In de nacht van 21 op 22 juni 1883 kwam een 26-jarige vrouw de kraamafdeling van Luik binnen. Ze was hoogzwanger van haar tweede kind. De bevalling verliep moeizaam. De Luikse verloskundige Nicolas Charles en zijn collega’s brachten het kind uiteindelijk ter wereld met behulp van de verlostang. In hun reflectie over de bevalling in het Belgische verloskundige tijdschrift Journal d’accouchements, beschreven ze dat de jonge vrouw geen gemakkelijke patiënt was. Ze zou gedurende de hele procedure geschreeuwd hebben van de pijn.
De jonge vrouw kreeg op geen enkel moment tijdens de procedure enige vorm van pijnstilling toegediend. Nochtans waren er in de jaren 1880 verschillende anesthetica in de omloop die regelmatig in de verloskunde gebruikt werden, waaronder chloroform, cocaïne en ether. In de Belgische verloskunde werd voornamelijk chloroform bij moeilijke bevallingen gebruikt. Het eerste gebruik van chloroform in de verloskunde gebeurde door de Schotse arts James Young Simpson in 1847. De late negentiende eeuw was voor het gebruik van anesthesie in België nog steeds een experimentele periode. Bovendien was pijnstilling bij de bevalling ook niet vanzelfsprekend zoals blijkt uit het bovengenoemde voorbeeld. Dit artikel toont dat er verschillende socio-culturele en medische factoren waren die mee het gebruik van anesthesie in de Belgische verloskunde bepaalden tussen 1880-1900.
De mogelijkheid om pijn te elimineren was een baanbrekende vernieuwing in de geneeskunde. Niettemin moesten zowel de samenleving als artsen de eliminatie van bevallingspijn ook accepteren om anesthesie in de verloskunde te kunnen verankeren. Dat bleek in de late negentiende eeuw nog niet vanzelfsprekend. Belgische verloskundigen stonden op dat moment afwachtend ten opzichte van anesthesie. In de eerste plaats zagen artsen weeën als een cruciaal onderdeel van de bevalling die anesthesie zou kunnen onderdrukken. Daarnaast zagen sommige artsen anesthesie als een onnodige medische interventie voor een natuurlijk proces. Terwijl artsen een afwachtende houding aannamen, moesten vrouwen net actief kunnen deelnemen aan hun bevalling. Belgische verloskundigen gingen om die redenen vooral opzoek naar lokale anesthesiemiddelen die vrouwen konden helpen om de pijn te onderdrukken, maar ook de actieve rol van vrouwen niet verstoorden.
Artsen moesten daarnaast ook geloven dat vrouwen pijn voelden tijdens hun bevalling. Ze rekenden daarbij niet op de pijnindicaties van vrouwen zelf, maar op hun eigen ideeën over bevallingspijn. In de negentiende eeuw groeide het idee dat armere vrouwen minder pijn voelden bij hun bevalling dan welgestelde vrouwen. Een dienstmeisje kwam bijvoorbeeld in 1887 de kraamafdeling in Luik binnen en klaagde dat ze erg veel pijn had. Charles schreef in zijn verslag dat ze de pijn overdreef om zo lang mogelijk op de kraamafdeling te blijven omdat ze geen huis had om naar terug te keren. Ze kreeg ook geen pijnstilling toegediend omdat artsen niet geloofden dat ze pijn had. Haar klasse als dienstmeisje bepaalde hier mee of de artsen haar al dan niet anesthesie toedienden.
Voor operatieve ingrepen was het ook belangrijk dat artsen geloofden dat de ingreep pijnlijk zou zijn alvorens ze kozen om anesthesie toe te dienen. De Belgische arts Eugène Hubert vond bijvoorbeeld dat vrouwen die al kinderen hadden gehad bepaalde operaties zonder anesthesie konden doorstaan, terwijl dit volgens hem niet gold voor vrouwen die nog geen kinderen hadden gebaard. Er was echter geen consensus onder artsen over welke operaties te pijnlijk waren om zonder pijnstilling te doorstaan, waardoor de toediening van anesthesie sterk varieerde.
