Elk jaar worden meer dan 80 miljard dieren geslacht in de veeteeltindustrie. Kan dat zomaar? Of hebben we toch bepaalde ethische verplichtingen van rechtvaardigheid tegenover dieren? Moeten we misschien zelfs allemaal vegetariër worden?
Mijn thesis bestudeert een leerrijk antwoord uit een onverwachte hoek. De antieke epicuristen zagen zich nog niet geconfronteerd met de huidige situatie in de veeteeltindustrie. Toch dachten ook zij al na over het dierenvraagstuk. Hebben we nu rechtvaardigheidsverplichtingen tegenover dieren of niet? Het antwoord van de epicuristen luidt uitdrukkelijk ‘nee’. Het komt voort uit een consequent doortrekken van hun opvatting over rechtvaardigheid. Rechtvaardigheid is volgens de epicuristen een contract waarin alle partijen afspreken elkaar geen schade te berokkenen. Dat verklaart waarom onze wetten bijvoorbeeld moord ten strengste verbieden. Vervolgens stellen de epicuristen dat we rechtvaardigheidsverplichtingen hebben tegenover iedereen die partij is van dit contract. Dieren kunnen natuurlijk geen contracten sluiten, en dus hebben we tegenover hen geen enkele rechtvaardigheidsverplichting.
En toch: sommige epicuristen, zoals Epicurus (341 v.C. – 271 v.C.), de stichter van de denkrichting, maken een uitzondering. Volgens hen is er een belangrijk verschil tussen tamme, gedomesticeerde, en wilde, niet-gedomesticeerde dieren. Met gedomesticeerde dieren, zoals honden, katten en koeien, kunnen we wel degelijk een soort ‘impliciet’ contract sluiten. Gedomesticeerde dieren leveren ons bepaalde diensten. Een koe geeft ons bijvoorbeeld haar melk. In ruil daarvoor krijgt zij van ons voedsel en bescherming tegen roofdieren en de weerselementen. Andere epicuristen, zoals Hermarchus (325 – 250 v.C.), Epicurus’ opvolger aan het hoofd van de school, gaan dan weer niet akkoord met deze argumentatie. Volgens hen kunnen enkel ‘rationele’ mensen met elkaar contracten afsluiten. ‘Irrationele’ dieren kunnen dat niet.
Betekent dat voor die epicuristen ook dat we geen vegetariër hoeven te worden? Opnieuw is het antwoord hier ‘nee’. Voor de epicuristen bestaat er geen verband tussen rechtvaardigheidsverplichtingen tegenover dieren en vegetarisme. In onze ogen lijkt dat gek, omdat wij vegetarisme als een erg ‘moreel’ concept beschouwen. Mensen worden vandaag – meestal – vegetariër omdat ze vlees eten moreel verkeerd vinden. Voor de epicuristen was dat niet het geval. Epicurus zelf was wel een vegetariër of flexitariër, maar zijn redenen hiervoor waren eerder filosofisch: hij at weinig of geen vlees, omdat dat niet paste in zijn sobere levensstijl. In tegenstelling tot vandaag was vlees in de oudheid immers erg schaars en duur.
Opnieuw was zijn opvolger Hermarchus het niet met hem eens. Volgens hem zijn alle dieren schadelijk. In tegenstelling tot vandaag, leefde Hermarchus in een tijd waarin de dreiging van wilde dieren nog heel reëel was. We bevinden ons letterlijk in een “oorlog tegen de wilde dieren”, schreef Plato in zijn Protagoras (322b4). Het hadden even goed Hermarchus’ eigen woorden kunnen zijn. Die dreiging die van de wilde dieren uitgaat, moeten we volgens Hermarchus dus onder alle omstandigheden elimineren. Maar ook gedomesticeerde dieren vormen een reële dreiging. In beperkte aantallen zijn zij nuttig voor ons, maar hun groep mag onder geen beding te groot worden. Want dan eten zij al onze gewassen op en blijft er geen voedsel meer voor ons over. We moeten dus wel vlees eten, als we willen overleven.
