999. https://doi.org/10.1023/A:1020016922473
Lamote, C. (2011). Iedereen gekwalificeerd? Een samenvatting van de kenmerken, oorzaken, gevolgen en aanpak van ongekwalificeerd uitstromen vanuit een Vlaams en Europees kader. https://lirias.kuleuven.be/retrieve/179803
Linssen, L., Sieben, I. (2009). Logistische regressie analyse: een handleiding. Geraadpleegd op 1 oktober 2022, van https://www.ru.nl/publish/pages/865809/logistischeregressie.pdf
Matthew, B., Miles, A., Huberman, M. (1994). Qualitative Data Analysis. SAGE Publications
Mazrekaj, D., & De Witte, K. (2019). The effect of modular education on school dropout. British Educational Research Journal, 46(1), 92–121. https://doi.org/10.1002/berj.3569
Merkus, J. (2022a, 17 oktober). Exploratief onderzoek | Stappenplan & voorbeelden. Scribbr. Geraadpleegd op 28 november 2022, van https://www.scribbr.nl/onderzoeksmethoden/exploratief-onderzoek/
Merkus, J. (2021b, 02 november). Spreidingsmaten: Bereik, standaarddeviatie, variantie en meer. Scribbr. Geraadpleegd op 5 december 2022, van https://www.scribbr.nl/statistiek/spreidingsmaten/
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. (2006). Bewijs je bekwaamheid. Studievoortgang op grond van eerder verworven kwalificaties (EVK) en competenties (EVC). https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/2612
Næss, T., Støren, A., & Kaloudis, A. (2009). Lifelong learning and work- related training in Norway- an international perspective. https://www.academia.edu/1458284/Lifelong_learning_and_work_related_tra…
Nicaise, I. (2002). Levenslang leren herverdelen. In I. Vanhoren (Red.), Jaarboek Levenslang en Levensbreed Leren 2002, (pp 181-205). HIVA.
Onderwijsinspectie. (2017). Bronnendocument referentiekader voor onderwijskwaliteit [brochure]. Lieven Viaene. https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/23554
Oreopoulos, P., & Salvanes, K. G. (2011). Priceless: The Nonpecuniary Benefits of Schooling. Journal of Economic Perspectives, 25(1), 159–184. https://doi.org/10.1257/jep.25.1.159
Organisation for Economic Co- operation and Development. (2019). OECD Skills Strategy Flanders: assessment and recommendations. OECD. https://doi.org/10.1787/9789264309791-en
Peterson, K., & Deal, T. (1998). How Leaders Influence the Culture of Schools. Educational Leadership, 56(1), 28-30. http://www.ascd.org/ASCD/pdf/journals/ed_lead/el199809_peterson.pdf
Poeze, M., Calleeuw, H., Dejonckheere, P., Teijsen, E. (2021). Diversiteit in het hoger onderwijs: onderzoek naar de instroom een doorstroom van studenten met een migratieachtergrond. https://www.vives.be/sites/default/files/uploads/vives_diversiteit-in-h…
Prins, J. (1997). Studie-uitval in het wetenschappelijk onderwijs. Studentkenmerken en opleidingskenmerken als verklaring voor studie-uitval [doctoraat, Katholieke Universiteit Nijmegen]. Radboud Repository. https://repository.ubn.ru.nl/bitstream/handle/2066/146403/mmubn000001_2…
Psacharopoulos, G. (2007). The Costs of School Failure- A Feasibility Study. European Expert Network on Economics of Education. https://eenee.eu/wp-content/uploads/2021/05/EENEE_AR2-2.pdf
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. (2021). Monitor Mentale gezondheid en Middelengebruik Studenten hoger onderwijs. https://rivm.openrepository.com/bitstream/handle/10029/625362/2022-0100…
Ros, B. (2020, 1 december). Cultureel bewustzijn: wat beweegt jongeren? Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst. https://www.lkca.nl/artikel/cultureel-bewustzijn-wat-beweegt-jongeren/
Rubenson, K., & Desjardins, R. (2009). The Impact of Welfare State Regimes on Barriers to Participation in Adult Education. Adult Education Quarterly, 59(3), 187–207. https://doi.org/10.1177/0741713609331548
Samentegenschooluitval-wvl. (z.d.). Netwerk Samen tegen Schooluitval West- Vlaanderen. https://www.samentegenschooluitval-wvl.be/
Scharwächter, V. (2022, 10 juli). Constructvaliditeit (Construct Validity) | Betekenis & Voorbeelden. Scribbr. Geraadpleegd op 27 december 2022, van https://www.scribbr.nl/onderzoeksmethoden/constructvaliditeit/
Schuller, T., & Desjardins, R. (2010). Wider benefits of Adult Learning. In Peterson, P., Baker, E., & McGaw, B. (Red.), International Encyclopedia of Education, (pp. 229-239). Elsevier. https://doi.org/10.1016/B978-0-08-044894-7.00045-2
