Vanuit de vijver de printer in en zo op je bord
Stel je voor: je komt net uit de fitness en slentert door de straten op weg naar huis. Je maag begint te knorren zodra je de snackautomaten nadert. Vastberaden probeer je door te lopen, maar de verleiding van de snacks is groot. ‘Zou ik toch...?’ vraag je je af terwijl je blik over de snacks vol suikers en vetten glijdt. Helaas, nergens een gezond alternatief te vinden.
Een situatie die we allemaal wel kennen. Als je gezond wilt eten, word je voortdurend in de verleiding gebracht om te kiezen voor iets waar je even later spijt van zal krijgen. Maar wat als die automaat je een gezonde snack op maat zou kunnen aanbieden? Dat was de vraag die ik mezelf ruim een jaar geleden stelde, toen ik voor mijn scriptie de opdracht kreeg om onderzoek te doen naar ‘3D-voedselprinten.’
Een koekje van eigen deeg
Mijn onderzoek kreeg daarmee meteen vorm: het ontwerpen van een gezonde 3D-geprinte snack. 3D-voedselprinten is een technologie in volle ontwikkeling, met op dit moment vooral toepassingen in de medische wereld. Denk bijvoorbeeld aan patiënten met slikproblemen die dankzij deze techniek weer kunnen genieten van smakelijke, aantrekkelijke maaltijden in plaats van een bord met hoopjes puree. Maar mijn onderzoek wil een stap verder gaan: een gepersonaliseerde snack voor iedereen – gezond en op maat.
3D-printen is hier de geknipte techniek voor. Net zoals een 3D-printer fysieke objecten laag voor laag opbouwt, werkt een 3D-voedselprinter op dezelfde manier. Eerst wordt er op de computer een ontwerp gemaakt dat aansluit bij de voorkeuren en behoeften van de consument. Meer eiwitten in je snack? Of een voorkeur voor aardbeiensmaak? Misschien een vitaminetekort? Geen probleem! Het ontwerp wordt aangepast, en even later rolt een snack speciaal voor jou uit de printer.
Jongleren met ingrediënten
De eerste stap in het onderzoek was het vinden van het juiste recept, en dat bleek minder eenvoudig dan gedacht. Om voedsel te kunnen printen, heb je een soort ‘inkt’ nodig, oftewel een printbare pasta. Deze moet vloeibaar genoeg zijn om te printen, maar tegelijkertijd stevig genoeg om nadien vorm te houden. Dit vereiste heel wat experimenteren met ingrediënten: vervangen, toevoegen of de verhoudingen aanpassen totdat het perfecte recept was gevonden.
Daarnaast moest de snack ook gezond zijn. Dat betekent: niet te veel vetten en suikers, maar wel voldoende koolhydraten en vezels. Uiteindelijk werden acht verschillende recepten ontwikkeld, waarvan er één doorging naar de volgende fase: het personaliseren van de snack.
Echte groene deal
Het personaliseren van de snack gebeurde door het aanpassen van de hoeveelheid eiwitten. Hiervoor werd gebruik gemaakt van eendenkroos. Wie een vijver in zijn tuin heeft, zal dit groene drijvende plantje maar al te goed kennen. Voor je het weet, is je vijver ermee dichtgegroeid. Al haal je er handenvol planten uit, enkele dagen later is alles weer groen. Wat voor de vijverliefhebber een vloek is, is voor de eiwitshift van de EU een zegen.
Deze eiwitshift maakt deel uit van de Green Deal van de Europese Unie en is een strategie om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen door minder dierlijke eiwitten te consumeren en meer plantaardige bronnen te gebruiken. Eendenkroos is een van die nieuwe plantaardige eiwitbronnen die volop worden onderzocht. Het groeit snel en zit boordevol eiwitten, wat het tot een ideale kandidaat maakt als duurzame, lokale eiwitbron.
Denken in laagjes
In dit onderzoek werd van eendenkroos poeder gemaakt door het te drogen en te malen. Dit eiwitpoeder werd vervolgens toegevoegd aan het snackrecept in vier verschillende concentraties: 5g, 10g, 15g en 20g per 100g pasta. Het printen van de snackrepen met deze hoeveelheden verliep goed. De volgende uitdaging was het echt personaliseren van de snack.