Op welke punten kunnen we het epicurisme nu als voorbeeld nemen, en waar doen we dat beter niet? De epicuristische opvatting over rechtvaardigheidsverplichtingen tegenover dieren is een duidelijk voorbeeld van hoe het niet moet. Deze opvatting heb ik in mijn thesis weerlegd op basis van het argument van de randgevallen. Vaak wordt gedacht dat de hedendaagse filosoof Peter Singer dit argument voor het eerst formuleerde, maar we vinden het eigenlijk al bij de platonist Plutarchus (46 – 120 n.C.). Plutarchus merkt op dat ook veel mensen (wij zouden vandaag kunnen denken aan kinderen of mensen met een verstandelijke beperking) niet ‘rationeel’ zijn. Rationaliteit is dus een verkeerd criterium voor rechtvaardigheidsverplichtingen. Niemand zou immers aanvaarden dat we geen rechtvaardigheidsverplichtingen hebben tegenover een kind of een mentaal gehandicapte. We moeten dus op zoek naar een ander criterium. Het criterium dat hiervoor volgens Plutarchus in aanmerking komt, is de waarneming. Volgens hem hebben we rechtvaardigheidsverplichtingen tegenover alle wezens die kunnen waarnemen. Want als men kan waarnemen, kan men ook lijden (bijvoorbeeld onder pijn, emoties of schade) en dus onrecht ondergaan. Dit criterium geldt wel degelijk voor alle mensen. Maar het geldt ook voor de meeste dieren. Meer dan anderhalf millennium vóór de eerste utilitarist, Jeremy Bentham (1748-1832), besefte Plutarchus dus al dat er in onze relatie tot de dieren maar één vraag echt van belang is:
The question is not, Can they reason? nor, Can they talk? but, Can they suffer? (Bentham An Introduction to the Principles of Morals and Legislation 18.4nb)
Kunnen we ook lessen trekken uit de epicuristische opvatting over vegetarisme? We leren alvast dat Hermarchus’ opvatting – dat we wel gedomesticeerde dieren moeten eten – niet waar is. We huisvesten vandaagtientallen miljarden dieren, zonder enig gevaar voor onze voedselzekerheid. En misschien is het wel het overwegen waard om vlees weer even duur te laten worden als in Epicurus’ tijd. Want voor élk stuk vlees gaat uiteindelijk een dierenleven verloren. De utilitarist Peter Singer, die ik eerder vermeldde, stelt het dilemma heel simpel voor: het gaat in feite om een keuze tussen het plezier van de smaak van het vlees en het dierenleven dat hieraan verloren gaat. Zo gesteld, is de keuze volgens mij snel gemaakt. Maar Epicurus leert ons ook dat de link tussen vegetarisme en moraliteit die wij vandaag leggen, niet noodzakelijk of onverbrekelijk is.
Laten we de antieke filosofie dus niet langer als vergane glorie beschouwen. Als we een antwoord willen op het dierenvraagstuk, is het hoog tijd om oude boeken van onder het stof te halen.
Primaire literatuur:
Aëtius, Placita: Mansfeld, Jaap, and David Theunis Runia, eds. 2020. Aëtiana: The Method and Intellectual Context of a Doxographer. Vol. 5: An Edition of the Reconstructed Text of the Placita with a Commentary and a Collection of Related Texts, Part 3: Book 4-5 Text and Commentary. Philosophia Antiqua, 153.3. Leiden: Brill. https://doi.org/10.1163/9789004428409.
Aristotelisme:
Alexander van Aphrodisias: Bruns, Ivo. 1892. Alexandri Aphrodisiensis praeter commentaria scripta minora: Quaestiones, De Fato, De mixtione. Voluminis 2: Supplementum Aristotelicum pars 2: Alexandrini scripta minora reliqua. Berolini: Typis et Impensis Georgii Reimeri.
