Whodunnit? Over de zin en onzin van een reglementair kader voor kunstexpertise
In de kunsthandel in oude meesters draait het om namen. Een schilderij van Rubens wordt duurder verkocht dan een schilderij van een onbekende meester uit dezelfde periode. Akkoord, doorheen de geschiedenis zijn er maar weinigen die aan de genialiteit van een schilder zoals Rubens kunnen tippen. Een ‘grote naam’ zal doorgaans echter niet enkel esthetisch, maar ook economisch een gigantisch verschil maken. Nochtans, wie de beslissing neemt of iets al dan niet van de hand van een oude meester is, is aan weinig regels gebonden. Uit gesprekken met een aantal vertegenwoordigers uit de sector blijkt echter dat de kunstwereld op zich niet gekant is tegen een betere juridische omkadering daarvan. Sommige actoren zijn zelfs vragende partij. Alleen, over de inhoud van die regels en de vorm die deze moeten aannemen, is minder eensgezindheid.
Om te weten wie een werk gemaakt heeft, wordt doorgaans beroep gedaan op kunstexperten. Die staan voor een moeilijke opgave. Het toeschrijven van oude meesters is verre van eenvoudig. Per schilder en per periode zijn er maar een handvol experten die over de nodige kennis beschikken. Belangrijk hierbij is het onderscheid tussen commerciële en a-commerciële expertise. Commerciële expertise gebeurt op vraag en tegen betaling. Ze resulteert doorgaans in een verslag, een ‘certificaat’, waarop wordt aangegeven wie een schilderij gemaakt heeft. A-commerciële expertise gebeurt meestal middels de publicatie van een wetenschappelijk artikel of een boek waarin één of meerdere kunstwerken worden toegeschreven aan een bepaalde kunstenaar. Behalve wat betreft de opbrengst gerelateerd aan de verkoop van dat boek, ontvangt de auteur geen vergoeding voor zijn deskundigheid. Dit type van expertise is minstens even belangrijk als commerciële expertise. Immers, het gaat doorgaans over gespecialiseerde experten die hun kennis delen met het grote publiek.Per schilder en per periode zijn er maar een handvol experten die over de nodige kennis beschikken.
Wanneer een mening plots geld waard wordt
Elke beslissinging in de ene of andere richting heeft verregaande consequenties voor de eigenaar van het betrokken kunstwerk. Wanneer een koper zijn beslissing laat afhangen van een expertiseverslag, moet die erop kunnen vertrouwen dat wat in dat verslag staat, correct is. Echter, toeschrijvingen, zelfs wanneer deze gebeuren door de meeste deskundige partijen, resulteren doorgaans in opinies, niet in zekerheden. Vandaag laat technologisch onderzoek toe schilderijen veel gedetaileerder te bekijken dan dit vroeger het geval was, maar dan nog zijn experten soms genoodzaakt op eerder geformuleerde meningen terug te komen. Net omdat dat proces voor het grote publiek niet altijd even duidelijk is, worden er aan toeschrijvingscertificaten vaak verkeerde verwachtingen vastgeknoopt.
Belgische experten zijn in regel relatief goed beschermd door de Belgische wetgeving. Echter, de tijd en moeite die gepaard gaat met het zich verweren tegen een claim van een misnoegde eigenaar, weegt voor de onderzoeker soms niet op tegen het voordeel van een wetenschappelijke publicatie. Grotere instanties die wetenschappelijk onderzoek doen naar schilderijen, nemen tegenwoordig disclaimers op in hun publicaties, maar dit is verre van de standaard voor elke onderzoeker. Jammer genoeg gaat het zelfs zover dat sommige experten terughoudend worden om hun kennis te delen, net omwille van mogelijke juridische consequenties. Een betere juridische regeling zou dit probleem alvast kunnen verhelpen.
De toren van Babel: praten over schilderijen blijkt toch niet zo gemakkelijk!