Dit gebeurde door gebruik te maken van de kracht van 3D-printen: het printen in lagen. Elke laag van de snack kon namelijk met een andere pasta geprint worden, elk met een verschillende hoeveelheid eiwitpoeder. Zo kon het exacte eiwitgehalte zeer nauwkeurig worden aangepast en de snack op maat geprint worden, helemaal afgestemd op de persoonlijke behoeften van de consument.
Op naar de toekomst
Dit onderzoek toonde aan dat eendenkroospoeder zonder problemen als ingrediënt kan worden gebruikt. Het gedroeg zich vergelijkbaar met ander eiwitpoeder dat als referentie werd gebruikt en bleek geschikt voor zowel het verhogen als verlagen van het eiwitgehalte, afhankelijk van de concentratie in het poeder. Dit maakt een brede personalisatie van snacks mogelijk.
Doordat het gebruikte eendenkroospoeder nog niet is goedgekeurd voor menselijke consumptie in de EU, konden smaaktesten niet worden uitgevoerd. Of en hoe aantrekkelijk deze snacks zullen zijn qua smaakbeleving, dient nader onderzocht te worden.
Het gebruik van de techniek van 3D-voedselprinten bleek een succes. Zodra het basisrecept eenmaal was vastgesteld, kon de personalisatie zonder beperkingen worden doorgevoerd. Dankzij de geslaagde technologische ontwikkeling en de duurzaamheid van het proces, biedt dit onderzoek veel perspectief voor toekomstige toepassingen en verdere optimalisatie van 3D-geprinte snacks.
Verder onderzoek zal moeten aantonen hoe deze innovaties in de praktijk zullen presteren, zowel op het gebied van gezondheid als smaak. Het is dus nog even wachten op die automaat met gezonde snacks. Maar dat weerhoudt je er niet van om voluit te gaan in de fitness – de toekomst van gepersonaliseerde voeding komt steeds dichterbij.
Bibliografie
Rapport
ABCKroos – WLPC-75 Water Lentil Protein Concentrate: Performance protein for food applications. (2021). Biorefinery Solutions BV (BRS). https://rubiscofoods.com/wp-content/uploads/2019/10/ABCKroos-WLPC-75-pr…
Deleye, P. & Diabetes Liga. (2021). Richtlijnen gezonde(re) keuze. In www.diabetes.be. https://www.diabetes.be/sites/default/files/2020-10/Boodschappenkaartje…
Diabetes Liga. (2020). Boodschappenkaartje [Brochure]. In P. Deleye (Red.), Diabetes Liga. Geraadpleegd op 13 maart 2023, van https://www.diabetes.be/sites/default/files/2020-10/Boodschappenkaartje…
Flycatcher. (2021). Snoep- en snackgedrag. In voedingscentrum.nl. Flycatcher Internet Research. Geraadpleegd op 24 november 2023, van https://mobiel.voedingscentrum.nl/Assets/Uploads/voedingscentrum/Docume…
Hoekstra, G. (2021). Consumentengedrag in relatie tot eiwittransitie. In wur.nl. Wageningen University & Research. Geraadpleegd op 30 november 2023, van https://edepot.wur.nl/542283
Jonckheere, J., & Neven, L. (2020). Implications of food processing: the role of ultra processed foods in a healthy and sustainable diet: Health impact, environmental impact, and behavioral aspects. In Gezond Leven. Vlaams Instituut Gezond Leven. Geraadpleegd op 21 januari 2024, van https://www.gezondleven.be/files/voeding/Pdf-report-UPF-website.pdf
Mondelēz International. (2023). State of Snacking Report 2022 - Mondelēz International. In Mondelēz International, Inc. Geraadpleegd op 1 mei 2023, van https://www.mondelezinternational.com/stateofsnacking
Neven, L., & Versele, V. (2017). Onderbouwing inhoudelijke visie Voeding en gezondheid: Achtergronddocument bij vernieuwde richtlijnen en visuele voorstelling van de voedingsdriehoek (2017). In Gezond Leven. Vlaams Instituut Gezond Leven. Geraadpleegd op 28 januari 2024, van https://www.gezondleven.be/files/voeding/Achtergronddocument-Voeding-en…