Aristoteles:
Balme, David M., and Allan Gotthelf, eds. 2002. Aristotle, Historia Animalium. Vol. 1: Books 1-10. Cambridge Classical Texts and Commentaries 38. Cambridge: University press.
Dreizehnter, Alois, hrsg. 1970. Aristoteles’ Politik. Studia et testimonia antiqua 7. München: Wilhelm Fink.
Ross, William David, ed. 1956. Aristotelis De anima. Oxonii: E Typographeo Clarendoniano.
Susemihil, Franciscus, et Otto Apelt, eds. 1903. Aristotelis Ethica Nicomachea. Recognovit Franciscus Susemihil. Editio altera curavit Otto Apelt. Lipsiae: In aedibus B.G. Teubneri.
Walzer, Richard Rudolf, et Jean M. Mingay, eds. 1991. Aristotelis Ethica eudemia. Scriptorum classicorum bibliotheca Oxoniensis. Oxonii: E Typographeo Clarendoniano.
Zekl, Hans Günter, hrsg. 2017. Aristoteles. Organon. Band 2: Kategorien / Hermeneutik oder vom sprachlichen Ausdruck (De interpretatione). Beigegeben sind Porphyrios: Einführung in die Kategorien des Aristoteles (Isagoge), Pseudo-Aristoteles: Einteilungen (Divisiones), Pseudo-Platon: Begriffsbestimmungen (Definitiones). Philosophische Bibliothek 493. Hamburg.
Cicero: Dyck, Andrew R., ed. 2003. Cicero. De Natura Deorum. Liber I. Cambridge Greek and Latin Classics. Cambridge: Cambridge University Press.
Democritus (en andere presocraten): Diels, Hermann Alexander, und Walther Kranz, hrsg. (1903-1910) 1959-1960. Die Fragmente der Vorsokratiker. 3 Bde., 9. Auflage. Berlin: Weidmannsche Verlagsbuchhandlung.
Diogenes Laërtius: Dorandi, Tiziano, ed. Lives of Eminent Philosophers. Cambridge Classical Texts and Commentaries 50. New York: Cambridge University Press, 2013. doi: 10.1017/CBO9780511843440.
Epicurisme:
Epicurus:
Algra, Keimpe, red., vert. 2011. Epicurus: Over de natuur en het geluk. Groningen.
Laursen, Simon. 1988. ‘Epicurus On Nature XXV (Long-Sedley 20 B, C and j)’. Cronache Ercolanesi: bollettino del Centro internazionale per lo studio dei papiri Ercolanesi e del Parco archeologico di Ercolano 18: 7-18.
Usener, Hermann, ed. 1887. Epicurea. Press. Lipsiae: In aedibus B.G. Teubneri. https://doi.org/10.1017/CBO9780511711077.
von der Mühll, Peter ed. 1996. Epicurus, epistulae tres et ratae sententiae a Laertio Diogene servatae. Editio stereotypa editionis primae (1922). Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana. Stutgardiae: In aedibus B.G. Teubneri.
Hermarchus:
Auricchio, Francisca Longo, ed, tr. 1988. Ermarco. Frammenti: Edizione, traduzione commento. Istituto italiano per gli studi filosofici. La scuola di Epicuro 6. Napoli: Bibliopolis.
Krohn, Karl, hrsg. 1921. Der Epikureer Hermarchos. Berlin: Weidmannsche Buchhandlung.
Polystratus:
Indelli, Giovanni, ed, tr. 1978. Polistrato: Sul disprezzo irrazionale delle opinioni popolari. La scuola di Epicuro, collezione di testi ercolanesi 2. Napoli: Bibliopolis.
Wilke, Carl, ed. 1905. Polystratus Epicureus: Περὶ ἀλόγου καταφρονήσεως libellus alogou katafronēseōs libellus. Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana 1720. Lipsiae: Typis B.G. Teubneri.