Daarnaast speelden bij de toediening van anesthesie ook morele en religieuze ideeën over pijn een rol. Hoewel er geen expliciet religieus verzet bestond tegen de toediening van anesthesie, hielden sommige artsen wel impliciete religieuze oordelen over bevallingspijn. Volgens Hubert konden vrouwen die genoeg wilskracht hadden sommige ingrepen zonder anesthesie doorstaan. Charles pleitte dat artsen vrouwen niet meteen anesthesie mochten geven wanneer ze dat vroegen in de hoop dat ze zelf de kracht konden vinden om te bevallen zonder anesthesie.
Naast de mogelijkheid om pijn van patiënten te elimineren, bracht anesthesie ook voordelen met zich mee voor artsen. Operaties en procedures waren vaak gemakkelijker wanneer patiënten onder narcose gebracht waren. Ook voor verloskundige operaties merkten artsen de voordelen van anesthesie. Wanneer een bevalling bijvoorbeeld niet natuurlijk kon verlopen omdat het bekken te smal was, konden artsen een symfysiotomie-operatie uitvoeren om de bekkenomtrek te vergroten. Volgens dokter Budin was die operatie aanzienlijk makkelijker wanneer de vrouw onder narcose gebracht was omdat haar buik dan volledig ontspannen was. In sommige gevallen was de pijn van patiënten geen argument om anesthesie toe te dienen en kozen artsen voor chloroform om hun werk gemakkelijker uit te kunnen voeren.
De ervaring van vrouwen was voor artsen bovendien vaak van ondergeschikt belang aan hun eigen expertise over bevallingen. De toediening van anesthesie gebeurde dan ook voornamelijk wanneer artsen zelf vonden dat het noodzakelijk was. Belgische verloskundigen gaven ook niet altijd gevolg aan de vraag van vrouwen voor pijnstilling. Wanneer vrouwen het uitschreeuwden van de pijn kozen sommige artsen er wel voor om anesthesie toe te dienen, maar dat gebeurde niet altijd zoals blijkt uit het voorbeeld uit de inleiding.
In sommige gevallen dienden artsen anesthesie toe bij vrouwen die, door hun reactie op de pijn, onderzoeken en ingrepen verstoorden. In hun observaties merkten verloskundigen vaak op dat vrouwen zich vervelend gedroegen waardoor ze kozen om hen te kalmeren met chloroform. In die gevallen ging het om vrouwen die zich niet gedroegen naar de wensen van artsen. Zowel Hubert als Charles schaarde zich achter het gebruik van chloroform als kalmeringsmiddel. Voor Hubert was de kalmerende werking zelfs een groter voordeel van chloroform dan haar pijnstillende werking.
Daarnaast kon anesthesie ook dienen om een ingreep uit te voeren waarvoor de patiënt initieel geen toestemming gaf. Dat blijkt bijvoorbeeld uit een casus uit 1889. Charlotte wilde geen keizersnede ondergaan en had dat ook duidelijk gemaakt aan dokter Charles. Charles vond een keizersnede een noodzakelijke ingreep, maar wist dat Charlotte daar niet voor zou toestemmen. Charles besloot daarom om het aan haar echtgenoot te vragen die wel toestemde. Uiteindelijk voerde hij een keizersnede uit bij Charlotte onder volledige narcose. Ze kwam er pas enkele dagen later achter.
Artsen konden dus dankzij anesthesie een autoritaire positie innemen in de verloskamer en het verloop van de bevalling bepalen zonder daarbij de ervaring van vrouwen in rekening te brengen. Dat betekende echter niet dat alle artsen hier gebruik van maakten. Er kwam bijvoorbeeld veel kritiek op Charles van artsen die het belang van toestemming benadrukten. Bovendien bleef de hoofdfunctie van anesthesie pijnbestrijding. Hoewel die pijnbestrijding niet altijd toegankelijk was voor iedereen was het niettemin een revolutionaire vernieuwing in de geneeskunde die voor het eerst in de geschiedenis de connectie tussen pijn en bevallingen in vraag stelde.
“Anesthésie par le chloroforme”. Journal d'accouchements: écho de la maternité Liège, 30 maart 1882.