Van Teeffelen, C., & Van Maarschalkerweerd, H. (2023). What’s Happening Retail? 2023. Ruigrok. Geraadpleegd op 20 november 2023, van https://content.mailplus.nl/m14/docs/user314100713/1091/Ruigrok_WhatsHa…
Vlaams Insituut Gezond Leven. (2018). Checklist Analyse van het tussendoortjesaanbod in de basis- en secundaire school. Geraadpleegd op 29 maart 2024, van https://www.gezondleven.be/files/onderwijs/Checklist_tussendoortjes_SO_…
Vlaams Instituut Gezond Leven. (2021). Richtlijnen voor een gezond tussendoortjesaanbod op het werk. https://www.gezondleven.be/files/voeding/Richtlijnen-voor-een-gezond-tu…
Tijdschriftartikel
Ahlinder, A., Höglund, E., Öhgren, C., Miljkovic, A., & Stading, M. (2023). Towards attractive texture modified foods with increased fiber content for dysphagia via 3D printing and 3D scanning. Frontiers in Food Science And Technology, 2. https://doi.org/10.3389/frfst.2022.1058641
Almoraie, N. M., Saqaan, R., Alharthi, R., Al-Amoudi, A. H., Badh, L., & Shatwan, I. M. (2021). Snacking patterns throughout the life span: potential implications on health. Nutrition Research, 91, 81–94. https://doi.org/10.1016/j.nutres.2021.05.001
Anukiruthika, T., Moses, J., & Anandharamakrishnan, C. (2020). 3D printing of egg yolk and white with rice flour blends. Journal Of Food Engineering, 265, 109691. https://doi.org/10.1016/j.jfoodeng.2019.109691
Appenroth, K., Sree, K. S., Böhm, V., Hammann, S., Vetter, W., Leiterer, M., & Jahreis, G. (2017). Nutritional value of duckweeds (Lemnaceae) as human food. Food Chemistry, 217, 266–273. https://doi.org/10.1016/j.foodchem.2016.08.116
Assmus, F., Galbete, C., Knueppel, S., Schulze, M. B., Beune, E., Meeks, K., Nicolaou, M., Amoah, S., Agyemang, C., Klipstein-Grobusch, K., Bahendeka, S., Spranger, J., Mockenhaupt, F. P., Smeeth, L., Stronks, K., & Danquah, I. (2021). Carbohydrate-dense snacks are a key feature of the nutrition transition among Ghanaian adults – findings from the RODAM study. Food & Nutrition Research. https://doi.org/10.29219/fnr.v65.5435
Bellisle, F. (2014). Meals and snacking, diet quality and energy balance. Physiology & Behavior, 134, 38–43. https://doi.org/10.1016/j.physbeh.2014.03.010
Bleiweiss-Sande, R., Chui, K., Evans, E. W., Goldberg, J. P., Amin, S., & Sacheck, J. M. (2019). Robustness of food processing classification systems. Nutrients, 11(6), 1344. https://doi.org/10.3390/nu11061344
Chamontin, A., Pretzer, G., & Booth, D. (2003). Ambiguity of ‘snack’ in British usage. Appetite, 41(1), 21–29. https://doi.org/10.1016/s0195-6663(03)00036-9
Chapelot, D. (2011). The role of Snacking in Energy Balance: A Biobehavioral approach. Journal Of Nutrition, 141(1), 158–162. https://doi.org/10.3945/jn.109.114330
Coello, K. E., Frias, J., Martínez-Villaluenga, C., Cartea, M. E., Velasco, P., & Peñas, E. (2022). Manufacture of healthy snack bars supplemented with moringa sprout powder. Lebensmittel-Wissenschaft + Technologie/Food Science & Technology, 154, 112828. https://doi.org/10.1016/j.lwt.2021.112828
Cowan, A. E., Higgins, K., Fisher, J. O., Tripicchio, G. L., Mattes, R. D., Zou, P., & Bailey, R. L. (2020). Examination of different definitions of snacking frequency and associations with weight status among U.S. adults. PLOS ONE, 15(6), e0234355. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0234355