Philodemus van Gadara: Diels, Hermann, hrsg. 1916. Philodemos Über die Götter: Erstes Buch. Aus den Abhandlungen der königlichen Preußischen Akademie der Wissenschaften. Jahrgang 1915. philosophisch-historische Klasse 7. Berlin: Verlag der Königlichen Akademie der Wissenschaften. In Kommission bei Georg Reimer. https://doi.org/10.1515/9783111606118.
Lucretius: Deufert, Marcus, ed. 2019. Titus Lucretius Carus, De rerum natura libri VI. Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, BT 2028. Berlin: De Gruyter. doi: 10.1515/9783110959512
Hellenistische filosofie:
Long, Anthony Arthur, and David Neil Sedley, eds., tr. 1987a. The Hellenistic Philosophers. Vol. 1: Translations of the principal sources with philosophical commentary. Berkeley: Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511808050.
———, eds. 1987b. The Hellenistic Philosophers. Vol. 2. Greek and Latin texts with notes and bibliography. Cambridge: University press. https://doi.org/10.1017/CBO9781139165907.
Hesiodus: Solmsen, Friedrich, Reinhold Merkelbach, et Martin Litchfield West, eds. 1990. Hesiodi Theogonia; Opera et dies; Scutum; Fragmenta Selecta. Editio tertia. Scriptorum classicorum bibliotheca Oxoniensis. Oxford: Oxford University Press.
Platonisme:
Plato: Burnet, John, ed. 1900-1907. Platonis Opera. Tomi 1-6. Oxonii: E Typographeo Clarendoniano.
Plutarchus:
Paton, William Roger e.a., eds. 1966-2001. Plutarchi Moralia 6 vols. Leipzig: B.G. Teubner. https://doi.org/10.1515/9783110952636.
Sandbach, Francis Henry, ed., tr. 1969. Plutarch, Moralia: Fragments. Vol. 15. The digital Loeb Classical Library 429. Cambridge, MA: Harvard University Press. doi: 10.4159/DLCL.plutarch-moralia_other_fragments.1969.
Porphyrius, De abstinentia ab esu animalium (Περὶ ἀποχής ἐμψύχων):
Clark, Gillian, tr. 2014. Porphyry: On Abstinence from Killing Animals. The Ancient Commentators on Aristotle. London: Bloomsbury Publishing.
Patillon, Michel, et Jean Bouffartigue, dir. (1977). 2023. Porphyre, De l’abstinence. Tome 1: Introduction. Livre 1. Traduit par Jean Bouffartigue. Quatrième tirage. Collection des universités de France, Paris: Les Belles Lettres.
———, dir., tr. (1979) 2022. Porphyre, De l’abstinence. Tome 2: Livres 2 et 3. Quatrième tirage. Collection des universités de France. Paris: Les Belles Lettres.
Patillon, Michel, et Alain-Philippe Segonds, dir., tr. 1977. Porphyre, De l’abstinence. Tome 3: livre 4. Paris: Les Belles Lettres.
Sextus Empiricus: Mutschmann, Hermann, ed. 1914. Sexti Empirici Opera, vol. II. Adversus dogmaticos. Libros quinque (Adv. mathem. VII-XI) continens. Volumen II Adversus dogmaticos. Lipsiae: In aedibus B.G. Teubneri. https://doi.org/10.1515/9783110256291.
Stoa:
Vroege stoa: von Arnim, Hans, ed. (1903-1905) 1964. Stoicorum veterum fragmenta. Editiones stereotypae editionis primae. 4 vols. Stutgardiae: In aedibus B.G. Teubneri,
Posidonius:
Edelstein, Ludwig, and Ian Gray Kidd, eds. 1994. Posidonius. 1: The Fragments. Reprint. Cambridge Classical Texts and Commentaries 13. Cambridge: Cambridge University press.
Theiler, Willy, red. 1982. Poseidonios. Die Fragmente 1. Texte. Texte und Kommentare, 10.1. Berlin: Walter De Gruyter. https://doi-org.kuleuven.e-bronnen.be/10.1515/9783111610160.