Silva, M., & Rodrigues, P. (2019). Dropping- in the drop- outs: research report (2017-1-BE02KA2014-034794). https://drive.google.com/open?id=11KUQS3p9iaEv84hzPYxJ9FPnR7NgxfO4
StuurgroepVO. (2013). Leerplan opleiding aanvullende algemene vorming. http://www.stuurgroepvo.be/sites/default/files/aanvullende_algemene_vor…
Tinto, V. (1975). Dropout from Higher Education: A Theoretical Synthesis of Recent Research. Review of Educational Research, 45(1), 89–125. https://doi.org/10.3102/00346543045001089
Tinto, V. (2003). Promoting student retention through classroom practice. Syracuse University. https://www.researchgate.net/publication/255589128_Promoting_Student_Re…
Titus, M. A. (2004). An Examination of the Influence of Institutional Context on Student Persistence at 4-Year Colleges and Universities: A Multilevel Approach. Research in Higher Education, 45(7), 673–699. https://doi.org/10.1023/b:rihe.0000044227.17161.fa
Tym, C., McMillion, R., Barone, S., & Webster, J. (2004). First-generation college students: A literature review. Texas Guaranteed Student Loan Corporation. https://www.trelliscompany.org/wp-content/uploads/2017/02/first_generat…
Van Bunderen, G., Raes, A., Mahieu, P., De Win, I., & De Lathouwers, M. (2013). Tweedekansonderwijs keert kansen definitief. IMPULS, 43(4), 188-194. https://lib.ugent.be/nl/catalog/pug01:4098688
Van Den Branden, K., & Verhelst, M. (2011). Naar een volwaardig talenbeleid. Omgaan met meertaligheid in het Vlaams onderwijs. Tijdschrift voor Onderwijsrecht en Onderwijsbeleid, 40(4), 3-27. https://www.arts.kuleuven.be/cto/materialen/basis/taalbeleid/handboek-t…
Van den Broeck, A., Vansteenkiste, M., De Witte, H., Lens, W., & Andriessen, M. (2009). De Zelf-Determinatie Theorie: kwalitatief goed motiveren op de werkvloer. Gedrag & Organisatie, 22(4), 316-335. https://doi.org/10.5117/2009.022.004.002
Vandermeeren, H., & Hannon, D. (2021). Toeleidings- en opleidingsmethodieken op afstand voor kwetsbare doelgroepen. Onderzoeksrapport in opdracht van cvo MIRAS met steun van de provincie West- Vlaanderen. Cvo MIRAS. https://www.miras.be/a/d/eindrapport-afstandsmethodieken-kwetsbare-doelgroepen.pdf
Van Hove, G. (2014). Qualitative research for educational sciences. Pearson
Van Lancker, W. (2015). Cui bono? Over het mattheuseffect, kinderarmoede en de (on)gewenste uitkomsten van het gezinsbeleid in de sociale investeringsstaat [doctoraat, Universiteit Antwerpen]. Keki. http://www.kekidatabank.be/doc_num.php?explnum_id=1777
Van Langen, A., & Driessen, G. (2006). Sekseverschillen in onderwijsloopbanen. Een internatio-naal comparatieve trendstudie. https://www.academia.edu/2982251/Sekseverschillen_in_onderwijsloopbanen_Een_internationaal_comparatieve_trendstudie
Van Langen, A., & Driessen, G. (2007). Sekseverschillen in het onderwijs: ‘The boys’ problem’ in internationaal perspectief. https://www.academia.edu/16467864/Sekseverschillen_in_het_onderwijs_The…
Van Nieuwenhove, L., & De Wever, B. (2021). Why are low-educated adults underrepresented in adult education? Studying the role of educational background in expressing learning needs and barriers. Studies in Continuing Education, 44(1), 189–206. https://doi.org/10.1080/0158037x.2020.1865299
Vansteenkiste, M., Sierens, E., Soenens, B., Luyckx, K., & Lens, W. (2009). Motivational profiles from a self-determination perspective: The quality of motivation matters. Journal of Educational Psychology, 101(3), 671–688. https://doi.org/10.1037/a0015083
Van Wessum, L. (2014). Sturen op onderwijskwaliteit door gebruik te maken van onderzoek. https://www.researchgate.net/publication/301559367_Sturen_op_onderwijsk…
VDAB. (2021). Schoolverlatersrapport editie 2021. https://www.vdab.be/sites/default/files/media/files/schoolverlatersrapport2021.pdf
Vedder, P., Horenczyk, G., & Liebkind, K. (2006). Ethno-culturally diverse education settings. Problems, challenges and solutions. Educational Research Review, 2(1), 157- 168. https://doi.org/10.1016/j.edurev.2006.08.007
Verhoeven, N. (2018). Wat is onderzoek? Praktijkboek voor methoden en technieken. Boom
Vermandere, L., Schroyens, K., & Pelleriaux, K. (2017). Het volwassenenonderwijs. In H. Lesage, F. Minne, & K. Pelleriaux (Reds.), Onderwijs, een open boek (pp. 181-194). Plantyn.