Ook de terminologie die gebruikt wordt om te praten over toeschrijvingen kan problemen geven. Wat is precies het verschil tussen ‘van Rubens’ en ‘toegeschreven aan Rubens’? Is ‘cirkel van Van Dyck’ hetzelfde als ‘volger van Van Dyck’? En betekent ‘handtekening Memling’ altijd dat Memling het werk ook geschilderd heeft? Er is geen uniforme toeschrijvingsterminologie. Iedereen begrijpt wel ongeveer hetzelfde maar vanuit juridisch oogpunt is de gebruikte terminologie niet sluitend. Met ander woorden, zelfs wat in een publicatie of op een certficaat komt, is niet altijd gemakkelijk te interpreteren. Het is uiteraard een oplossing om in het kader van elke toeschrijving duidelijke definities te voorzien. Het zou echter nog minder verwarrend zijn mocht iedereen gewoon dezelfde, juridisch vastgelegde, taal spreken, en dit niet alleen in een certificaat of in een publicatie, ook op labelteksten in een museum en in de aula van onze universiteiten.
Een reglementair kader voor kunstexpertise?
Wat een expert precies onderzoekt en welke middelen hij daarvoor inzet is evenmin helder. Het heeft uiteraard weinig zin om voor een schilderij met een geschatte waarde van 500 € een expertise van 1500 € te betalen en een bijkomende kostprijs voor technologisch onderzoek. Op dag van vandaag weet de klant echter vaak niet eens wat de mogelijkheden zijn en welk prijskaartje daar tegenover staat.
Maar het begint al eerder: zelfs op de vraag wie expert is en welke opleiding die moet hebben genoten, komt geen eenduidig antwoord. Opleiding van experten gebeurt voornamelijk on the job. En ook al zijn sommige experten vrijwillig aangesloten bij organisaties die in beperkte mate regels opleggen aan hun leden, de kunsthandel draait op reputatie. En daar wringt het schoentje, die reputatie is dikwijls enkel gekend door insiders.
Een degelijk juridisch kader zou zowel de kunstexpert als de (ver)koper beschermen. De hamvraag is echter hoever we daarin moeten gaan. Overreglementering kan een sector verlammen. Regelgevend tussenkomen op bepaalde domeinen heeft zin, maar het is cruciaal een evenwicht te bewaken. De kunsthandel is bij uitstek een internationaal gebeuren. Ingrijpen louter op Belgisch of zelfs Vlaams niveau, kan gevaarlijk zijn wanneer dit ondoordacht en zonder inspraak van de sector gebeurt. Het kan immers niet de bedoeling zijn de concurrentiepositie van lokale experten te ondermijnen.
Mits de nodige steun van diverse instanties uit het werkveld, zoals universiteiten, musea, beroepsorganisaties en wetenschappelijke instellingen, kan een groot deel van de voorgestelde regels vrijwillig toegepast worden: experten kunnen er zelf voor opteren een éénvormige terminologie te gebruiken, het gebruik van modelcertificaten met een duidelijke indicatie van wat precies werd onderzocht kan worden aangemoedigd, het publiek kan geïnformeerd worden via standaardbrochures, en het opnemen van disclaimers kan aansprakelijkheidsbeperkend werken. We hoeven niet altijd naar wetgeving te grijpen om één en ander te regelen. Zolang iedereen op dezelfde lijn zit. Maar laat dat nu net het probleem zijn…
Bibliografie
Literature
Ainsworth, Maryan. “The Painter Gossart in his artistic milieu.” In Man, Myth and Sensual Pleasures. Jan Gossart’s Renaissance: the complete works, edited by Maryan W. Ainsworth, 9-29. New York: Metropolitan museum of art, 2010.
Balis, Arnout. “Rubens en zijn atelier: een probleemstelling.” In Rubens. Een genie aan het werk, edited by Joost vander Auwera, 30-51. Tielt: Lanoo, 2007.
Bounameaux, Henri. “Expertise des oeuvres d’art.” In La fiscalité des oeuvres d’art et antiquités, edited by François Derème, 315-33. Brussels: Larcier, 2004.
Borchert, Till-Holger. “De Makers. Jan van Eyck en zijn atelier: organisatie, medewerkers, nalatenschap.” In Het Lam Gods, edited by Danny Praet and Maximiliaan Martens, 138-58. Veurne: Hannibal, 2019.
Byrne-Sutton, Quentin and Marc-André Renold. “Introduction.” In L’expertise dans la vente d’objets d’art. Aspects juridique et pratiques, edited by Quentin Byrne-Sutton and Marc-André Renold, 5-16. GenevR: Schulthess, 1992.
Campbell, Lorne. “The art market in the Southern Netherlands in the fifteenth century.” The Burlington Magazine 118, no. 877 (1976): 188-98.
Campbell, Lorne. The fifteenth century Netherlandish paintings. London: National Gallery Company /Yale University Press: 1998.