Musonius Rufus: Hense, Otto, ed. 1905. C. Musonii Rufi Reliquiae. Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana. Lipsiae: In aedibus B.G. Teubneri.
Seneca: Reynolds, Leighton Durham, ed. 1965. L. Annaei Senecae Ad Lucilium Epistulae Morales. Tomi 2: libri 1-20. Scriptorum classicorum bibliotheca Oxoniensis. Oxonii: E Typographeo Clarendoniano.
Epictetus: Schenkl, Henricus. 1916, ed. Epicteti Dissertationes ab Arriano digestae. Accedunt Fragmenta, Enchiridion ex recensione Schweighaeuseri, Gnomologiorum Epicteteorum reliquiae, indices. Editio Maior. Lipsiae: In aedibus B. G. Teubneri.
Marcus Aurelius: Dalfen, Joachim, ed. 1987. Marci Aurelii Antonini Ad se ipsvm libri 12. 2., Verbesserte Auflage. Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana. Lipsiae: Teubner.
Stobaeus: Wachsmuth, Curt, et Otto Hense, ed. 1884-1923. Ioannis Stobaei Anthologii 6 vols. Berolini: Apud Weidmannos
Utilitarisme:
Bentham, Jeremy. [1781] 1970. An Introduction to the Principles of Morals and Legislation. Edited by James Henderson Burns and Herbert Lionel Adolphus Hart. London: The Athlone Press.
Mill, John Stuart. [1863] 1979. Utilitarianism. Edited by George Sher. Indianapolis: Hackett.
Secundaire en andere hedendaagse literatuur:
Adams, Carol J. 2022. The Sexual Politics of Meat: A Feminist-Vegetarian Critical Theory. First Published in 1990 by the Continuum International Publishing Group Ltd. Bloomsbury Revelations edition first published 2015. New York: Bloomsbury Publishing.
Algra, Keimpe Arnoldus. 2006. ‘7.2 Epicurus en het Epicurisme’. In Griekse en Romeinse filosofie, onder redactie van Keimpe Arnoldus Algra, Frans (Franciscus Arnoldus Johannes) de Haas, Johannes Max van Ophuijsen, en Carlos G. Steel, 151-64. Leiden.
‘Antibiotica’. 2023. ILVO Pluimveeloket. 2023. https://www.pluimveeloket.be/Diergezondheid/Antibiotica#Antibioticagebruik.
Bouvard, Véronique, Dana Loomis, Kathryn Z. Guyton, Yann Grosse, Fatiha El Ghissassi, Lamia Benbrahim-Tallaa, Neela Guha, Heidi Mattock, en Kurt Straif. 2015. ‘Carcinogenicity of consumption of red and processed meat’. The Lancet Oncology 16 (16): 1599-1600. https://doi.org/10.1016/S1470-2045(15)00444-1.
Campbell, Gordon Lindsay. 2003. Lucretius on Creation and Evolution: A Commentary on De Rerum Natura, Book Five, Lines 772-1104. Oxford Classical Monographs. Oxford: Oxford University Press.
Clement, Grace. 2013. ‘Animals and Moral Agency: The Recent Debate and Its Implications’. Journal of Animal Ethics 3 (1): 1-14. https://doi.org/10.5406/janimalethics.3.1.0001.
Clutton-Brock, Juliet. 1987. A Natural History of Domesticated Animals. Cambridge: Cambridge University Press.
Cole, Thomas. 1967. Democritus and the Sources of Greek Anthropology. Chapel Hill: American Philological Association.
Desmond, William D. 2008. Cynics. Ancient Philosophies. Stocksfield: Acumen.
Dierauer, Urs. 1998. ‘Das Verhältnis von Mensch und Tier im griechisch-römischen Denken’. In Tiere und Menschen: Geschichte und Aktualität eines prekären Verhältnisses, herausgegeben von Paul Münch und Rainer Walz, 37-85. Paderborn: Ferdinand Schöningh. https://mdz-nbn-resolving.de/details:bsb00046086.