Vettenburg, N. (1988). Schoolervaringen, delinquentie en maatschappelijke kwetsbaarheid, Een theoretisch en empirisch onderzoek in het beroepsonderwijs. Leuven: Onderzoeksgroep Jeugdcriminologie.
Vlaamse Onderwijsraad. (2019). Advies over het volwassenenonderwijs als partner in levenslang en levensbreed leren. https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/31267
Vlaamse Overheid. (2007). Decreet betreffende het volwassenenonderwijs. https://data-onderwijs.vlaanderen.be/edulex/document.aspx?docid=13914I
Vlaamse Overheid. (2019). Vlaamse Regering 2019-2024 Regeerakkoord. https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/31741
Vlaamse Overheid. (2022a). Een diploma secundair onderwijs behalen via het secundair volwassenenonderwijs. https://www.vlaanderen.be/een-diploma-secundair-onderwijs-behalen-via-het-secundair-volwassenenonderwijs-vroeger-tweedekansonderwijs
Vlaamse Overheid. (2022b). Premie voor het behalen van een diploma secundair onderwijs via het volwassenenonderwijs. https://www.vlaanderen.be/premie-voor-het-behalen-van-een-diploma-secundair-onderwijs-via-het-volwassenenonderwijs
Vlaamse Regering. (2018). Memorie van toelichting bij het voorontwerp van decreet tot wijziging van de rechtspositie van het personeel van de centra voor volwassenenonderwijs en tot wijziging van het financieringsluik van het decreet van 15 juni 2007 betreffende het volwassenenonderwijs. https://www.hetacv.be/docs/default-source/acv-csc-docsitemap/6000-centr…
Vlaamse Vereniging van Studenten. (2020). Rapport mentaal welzijn. https://vvs.ac/dossier-mentaal-welzijn/
Vlaams Instituut Gezond Leven. (2022). Mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties. https://www.gezondleven.be/
Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming. (2022a). Geletterdheid in centra voor volwassenenonderwijs. https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/geletterdheid/goede-praktijken-en-inspiratie/geletterdheid-in-centra-voor-volwassenenonderwijs-cvo
Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming. (2001b). Omzendbrief maatregel vanaf het schooljaar 2001-2002 voor de prestatieregeling van bepaalde ambten in uitvoering van cao VI. http://data-onderwijs.vlaanderen.be/edulex/document.aspx?docid=13132#2-3
Vlaams Parlement. (2018). Ontwerp van decreet tot wijziging van de rechtspositie van het personeel van de centra voor volwassenenonderwijs en tot wijziging van het financieringsluik van het decreet van 15 juni 2007 betreffende het volwassenenonderwijs. https://docs.vlaamsparlement.be/pfile?id=1361287
Vlaams Parlement. (2021a). Nota van de Vlaamse Regering. Visienota Edusprong. Van achterstand naar voorsprong. Plan voor een kwalitatief versterkt volwassenenonderwijs in uitvoering van het relanceplan Vlaamse Veerkracht. https://docs.vlaamsparlement.be/pfile?id=1659449
Vlaams Parlement. (2021b). Verslag van het rekenhof over studievoortgang in het hoge onderwijs. https://docs.vlaamsparlement.be/pfile?id=1768010.
Vroman, P., & Djait, F. (2013). Bestrijden van ongekwalificeerde uitstroom en jeugdwerkloosheid. Over.Werk, 2013(4), 94-100. https://www.steunpuntwerk.be/files/publications/OW/OW_2013_4/overwerk_2013_4_09.pdf