Chastel, André. “Signature et signe.” Revue de l’art, no. 8 (1974): 8-14.
De Beir, Valentine. “Bij de tandentrekker.” In Theodoor Rombouts, edited by Frederica Van Dam, 212-17. Ghent: Snoeck – MSK Gent, 2023.
De Maere, Jan. “A taxonomy of authorship and the hand of sir Anthony van Dyck: an analysis of several versions of an early portrait of Cornelis de Vos with his family.” Acta Museu Bruhenthal 17, no. 4 (2022): 547-568.
Demarsin, Bert. “Wel geveild…maar ook verkocht? Kanttekeningen bij de rechtspositie van Belgische veilingshuizen”. In Kunst en recht, edited by Frederik Swennen and Renate Barbaix, 136-58. Antwerp: Intersentia, 2007.
Demarsin, Bert. “Authenticiteit en contracteren omtrent kunst: een rechtsvergelijkende analyse.” Phd. Diss., Katholieke Universiteit Leuven, 2008.
Demarsin, Bert. Expertise, veiling en certificaten in de kunsthandel. Bruges: Die Keure: 2009.
Demarsin, Bert. Knelpunten bij de koop van kunst- en cultuurvoorwerpen: Contractuele aandachtspunten. Antwerp: Intersentia, 2015.
De Wever, Bruno and Pieter François. Gestemd verleden: mondelinge geschiedenis als praktijk, Brussels: Vlaams centrum voor volkscultuur, 2003.
Dumolyn, Jan, Susan Frances Jones, Ward Leloup, Toon De Meester and Mathijs Speecke. “Margaret van Eyck, a house called ‘The Wild Sea’ and Jan van Eyck’s posthumous workshop.” The Burlington Magazine, 164 (2022): 120-127.
Ebitz, David. “Conoisseurship as practice.” Artibus et historiae, no.18 (1988): 207-12.
Friedländer, Max. On art and connoisseurship. Translated from the original manuscript by Tancred Borenius. London: Cassirer, 1944.
Geens, Koen. “De reglementering van het vrij beroep,” Tijdschrift voor Privaatrecht, no. 25 (1988): 127-262.
Gramlich, Johannes. “Reflections on provenance research: values – politics – art markets,” Journal for art market studies, no. 2 (2017): n.p.
Hand, John Oliver and Martha Wolff. Early Netherlandish painting. Washington: National Gallery of Art / Cambridge University Press, 1986.
Hatt, Michael and Charlotte Klonk. Art History. A critical introduction to its methods. Manchester: Manchester University Press, 2006.
Heyder, Joris. “Doing connoisseurship. Yesterday, today, tomorrow. Introductory remarks.” Journal of art history, no. 24 (2021): 1-9.
Jonckheere, Koenraad. Another History of Art: 2500 jaar Europese Kunstgeschiedenis. Veurne: Hannibal, 2020.
Jonckheere, Koenraad. “Supply and demand: some notes on the economy of seventeenth century connoisseurship.” In Art Market and Connoisseurship: A closer look at paintings by Rembrandt, Rubens and their contemporaries, edited by Koenraad Jonckheere and Anna Tummers. (Amsterdam: Amsterdam University Press, 2008), 69-95.
Kobi, Valérie. “The limits of connoisseurship. Attributing issues and mistakes. An introduction.” Journal of art historiography, no. 6 (2017): 1-5.
Lemoine, Serge. “Le role de l’expert dans la pratique.” In L’expertise dans la vente d’objets d’art. Aspects juridiques et pratiques, edited by Quentin Byrne-Sutton, 67-76. Zurich: Schultess Polygraphischer Verlag, 1992.
Lenaerts, Olivier. “Regulering op de kunstmarkt: enige context.” In Handboek kunstrecht, edited by Olivier Lenaerts, 317-50. Antwerp: Intersentia, 2021.
Lewitt, Sol. “Paragraphs on Conceptual art.” Artforum, June (1967).
Marijnissen, Roger. Schilderijen. Echt - fraude - vals. Brussels: Elsevier, 1985.
Marijnissen, Roger. “De expertise van de expert.” Groniek:Gronings historisch tijdschrift, no. 142 (1998): 31-40.
Martens, Maximiliaan. Artistic patronage in Bruges institutions, ca. 1440-1482. Santa Barbara: University of California, 1992.