Dombrowski, Daniel A. 1984a. The Philosophy of Vegetarianism. Amherst: University of Massachusetts Press.
———. 1984b. ‘Vegetarianism and the Argument from Marginal Cases in Porphyry’. Journal of the History of Ideas 45 (1): 141-43. https://doi.org/10.2307/2709335.
Donaldson, Sue, and Will Kymlicka. 2011. Zoopolis: A Political Theory of Animal Rights. Oxford: Oxford University Press.
The editors of Encyclopædia Britannica. z.d.-a. ‘Malthusianism’. In Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc. Geraadpleegd 23 januari 2024. https://www-britannica-com.kuleuven.e-bronnen.be/money/Malthusianism.
———. z.d.-b. ‘Saint Maximus the Confessor’. In Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc. Geraadpleegd 3 maart 2024. https://www.britannica.com/biography/Saint-Maximus-the-Confessor.
Frede, Dorothea. 2023. ‘Alexander of Aphrodisias’. In The Stanford Encyclopedia of Philosophy, edited by Edward Nouri Zalta and Uri Nodelman. Metaphysics Research Lab, Stanford University. https://plato.stanford.edu/archives/fall2023/entries/alexander-aphrodisias/.
Fricker, Miranda. 2007. Epistemic Injustice: Power and the Ethics of Knowing. Oxford: Oxford University Press.
———. 2010. ‘The Relativism of Blame and Williams’s Relativism of Distance’. Proceedings of the Aristotelian Society, Supplementary Volumes 84: 151-77. https://doi.org/10.1111/j.1467-8349.2010.00190.x.
Garnsey, Peter David Arthur. 1999. Food and Society in Classical Antiquity. Key Themes in Ancient History. Cambridge: Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511612534.
Gilhus, Ingvild Saelid. 2006. Animals, Gods and Humans: Changing Attitudes to Animals in Greek, Roman and Early Christian Ideas. London: Routledge.
Goldschmidt, Victor. 1977. La doctrine d’Épicure et le droit. Bibliothèque d’histoire de la philosophie. Paris: Vrin.
Haußleiter, Johannes. 1935. Der Vegetarismus in der Antike. Religionsgeschichtliche Versuche und Vorarbeiten 24. Berlin: Töpelmann. https://doi.org/10.1515/9783112609866.
Hellemans, Ruul. 2021. ‘Vreugde en geluk in de Romeinse stoa. Seneca. Eigen inbreng en invloed van andere filosofische scholen’. Ongepubliceerde bachelorpaper, Leuven: KU Leuven. Faculteit Letteren.
———. 2023. ‘Ethische schuld aan getuigenisonrecht’. Ongepubliceerde bachelorpaper, Leuven: KU Leuven. Hoger Instituut voor Wijsbegeerte.
———. 2024a. ‘Global Duties and the Fact of Nationalism’. Ongepubliceerde examenpaper, Leuven: KU Leuven. Hoger Instituut voor Wijsbegeerte.
———. 2024b. ‘Aristoteles en zijn tijdgenoten over slavernij’. Kleio, 53.1 (januari): 146-57.
Huby, Pamela Margaret. 1969. ‘The Epicureans, Animals, and Freewill’. Apeiron 3 (1): 17-19.
Jaeger, Lars. 2021. Ways Out of the Climate Catastrophe: Ingredients for a Sustainable Energy and Climate Policy. Cham, Switzerland: Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-030-85132-3.
Kechagia, Eleni. 2010. ‘Rethinking a Professional Rivalry: Early Epicureans Against the Stoa’. Classical Quarterly 60 (1): 132-55. https://doi.org/10.1017/S0009838809990498.
‘Kip (vogel)’. 2023. In Wikipedia. https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kip_(vogel)&oldid=66355926.