“Primipare à terme, bassin de 6 ½ centimètres”. Journal d'accouchements: écho de la maternité Liège, 30 januari 1883.
“Anesthésie par le bichlorure de méthylène, ou le produit donné comme tel”. Journal d'accouchements: écho de la maternité Liège, 15 mei 1883.
de Saint-Moulin, Eugène. “Maternité Bruxelles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 juli 1885.
Lucas-Championnère, Just. “De l’anesthesie obtétricale”. Journal d'accouchements: écho de la maternité Liège, 30 augustus 1883.
“Traitement de l’éclampsie par le chloral et le chloroforme”. Journal d'accouchements: écho de la maternité Liège, 30 oktober 1883.
“Bassin rétréci, diamètre sacro-pubien évalué à 7 centimètres”. Journal d’accouchements: Echo de La Maternité de Liège, 30 november 1883.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 februari 1884.
“Hydrobrométhyle comme anesthésique pendant la parturation”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 februari 1884.
“Note sur une nouvelle méthode, dite dosimétrique, pour l’emploi du chloroforme dans l’anesthésie chirugical”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 30 juni 1884.
“Hystérectomie pendant la grossesse à cause d’un fibrome utérin”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 30 juli 1884.
Nicolas Charles, “Des hémorragies après l’accouchement”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 november 1884.
“Emploi de la cocaïne en obstétrique, pour calmer les douleurs de l’enfantement”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 maart 1885.
“Maternité de Liège. Service de M. le Professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 mei 1885.
“Cas remarquable de viciation pelvienne”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 juli 1885.
“Maternité de Liège. Service de M. le Professeur N. Charles”. Journal d’accouchements: écho de la maternité Liège, 30 augustus 1885.
“Maternité de Liège. Service de M. le Professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 30 oktober 1885.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 januari 1886.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 28 februari 1886.
“Hémorragies pendant la grossesse. De l’avortement”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 juni 1886.
“Société de Biologie”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 30 juni 1886.
“Hémorragies pendant la grossesse. De l’avortement”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 30 juni 1886.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 30 september 1886.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 30 december 1886.
“Maternité de Liège. Service du siège extraction”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 maart 1887.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 april 1887.
“Méthode pour provoquer l’anesthésie”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 april 1887.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 mei 1887.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 30 december 1887.
Dr. Rochet. “Un cas d’opération de Porro”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 mei 1889.
“L’hypnotisme et la suggestion en obstétrique”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 30 mei 1888.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 november 1888.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 28 februari 1889.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 september 1889.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 30 oktober 1889.
“Méthode de crâniotomie”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 30 april 1889.
“Crâniotomie”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 juli 1889.
“De la délivrance dans l’avortement”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 april 1890.
“Importance de l’oedème pendant la grossesse.”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 augustus 1890.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 november 1890.
“Action de l’antipyrine sur l’utérus pendant l’accouchement et l’état puerpéral”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 30 oktober 1890.
“De la chloroformisation dans le cours de l’accouchement normal”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 30 oktober 1890.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 april 1891.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 juni 1891.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 augustus 1891.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 30 december 1891.
“Mort dans le cours de l’anesthésie par inhalation d’éther”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 januari 1892.
“Cas de morts survenues pendant l’anesthésie par le chlorure de méthylène”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 30 januari 1892.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 30 december 1892.
“La symphyséotomie”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 28 februari 1893.
“Société Obstétricale de France”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 30 april 1893.
“Symphyséotomie pratiquée à la Maternité de Bruxelles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 oktober 1893.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 22 juli 1894.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 27 januari 1895.
“Grossesse extra-utérine à terme”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirurgie pratique, 3 februari 1895.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 14 juli 1895.
“Fistule utéro-vésico-vaginale”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 18 augustus 1895.
“De l’anesthésie par l’éther dans les accouchements normaux”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 22 maart 1896.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 2 augustus 1896.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 9 augustus 1896.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 8 november 1896.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 15 november 1896.
Charles, Nicolas. “La symhyséotomie dans le clientèle civile”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 22 augustus 1897.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles.”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirurgie pratique, 7 februari 1897.
“Grossess sous-péritonéo-pelvienne de 12 mois”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 23 januari 1898.