Mortelmans, Dirk. Handboek kwalitatieve onderzoeksmethoden. Leuven: Acco, 2007.
Nash, Susie. Norhern Renaissance Art. Oxford: Oxford University Press, 2008.
Pauwels, Henri. “Het Corpus van de vijftiende-eeuwse schilderkunst in de Zuidelijke Nederlanden”. In Om iets te weten van de oude meesters. De Vlaamse Primitieven – herontdekking, waardering en onderzoek, edited by Berhard Ridderbos and Henk van Veen, 332- 347. Nijmegen: Sun,1995.
Pinna, Daniella, Monica Galeotti and Rocco Mazzeo, editors. Scientific examination for the investigation of paintings. A handbook for conservators-restorers. Firenze: Centro Di, 2009.
Ravaud, Elisabeth. ‘Apport de la radiographie dans l’étude des originaux, répliques et copies’. In La Peinture ancienne et ses proceeds, edited by Hélène Verougstreate and Jaqueline Couvert, 98-105. Leuven: Peeters, 2006.
Segers, Michel. “Duiding van de contractuele relatie van het veilinghuis met de inbrenger en de koper en de rol van afdwingbare exoneratie clausules.” In Handboek kunstrecht, edited by Olivier Lenaerts. Antwerp: Intersentia, 2021.
Sels, Geert. “Een beetje Vermeer of minder,” De Standaard, November 3, 2022.
Steward, Allison. “The birth of mass media. Printmaking in Early Modern Europe.” In A companion to Renaissance and Baroque Art. Edited by Babette Bohn and James M. Saslow, 254-74. Malden: Wiley-Blackwell, 2013.
Steyaert, Griet, Marie Postec, Jana Sanyova and Hélène Dubois, ed. The Ghent Altarpiece: Research and conservation of the interior: the lower register. Brussels: Brepols/ Royal Institute for Cultural Heritage, 2021.
Stroo, Cyriel and Pascale Syfer-d’Olne. The Flemish Primitives I. The master of Flémalle and Rogier van der Weyden Groups: Catalogue of early Netherlandish painting in the Royal Museums of fine arts of Belgium (Brussels: Brepols – Royal museums of Fine Arts of Belgium, 1996).
Tummers, Anna. “ ‘By his hand’: the paradox of Seventeenth century connoisseurship.” In Art Market and Connoisseurship: A closer look at paintings by Rembrandt, Rubens and their contemporaries. Edited by Koenraad Jonckheere and Anna Tummers, 31-66. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2008.
Tondo, Lorenzo and Sam Jones. “Damn, this is a Caravaggio!: the inside story of an old master found in Spain.” The Guardian, April 23, 2021.
Turel, Noa. “Genius disrobed: the early Netherlandish underdrawing craze and the end of a connoisseurship era.” Journal of art history, no.16 (2017): 1-16.
Vander Auwera, Joost. “Anonieme en minder anonieme handen in het atelier van Rubens. Een voetnoot bij de grenzen van het connoisseurship.” In Rubens. Een genie aan het werk, edited by Joost Vander Auwera, 125-55. Tielt: Lanoo, 2007.
Vander Auwera, Joost. “Rubens gekopieerd en gerecycleerd. Een genie vermenigvuldigd.” In Rubens. Een genie aan het werk, edited by Joost Vander Auwera, 264-66. Tielt: Lanoo, 2007.
Van Mulders, Christine. “De samenwerking tussen Peter Paul Rubens en Jan Brueghel I.” In Rubens. Een genie aan het werk, edited by Joost Vander Auwera, 107-24. Tielt: Lanoo, 2007.
Verbeke, Alain and Bernard Tilleman. “Kunsthandel: een complex distributiesysteem.” In Knelpunten bij de koop van kunst- en cultuurvoorwerpen, edited by Bert Demarsin, 41-78. Antwerp: Intersentia, 2015.
Vlieghe, Hans. Flemish art and architecture 1585-1700. New Haven: Yale University Press, 1998.
Wallace, Judith. “Art law on protecting art experts from lawsuits over authenticity,” Artnet news, April 5, 2015. https://news.artnet.com/market/art-law-on-insurance-for-art-experts-281872.
Wallace, Judith. “Art Law on protecting expert opinion.” Artnet news, February 14, 2016. https://news.artnet.com/market/art-law-on-protecting-experts-opinion-419132#:~:text=Legal%20exposure%20for%20the%20expert,for%20the%20initial%2C%20positive%20opinion.