Da Silva, E. P., Siqueira, H. H., Lago, R. C. D., Rosell, C. M., & De Barros Vilas Boas, E. V. (2013). Developing fruit-based nutritious snack bars. Journal Of The Science Of Food And Agriculture/Journal Of The Science Of Food And Agriculture, 94(1), 52–56. https://doi.org/10.1002/jsfa.6282
Dankar, I., Haddarah, A., Omar, F. E., & Sepulcre, F. (2018). 3D printing technology: The new era for food customization and elaboration. Trends in Food Science & Technology, 75, 231–242. https://doi.org/10.1016/j.tifs.2018.03.018
Derossi, A., Caporizzi, R., Azzollini, D., & Severini, C. (2018). Application of 3D printing for customized food. A case on the development of a fruit-based snack for children. Journal Of Food Engineering, 220, 65–75. https://doi.org/10.1016/j.jfoodeng.2017.05.015
Devlamynck, R., Vanherpe, I., Leenknegt, J., Meers, E., & Eeckhout, M. (2021). Karakterisatie van eendenkroos en zijn verwerkingsstappen: Wat is de samenstelling van eendenkroos en zijn verwerkte producten? https://inagro.be/. Geraadpleegd op 2 mei 2023, van https://subsite.inagro.be/DNN_DropZone/Nieuws/7181/Karakterisatieversla…
EFSA (European Food Safety Authority). (2021). Technical Report on the notification of fresh plants of Wolffia arrhiza and Wolffia globosa as a traditional food from a third country pursuant to Article 14 of Regulation (EU) 2015/2283. EFSA Supporting Publications, 18(6). https://doi.org/10.2903/sp.efsa.2021.en-6658
Eswaran, H., Ponnuswamy, R. D., & Kannapan, R. P. (2023). Perspective Approaches of 3D printed stuffs for Personalized Nutrition: A Comprehensive review. Annals Of 3D Printed Medicine, 12, 100125. https://doi.org/10.1016/j.stlm.2023.100125
Guo, J., Zhang, M., Law, C. L., & Luo, Z. (2023). 3D printing technology for prepared dishes: printing characteristics, applications, challenges and prospects. Critical Reviews in Food Science And Nutrition, 1–17. https://doi.org/10.1080/10408398.2023.2238826
Hess, J., Jonnalagadda, S. S., & Slavin, J. L. (2016). What is a snack, why do we snack, and how can we choose better snacks? A review of the definitions of snacking, motivations to snack, contributions to dietary intake, and recommendations for improvement. Advances in Nutrition, 7(3), 466–475. https://doi.org/10.3945/an.115.009571
Hess, J., & Slavin, J. L. (2018). The benefits of defining “snacks”. Physiology & Behavior, 193, 284–287. https://doi.org/10.1016/j.physbeh.2018.04.019
Holmbäck, I., Ericson, U., Gullberg, B., & Wirfält, E. (2010). A high eating frequency is associated with an overall healthy lifestyle in middle-aged men and women and reduced likelihood of general and central obesity in men. British Journal Of Nutrition, 104(7), 1065–1073. https://doi.org/10.1017/s0007114510001753
Karyappa, R., & Hashimoto, M. (2019). Chocolate-based ink Three-dimensional Printing (CI3DP). Scientific Reports, 9(1). https://doi.org/10.1038/s41598-019-50583-5
Katsnelson, A. (2021). 3D Printers Enter the Kitchen. ACS Central Science, 7(12), 1959–1962. https://doi.org/10.1021/acscentsci.1c01478
Kelly, K., McGuinness, O. P., Buchowski, M. S., Hughey, J., Chen, H., Powers, J. D., Page, T. L., & Johnson, C. H. (2020). Eating breakfast and avoiding late-evening snacking sustains lipid oxidation. PLoS Biology, 18(2), e3000622. https://doi.org/10.1371/journal.pbio.3000622