“Maternité de Liège. Service de M. le professeur N. Charles”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 12 juni 1898.
Joire, M..“De l’emploi de l’analgésie hypnotique dans les accouchements”. Journal d’accouchements et revue de médecine et de chirugie pratique, 25 januari 1899.
“Des indications de l’accouchemen’ prématuré, l’opération césarienne et l’embryotomie”. Bulletin de la société belge de gynécologie et d’obstétrique, 29 mei 1892.
“Des indications de l’accouchement prématuré, l’opération césarienne et l’embryotomie”. Bulletin de la société belge de gynécologie et d’obstétrique, 26 juni 1892.
“Des indications de l’accouchement premature, l’opération césarienne et l’embryotomie”. Bulletin de la société belge de gynécologie et d’obstétrique, 30 oktober 1892.
“Grossesse de cinq mois. Avortement mécanique. Rétention placentaire”. Bulletin de la société belge de gynécologie et d’obstétrique, 18 december 1892.
“Contribution à l’étude du traitement de l’avortement embryonnaire”. Bulletin de la société belge de gynécologie et d’obstétrique, 19 november 1893.
“Seconde symphyséotomie pratiquée à la maternité de Bruxelles.”, Bulletin de la société belge de gynécologie et d’obstétrique. 24 december 1893.
“Eclampsie chez une pluripare albuminurique arrivé au 8e mois de grossesse”, Bulletin de la société belge de gynécologie et d’obstétrique, 20 oktober 1895.
“Un cas de rupture utérine au cours d’une grossesse survenue trois ans après une opération césariannie.”. Bulletin de la société belge de gynécologie et d’obstétrique, 20 juni 1896.
“Grossesse extra-utérine opérée par le vagin, guérison”. Bulletin de la société belge de gynécologie et d’obstétrique, 25 oktober 1896.
“L’anesthésie médullaire par un injection de cocaïne dans le liquide sous-archnoïdien.”. Bulletin de la société belge de gynécologie et d’obstétrique, 20 oktober 1900.
“L’anesthésie mécullaire par une injection de cocaïne dans le liquide sous-arachnoïdien”. Bulletin de la société belge de gynécologie et d’obstétrique, 17 november 1900.
Hubert, Eugène. Cours d’accouchements professé à l’Université catholique de Louvain. 2. Lierre: Van In, 1885.
Charles, Nicolas. Cours d’accouchements donné à la Maternité de Liège. Vol 1. 2 volsParis: Baillière, 1887.
Louvain, Université catholique de. Liber Memorialis 1834 - 1884: I.-Fêtes jubilaires de 1884. II.-Bibliographie Académique. Peeters, 1887.
Bell, Mandy J. ‘A Historical Overview of Preeclampsia-Eclampsia’. Journal of Obstetric, Gynecologic, & Neonatal Nursing 39, nr. 5 (2010): 510-18.
Boddice, Rob. Knowing Pain: A History of Sensation, Emotion, and Experience. Cambridge: Polity press, 2023.
Bourke, Joanna. ‘Pain Sensitivity: An Unnatural History from 1800 to 1965’. The Journal of Medical Humanities 35, nr. 3 (2014): 301-19.
———. The Story of Pain: From Prayer to Painkillers. Oxford: University Press, 2014.
Camann, William. ‘A History of Pain Relief During Childbirth’. In The Wondrous Story of Anesthesia, onder redactie van Edmond I. Eger II, Lawrence J. Saidman, en Rod N. Westhorpe, 847-58. New York: Springer, 2014.
Caton, Donald. What a Blessing She Had Chloroform: The Medical and Social Response to the Pain of Childbirth from 1800 to the Present. New Haven: Yale University Press, 1999.
———. ‘The Influence of Feminists on the Early Development of Obstetric Anesthesia’. Bulletin of Anesthesia History 16, nr. 4 (1998): 4-7.
Caton, Donald, Michael A. Frölich, en Tammy Y. Euliano. ‘Anesthesia for Childbirth: Controversy and Change’. American Journal of Obstetrics and Gynecology 186, nr. 5 (2002): S25-30.