Woodham, Doug. “Gallery or auction house? When to buy from each.” March 20, 2018. https://www.artsy.net/article/artsy-editorial-gallery-auction-house-buy.
Sector-specific sources
Artprice.com. “The art market in 2022.” 57-66.
Associatie van Belgische Experten. Accessed April 23, 2023. https://www.abex.be/nl/.
Argus. Vereniging van kunstexperten. Accessed April 23, 2023. http://www.argus-art-experts.be/.
Association of Belgian Artexperts. Accessed April 23, 2023. https://www.artexperts.be/en/who.html.
Authentication in Art Foundation. Accessed April 23, 2023. https://authenticationinart.org/.
Authentication in Art Foundation. Art and Law Work Group. “Recommendation of the art and law work group on the technical requirements for valid written expert opinion reports on the authenticity of paintings for use by the international art community privately and in judicial proceedings determining the authenticity of paintings as a matter of law.” May 7-9 2014. https://authenticationinart.org/pdf/Authentication-In-Art-Congress-May-2014_Recommendations-of-Art-and-Law-Work-Group_Official-Release.pdf.
Authentication in Art Foundation. Cataloguing and Publishing Work Group. “Guidelines for compiling a catalogue raisonné.” May 7-9, 2014. https://authenticationinart.org/pdf/Guidelines.pdf.
Authentication in Art Foundation. Work Group Education. “Predicting the past: A critical examination of current art history and conservation curricula.” May 11-13, 2016. https://www.authenticationinart.org/pdf/guidelines/education-guidelines-2016.pdf.
Belgische Kamer van Deskundigen gelast met gerechtelijke en scheidsrechterlijke opdrachten. Accessed April 23, 2023. https://www.ceja-kgso.be/nl/.
Canadian Conservation Institute. “Condition reporting – paintings. Part II: Examination Techniques and a checklist- Notes 10/7 and 10/11.” Accessed April 23, 2023.
Christies. Accessed April 23, 2023. https://www.christies.com/.
Christie’s. “London Conditions of Sale buying at Christie’s.” Accessed February 10, 2023. https://www.christies.com/buying-services/buying-guide/conditions-of-sale.
College Art Association of America. “Mission, vision, and values statements.” Accessed April 26, 2023. https://www.collegeart.org/about/mission.
College Art Association of America. “Standard Guidelines Authentications and Attributions.” October 25, 2009. https://www.collegeart.org/standards-and-guidelines/guidelines/authentications.
FEBEX. Accessed April 23, 2023. https://www.febex.be/fr/qui-sommes-nous/.
ICOM. “Missions and objectives.” Accessed April 7, 2023. https://icom.museum/en/about-us/
ICOM. “ICOM Code of Ethics for museums.” Accessed April 7, 2023. https://www.icom-belgium-flanders.be/icominternationaal/#ethischecode.
National Gallery. “Glossary.” Accessed February 9, 2023. https://www.nationalgallery.org.uk/paintings/glossary/attribution.
RKD. Accessed February10, 2023. https://rkd.nl/nl/.
Responsible Art Market. “What is the Responsible Art Market Initiative.” Accessed April 26, 2023. http://responsibleartmarket.org/about-us/
Responsible Art Market. “Guidelines for experts authenticating works of fine art.” Accessed April 26, 2023. http://responsibleartmarket.org/guidelines/guidelines-for-experts-authenticating-works-of-fine-art/
National Gallery. “Glossary.” Accessed February 9, 2023. https://www.nationalgallery.org.uk/paintings/glossary/attribution
Rubenianum. “Rubenianum Fund – Corporate benefactors.” The Rubenianum Quarterly, no. 1 (2023): 6 https://www.antwerpen.be/pics/Stad/Bedrijven/Cultuur_sport_recreatie/CS_Musea/Rubenianum/TRQ_2023_1.pdf
Schramme, Annick. Onderzoeksrapport. Samenwerking tussen privéverzamelaars/ private collectiebeherdende instellingen en (semi) pubieke cultureel-erfgoedinstellingen in Vlaanderen. Universiteit Antwerpen, April 30, 2022.
Sotheby’s. Accessed April 23, 2023. https://www.sothebys.com/en/.
Veilinghuis Bernaerts, Catalogus Oude Meesters 6-7 mei 2019, Antwerp, 15.