Lee, C. P., Karyappa, R., & Hashimoto, M. (2020). 3D printing of milk-based product. RSC Advances, 10(50), 29821–29828. https://doi.org/10.1039/d0ra05035k
Liu, H., Meng, Y., Dai, X., Chen, K., & Zhu, Y. (2018). 3D Printing Complex Egg White Protein Objects: Properties and Optimization. Food And Bioprocess Technology, 12(2), 267–279. https://doi.org/10.1007/s11947-018-2209-z
Liu, Y., Xue, L., Ahmed, S., Lan, W., & Qin, W. (2019). Properties of 3D printed dough and optimization of printing parameters. Innovative Food Science And Emerging Technologies, 54, 9–18. https://doi.org/10.1016/j.ifset.2019.03.008
Ma, Y., & Zhang, L. (2022). Formulated food inks for extrusion-based 3D printing of personalized foods: a mini review. Current Opinion in Food Science, 44, 100803. https://doi.org/10.1016/j.cofs.2021.12.012
Mantihal, S., Bhandari, B., & Bhandari, B. (2019). Texture-modified 3D printed dark chocolate: Sensory evaluation and consumer perception study. Journal Of Texture Studies, 50(5), 386–399. https://doi.org/10.1111/jtxs.12472
Marangoni, F., Martini, D., Scaglioni, S., Sculati, M., Donini, L. M., Leonardi, F., Agostoni, C., Castelnuovo, G., Ferrara, N., Ghiselli, A., Giampietro, M., Maffeis, C., Porrini, M., Barbi, B., & Poli, A. (2019). Snacking in nutrition and health. International Journal Of Food Sciences And Nutrition, 70(8), 909–923. https://doi.org/10.1080/09637486.2019.1595543
Monteiro, C. A., Levy, R. B., Claro, R. M., De Castro, I. R. R., & Cannon, G. (2010). A new classification of foods based on the extent and purpose of their processing. Cadernos de Saude Publica, 26(11), 2039–2049. https://doi.org/10.1590/s0102-311x2010001100005
Morgan, R. L., Whaley, P., Thayer, K. A., & Schünemann, H. J. (2018). Identifying the PECO: a framework for formulating good questions to explore the association of environmental and other exposures with health outcomes. Environment International, 121, 1027–1031. https://doi.org/10.1016/j.envint.2018.07.015
Murakami, K., & Livingstone, M. B. E. (2015). Decreasing the number of small eating occasions (<15 % of total energy intake) regardless of the time of day may be important to improve diet quality but not adiposity: a cross-sectional study in British children and adolescents. British Journal Of Nutrition, 115(2), 332–341. https://doi.org/10.1017/s0007114515004420
Murakami, K., & Livingstone, M. B. E. (2016). Energy density of meals and snacks in the British diet in relation to overall diet quality, BMI and waist circumference: findings from the National Diet and Nutrition Survey. British Journal Of Nutrition, 116(8), 1479–1489. https://doi.org/10.1017/s0007114516003573
Nowacka, M., Trusinska, M., Chraniuk, P., Drudi, F., Lukasiewicz, J., Nguyen, N. P., Przybyszewska, A., Pobiega, K., Tappi, S., Tylewicz, U., Rybak, K., & Wiktor, A. (2023). Developments in Plant Proteins Production for Meat and Fish Analogues. Molecules/Molecules Online/Molecules Annual, 28(7), 2966. https://doi.org/10.3390/molecules28072966
Petrus, R. R., Sobral, P. J. D. A., Tadini, C. C., & Gonçalves, C. B. (2021). The NOVA Classification System: A Critical Perspective in Food Science. Trends in Food Science And Technology, 116, 603–608. https://doi.org/10.1016/j.tifs.2021.08.010
Potter, M., Vlassopoulos, A., & Lehmann, U. (2018). Snacking Recommendations Worldwide: A scoping review. Advances in Nutrition, 9(2), 86–98. https://doi.org/10.1093/advances/nmx003