De Ganck, Julie. ‘Cultiver La Différence. Historie Du Développement de La Gynécologie à Bruxelles (1870-1935)’. Thèse de Doctorat non publiée, Université Libre de Bruxelles, 2015.
De Rood, M. ‘Histoire de l’anesthésie en Belgique’. Revue Médicale de Bruxelles, 2012, 179-87.
Eger II, Edmond I. Lawrence J. Saidman, en Rod N. Westhorpe. The Wondrous Story of Anesthesia. New York: Springer, 2014.
Farr, Alfred Derek. ‘Early opposition to obstetric anaesthesia’. Anaesthesia 35, nr. 9 (1980): 896-907.
———. ‘Religious Opposition to Obstetric Anaesthesia: A Myth?’ Annals of Science 40, nr. 2 (1983): 159-77.
Filippini, Nadia Maria. Pregnancy, Delivery, Childbirth: A Gender and Cultural History from Antiquity to the Test Tube in Europe. London: Routledge, 2020.
Gijbels, Jolien. ‘Leve de Vrouw of Leve de Foetus: Liberale en katholieke artsen over de keizersnede in België (1840-1914)’. Handelingen der Koniklijke Zuid-Nederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis 71, (2017): 95-98.
Gijbels, Jolien, en Kaat Wils. ‘Medicine, Health and Gender’. In Medical Histories of Belgium. New Narratives on Health, Care and Citizenship in the Nineteenth and Twentieth Centuries, onder redactie van Joris Vandendriessche en Benoît Majerus. Manchester: 29-64. Manchester University Press, 2021.
Gijbels, Jolien. ‘Perils of Birth: Obstetrics, Religion and Medical Ethics in Belgium, (ca.1830-1914)’.Onuitgegeven doctoraatsproefschrift, KU Leuven, 2021.
Krishnamurti, Chandrasekhar, en Chakra Rao SC. ‘The isolation of morphine by Serturner’. Indian Journal of Anaesthesia 60, nr. 11 (2016): 861-62.
Leavitt, Judith Walzer. Brought to Bed: Childbearing in America, 1750 to 1950. New York: Oxford University Press, 1986.
Lynn, Steven Jay, en Judith Pintar. Hypnosis: A Brief History. Blackwell Brief Histories of Psychology. Malden: Wiley-Blackwell, 2008
Matthys, Christa, en Soetkin Gryson. ‘Het spanningsveld van de reproductieve gezondheidszorg: vroedvrouwen, artsen en achterwaarsters in Oost- en West-Vlaanderen tijdens de 19de eeuw’. Belgisch tijdschrift voor nieuwste geschiedenis 48, nr. 3 (2018): 64-88.
Meyer, Rachel en Sukumar P. Desai. ‘Accepting Pain Over Comfort: Resistance to the Use of Anesthesia in the Mid-19th Century’. Journal of Anesthesia History 1, nr. 4 (2015): 115-21.
Mitchinson, Wendy. The Nature of their Bodies: Women and their Doctors in Victorian Canada. Toronto: University of Toronto Press, 1991.
Morantz-Sanchez, Regina. ‘Negotiating Power at the Bedside: Historical Perspectives on Nineteenth-Century Patients and Their Gynecologists’. Feminist Studies 26, nr. 2 (2000): 287-309.
Moscoso, Javier. Pain: A Cultural History. London: Palgrave Macmillan, 2012.
Moscucci, Ornella. The Science of Woman: Gynaecology and Gender in England, 1800 - 1929. Cambridge History of Medicine. Cambridge: Cambridge University Press, 1993.
Nolte, Karen, en Christine E. Hallett. ‘Crossing the Boundaries. Nursing, Materiality and Anaesthetic Practice in Germany and Britain, 1846-1945’. European Journal for Nursing History and Ethics 1 (2019): 40-66.
Ryan, Joseph G. ‘The Chapel and the Operating Room: The Struggle of Roman Catholic Clergy, Physicians, and Believers with the Dilemmas of Obstetric Surgery, 1800-1900’. Bulletin of the History of Medicine 76, nr. 3 (2002): 461-94.
Snow, Stephanie J. Blessed Days of Anaesthesia: How Anaesthetics Changed the World. Oxford: University press, 2008.
———. Operations without Pain: The Practice and Science of Anaesthesia in Victorian Britain. Science, Technology and Medicine in Modern History. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2006.
Sondervorst, Franz-André. Geschiedenis van de geneeskunde in België. Brussel: Elsevier, 1981.
Stanley, Theodore H.. ‘The History of Opioid Use in Anesthetic Delivery’. In The Wondrous Story of Anesthesia, onder redactie van Edmond I. Eger II, Lawrence J. Saidman, en Rod N. Westhorpe. New York: Springer, 2014.
Van Assche, Joline. ‘Pijnstilling, verdoving en therapie: Opkomst van de anesthesie in de Belgische medische praktijk (1846-1860)’. Onuitgegeven masterproef, KU Leuven, 2020
Van Assche, Joline, en Joris Vandendriessche. ‘Medische tijdschriften in de negentiende eeuw: een casestudie over anesthesie in België, 1840-1860’. Tijd-Schrift. Heemkunde en lokaal-erfgoedpraktijk in Vlaanderen 11, nr. 1 (2021): 42-55.
Vandendriessche, Joris. Medical Societies and Scientific Culture in Nineteenth-Century Belgium. Social Histories of Medicine. Manchester: Manchester University Press, 2018.
Velle, Karel. ‘De geneeskunde en de R.K. Kerk (1830-1940): een moeilijke verhouding?’ Trajecta (Leuven) 4, nr. 1 (1995): 1-21.
———. ‘Heelkunde en samenleving in de 19e eeuw’. In In de voetsporen van Yperman: Heelkunde in Vlaanderen door de eeuwen heen, onder redactie van Robrecht Van Hee, 185-217. Brussel: Gemeentekrediet, 1990.
Wolf, Jacqueline H. Deliver Me from Pain: Anesthesia and Birth in America. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2012.
———. ‘“Mighty Glad to Gasp in the Gas”: Perceptions of Pain and the Traditional Timing of Obstetric Anesthesia’. Health 6, nr. 3 (2002): 365-87.
Wood, Whitney. ‘“Bound to Be a Troublesome Time”: Canadian Perceptions of Pregnancy, Parturiton, and Pain, c. 1867-1930’. In Perceptions of Pregnancy from the Seventeenth to the Twentieth Century, onder redactie van Jennifer Evans en Ciara Meehan. Genders and Sexualities in History: 35-55. Cham: Springer International Publishing, 2017.
———. 'Birht Pangs: Maternity, Medicine, and Feminine Delicacy in English Canada, 1867-1950'. Onuitgegeven doctoraatsproefschrift, Wilfrid Laurier University, 2016.
Bijbel Online. ‘Genesis 3’. Geraadpleegd 16 mei 2024. https://bijbel.eo.nl/bijbel/genesis/3.
Goedecke, Catharina. ‘100th Anniversary: Death of Ludwig Knorr’. ChemistryViews, 4 juni 2021. https://www.chemistryviews.org/details/ezine/11302988/100th_Anniversary_Death_of_Ludwig_Knorr/.
Moonen, Babette. ‘Eva werd slachtoffer van gynaecologisch geweld: “Hopeloos overgeleverd aan arts en vroedvrouw zonder enige vorm van inspraak”’. VRT NWS, 11 april 2023. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/02/09/gynaecologisch-geweld-informatierapport-senaat-traumatische-beva/.
Rogers, Kara. ‘preeclampsia and eclampsia’. Britannica Academic, 11 juli 2019. https://academic-eb-com.kuleuven.e-bronnen.be/levels/collegiate/article/preeclampsia-and-eclampsia/61245.
UZ Leuven. ‘Zwangerschapsvergiftiging’. 13 oktober 2020. https://www.uzleuven.be/nl/gynaecologie-en-verloskunde/verloskunde/zwangerschap/verwikkelingen-en-behandelingen/zwangerschapsvergiftiging.
Vlaams Patiëntenplatform. ‘Mijn rechten als patiënt’. Geraadpleegd 7 mei 2024. https://vlaamspatientenplatform.be/nl/advies-en-tips/mijn-rechten-als-patient.