Rosenfeld, D. L., Bartolotto, C., & Tomiyama, A. J. (2022). Promoting plant-based food choices: findings from a field experiment with over 150,000 consumer decisions. Journal Of Environmental Psychology, 81, 101825. https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2022.101825
Shahrubudin, N., Lee, T., & Ramlan, R. (2019). An overview on 3D printing technology: technological, materials, and applications. Procedia Manufacturing, 35, 1286–1296. https://doi.org/10.1016/j.promfg.2019.06.089
St-Onge, M., Ard, J. D., Baskin, M. L., Chiuve, S. E., Johnson, H. M., Kris-Etherton, P. M., & Varady, K. A. (2017). Meal Timing and Frequency: Implications for Cardiovascular Disease Prevention: A Scientific Statement From the American Heart Association. Circulation, 135(9). https://doi.org/10.1161/cir.0000000000000476
Turck, D., Bohn, T., Castenmiller, J., De Henauw, S., Hirsch-Ernst, K. I., Maciuk, A., Mangelsdorf, I., McArdle, H. J., Naska, A., Peláez, C., Pentieva, K., Siani, A., Thiès, F., Tsabouri, S., Vinceti, M., Aguilera-Gómez, M., Cubadda, F., Frenzel, T., Heinonen, M., Knutsen, H. K. (2023). Safety of water lentil protein concentrate from a mixture of lemna gibba and lemna minor as a novel food pursuant to regulation (EU) 2015/2283. EFSA Journal, 21(4). https://doi.org/10.2903/j.efsa.2023.7903
Varvara, R., Szabo, K., & Vodnar, D. C. (2021). 3D Food Printing: Principles of Obtaining Digitally-Designed Nourishment. Nutrients, 13(10), 3617. https://doi.org/10.3390/nu13103617
Wadhera, D., & Wilkie, L. M. (2018). College-aged men view more foods as snacks than women do. Food Quality And Preference, 69, 53–56. https://doi.org/10.1016/j.foodqual.2018.05.008
Wang, L., Zhang, M., Bhandari, B., & Yang, C. (2018). Investigation on fish surimi gel as promising food material for 3D printing. Journal Of Food Engineering, 220, 101–108. https://doi.org/10.1016/j.jfoodeng.2017.02.029
Wegrzyn, T., Golding, M., & Archer, R. (2012). Food layered manufacture: a new process for constructing solid foods. Trends in Food Science And Technology, 27(2), 66–72. https://doi.org/10.1016/j.tifs.2012.04.006
Xu, L., Gu, L., Su, Y., Chang, C., Wang, J., Dong, S., Liu, Y., Yang, Y., & Li, J. (2020). Impact of thermal treatment on the rheological, microstructural, protein structures and extrusion 3D printing characteristics of egg yolk. Food Hydrocolloids, 100, 105399. https://doi.org/10.1016/j.foodhyd.2019.105399
Yun, H., Han, N., An, H., Jung, W., Kim, H., & Lee, S. (2022). Development of an Abalone 3D Food Printing Ink for the Personalized Senior-Friendly Foods. Foods, 11(20), 3262. https://doi.org/10.3390/foods11203262
Zhao, L., Zhang, M., Chitrakar, B., & Adhikari, B. (2020). Recent advances in functional 3D printing of foods: a review of functions of ingredients and internal structures. Critical Reviews in Food Science And Nutrition, 61(21), 3489–3503. https://doi.org/10.1080/10408398.2020.1799327
Webpagina
Baecke, C. (2017, 11 april). Het snackgedrag van de Belgen onder de loep | Food in Action. Food in Action. Geraadpleegd op 1 mei 2023, van https://www.foodinaction.com/nl/snackgedrag-van-belgen-onder-loep/
Colruyt Group. (2023). BONI Raw Bar bosbes. https://www.colruyt.be/. Geraadpleegd op 7 januari 2024, van https://www.colruyt.be/nl/producten/30853
CourtListener. (2023, 13 september). Lemnature Aquafarms Corporation. Geraadpleegd op 6 januari 2024, van https://www.courtlistener.com/docket/67786146/1/lemnature-aquafarms-cor…
Departement Omgeving. (z.d.). Green Deal eiwitshift op ons bord - 010. Vlaanderen.be. Geraadpleegd op 23 november 2023, van https://omgeving.vlaanderen.be/nl/green-deal-eiwitshift#paddle_componen…
Diabetesliga. (2024). Gezonde leefstijl met diabetes | Diabetes Liga. Diabetes Liga. Geraadpleegd op 30 maart 2024, van https://www.diabetes.be/nl/leven-met-diabetes/gezonde-leefstijl
Directorate-General for Health and Food Safety Links. (z.d.). Novel food. Food Safety. Geraadpleegd op 5 december 2023, van https://food.ec.europa.eu/safety/novel-food_nl
Drieskens, S., Charafeddine, R., & Gisle, L. (2019, oktober). Gezondheidsenquête 2018: Voedingsgewoonten (Door Sciensano & HIS; D/2019/14.440/55). www.sciensano.be; Sciensano. Geraadpleegd op 17 oktober 2023, van https://www.sciensano.be/sites/default/files/nh_rapport2_his2018_nl_v3…
Eat smart. (z.d.). www.heart.org. Geraadpleegd op 22 april 2024, van https://www.heart.org/en/healthy-living/healthy-eating/eat-smart
Europese Unie. (2023). Europese Green Deal. Raad van de EU en de Europese Raad. Geraadpleegd op 23 november 2023, van https://www.consilium.europa.eu/nl/policies/green-deal/
Folino, M. (2022, 13 oktober). Can 3D printed food alleviate age-related malnutrition? (Door Chalmers tekniska högskola). www.chalmers.se. Geraadpleegd op 28 september 2023, van https://www.chalmers.se/en/departments/ims/news/Pages/Can-3D-printed-fo…
Inagro. (2023, 8 juni). LemnaPro. Geraadpleegd op 23 maart 2024, van https://inagro.be/projecten/lemnapro
Instituut voor Landouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek. (z.d.). Dossier: Voeding: plantaardige en alternatieve eiwitten - ILVO Vlaanderen. ILVO. Geraadpleegd op 5 november 2023, van https://ilvo.vlaanderen.be/nl/dossiers/voeding-plantaardige-en-alternat…
Leemans, M. & Flanders’ Food. (2023, 28 april). Eiwitconcentraat uit waterlinzen goedgekeurd - Flanders’ FOOD. Geraadpleegd op 19 november 2023, van https://www.flandersfood.com/nl/nieuws-new-flanders-food/2023/eiwitconc…
Leemans, M. & Flanders’ food. (2024). Meet the Proteins: Eendenkroos, toch niet zo’n vreemde eend in de bijt! - Flanders’ FOOD. Geraadpleegd op 19 mei 2024, van https://www.flandersfood.com/nl/artikel/2019/meet-the-proteins-eendekro…
Lemnature Aquafarms. (2022). Lemnature Aquafarms. Geraadpleegd op 7 oktober 2023, van https://www.lemnatureusa.com
Natural Machines, Sepulveda, E., & Kucsma, L. (2018). Natural machines - Foodini. Natural Machines. Geraadpleegd op 8 februari 2023, van https://www.naturalmachines.com/foodini
Pagrach, J. (2021, 19 juni). Bliss balls met gedroogde vijgen - My Food Blog. My Food Blog. Geraadpleegd op 7 januari 2024, van https://myfoodblog.nl/recipe/bliss-balls-met-gedroogde-vijgen/
Plantible foods. (2023). Geraadpleegd op 7 oktober 2023, van https://www.plantiblefoods.com/contact
Rubisco Foods. (2021, 3 november). Home - Rubisco Foods. Geraadpleegd op 4 oktober 2023, van https://rubiscofoods.com/
(Ultra)bewerkte voeding | Gezond leven. (z.d.). Geraadpleegd op 21 januari 2024, van https://www.gezondleven.be/themas/voeding/ultrabewerkte-voeding
Verstraeten, N. (2021, 18 november). Belgische consument wordt gevoeliger voor duurzame voeding. Fevia. https://www.fevia.be/nl/pers/belgische-consument-wordt-gevoeliger-voor-…
Vlaams Insituut Gezond Leven. (2024). Voeding. Gezond Leven. Geraadpleegd op 30 maart 2024, van https://www.gezondleven.be/themas/voeding
Vlaams Instituut Gezond Leven. (z.d.). (Ultra)bewerkte voeding. Geraadpleegd op 19 april 2024, van https://www.gezondleven.be/themas/voeding/ultrabewerkte-voeding
Vlaams Instituut Gezond Leven vzw. (z.d.). (Ultra)bewerkte voeding in een gezond en milieuverantwoord voedingspatroon. Gezond Leven Academie. Geraadpleegd op 21 januari 2024, van https://www.gezondlevenacademie.be/course/view.php?id=30
Watson, E. (2023, 1 december). Lemna/duckweed processor Lemnature AquaFarms files for bankruptcy, asset sale set for Dec 12. AgFunderNews. https://agfundernews.com/lemna-duckweed-processor-lemnature-aquafarms-f…
Hoofdstuk uit boek
Bhattacharya, S. (2023a). Health and special snacks. In Snack Foods (pp. 1–16). Elsevier. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-819759-2.00007-0
Bhattacharya, S. (2023b). Introduction. In Snack Foods (pp. 1–16). Elsevier. https://doi.org/10.1016/b978-0-12-819759-2.00002-1
Bhattacharya, S. (2023c). Meat-, fish-, and poultry-based snacks. In Snack Foods (pp. 117–150). Elsevier. https://doi.org/10.1016/b978-0-12-819759-2.00008-2
Portanguen, S., Tournayre, P., Sicard, J., Astruc, T., & Mirade, P. (2022). 3D Food Printing: Genesis, Trends and Prospects. In Future Foods (pp. 627–644). Academic Press. https://doi.org/10.1016/b978-0-323-91001-9.00008-6
Sheng, R. (2022). Introduction. In Elsevier eBooks (pp. 1–2). https://doi.org/10.1016/b978-0-323-99463-7.00001-3
Watkins, P. J., Logan, A., & Bhandari, B. (2022). Three-dimensional (3D) food printing—An overview. In Elsevier eBooks (pp. 261–276). https://doi.org/10.1016/b978-0-12-821292-9.00003-0
Watts, E. (2024). Seafood handling, processing, and packaging. In Encyclopedia of Meat Sciences (3de editie, pp. 108–124). Elsevier. https://doi.org/10.1016/b978-0-323-85125-1.00102-2
Zhang, L., Noort, M., & Van Bommel, K. (2022). Towards the creation of personalized bakery products using 3D food printing. In Advances in food and nutrition research (pp. 1–35). https://doi.org/10.1016/bs.afnr.2021.11.002
Online woordenboeklemma
Den Boon, T., & Hendrickx, R. (2022a). snack. In www.vandale.be.
Den Boon, T., & Hendrickx, R. (2022b). tussendoortje. In www.vandale.be.
Online encyclopedielemma
Encyclopædia Britannica, Inc. (2024). Food additive | Definition, Types, Uses, & Facts. In Encyclopedia Britannica. Geraadpleegd op 12 mei 2024, van https://www.britannica.com/topic/food-additive/Preservatives
Petruzzello, M. (2017). Why do sliced apples turn brown? In Encyclopedia Britannica. Geraadpleegd op 9 mei 2024, van https://www.britannica.com/story/why-do-sliced-apples-turn-brown
Boek
Green, F. (2017). Energierepen en -balletjes: 69 recepten vol gezonde energie. Becht BV.
Hoge Gezondheidsraad. (2005). Maten en gewichten: Handleiding voor een gestandaardiseerde kwantificering van voedingsmiddelen (M. Bellemans & M. De Maeyer, Reds.; 2de editie). https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshea…
Mullie, P. (2017). Introductie tot epidemiologie en biostatistiek. Maklu.
Nubel. (2018). De Belgische voedingsmiddelentabel (6de editie). Nubel vzw.
Presentatiedia’s
Natural Machines, Sepulveda, E., & Kucsma, L. (2020, 19 augustus). Natural Machines Foodini Brochure [Presentatieslides]. naturalmachines.com; Natural Machines. Geraadpleegd op 19 februari 2024, van https://static.naturalmachines.com/images/Natural-Machines-Foodini-Broc…
Software
Nubel VZW, & Seeuws, C. (z.d.). Nubel Foodplanner Pro [Software]. https://admin.nubel.be/organizationPro/org_mod.aspx