Kron, Geoffrey. 2014. ‘Animal Husbandry’. In The Oxford Handbook of Animals in Classical Thought and Life, onder redactie van Gordon Lindsay Campbell, 109-35. Oxford: Oxford University Press.
Lonsdale, Steven Hancock. 1979. ‘Attitudes Towards Animals in Ancient Greece’. Greece and Rome 26 (2): 146-59. https://doi.org/10.1017/S0017383500026887.
Madigan, Arthur. 1987. ‘Alexander of Aphrodisias: The Book of Ethical Problems’. In Aufstieg Und Niedergang Der Römischen Welt, herausgegeben von Wolfgang Haase, Teil 2: Principat. Band 36: Philosophie, Wissenschaften, Technik. Teilband 2: Philosophie (Platonismus [Forts.]; Aristotelismus):1260-79. Berlin: De Gruyter. http://doi.org/10.1515/9783110851519-013.
McEvoy, Claire T., Norman Temple, en Jayne Valerie Woodside. 2012. ‘Vegetarian Diets, Low-Meat Diets and Health: A Review’. Public Health Nutrition 15 (12): 2287-94. https://doi.org/10.1017/S1368980012000936.
Melle, Ullrich. 2000. ‘Recht op dieren of dierenrecht? Het moeilijke debat over de dierenethiek’. Tijdschrift voor Filosofie 62 (3): 495-520.
Mishra, Ratnesh Chandra, and Hanhong Bae. 2019. ‘Plant Cognition: Ability to Perceive “Touch” and “Sound”’. In Sensory Biology of Plants, onder redactie van Sudhir Sopory, 137-62. Singapore: Springer Singapore. https://doi.org/10.1007/978-981-13-8922-1_6.
Narveson, Jan. 1977. ‘Animal Rights’. Canadian Journal of Philosophy 7 (1): 161-78.
———. 1987. ‘A Case Against Animal Rights’. In Advances in Animal Welfare Science 1986/87, edited by Michael W. Fox and Linda D. Mickley, Softcover reprint of the hardover first edition, 191-204. Washington D.C.: Martinus Nijhoff Publishers.
Nelkin, Dana Kay. 2011. Making Sense of Freedom and Responsibility. Oxford: Oxford University Press.
Nesselrath, Heinz-Günther (Göttingen). 2006. ‘Poseidippus: Comic Poet from Cassandrea, c. 290 BC’. In Brill’s New Pauly. Brill. https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/poseidippus-e1005990?s.num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.brill-s-new-pauly&s.q=poseidippus.
Newmyer, Stephen Thomas. 2006. Animals, Rights and Reason in Plutarch and Modern Ethics. New York: Routledge.
Nussbaum, Martha. 2023. Justice for Animals: Our Collective Responsibility. New York: Simon & Schuster.
O’Keefe, Tim. 2010. Epicureanism. Ancient Philosophies. Durham: Acumen.
Pantelia, Maria C. 2013a. ‘Text Search: lemma κρέας, ‑ατος, τό in Epicurus’. Databank. Thesaurus Linguae Graecae© Digital Library. 2013. https://stephanus-tlg-uci-edu.kuleuven.e-bronnen.be/Iris/inst/tsearch.jsp#s=3.
———. 2013b. ‘Text Search: lemma σάρξ, -κός, ἡ in Epicurus’. Databank. Thesaurus Linguae Graecae© Digital Library. 2013. https://stephanus-tlg-uci-edu.kuleuven.e-bronnen.be/Iris/inst/tsearch.jsp#s=13.
Palmer, Clare. 2010. Animal Ethics in Context. New York: Columbia University Press.
Philippson, Robert. 1909. ‘Polystratos’ Schrift Über die grundlose Verachtung der Volksmeinung’. In Neue Jahrbücher für das klassische Altertum Geschichte und Deutsche Literatur und für Pädagogik, herausgegeben von Johannes Ilberg en Bernhard Gerth, 487-509. 23. Leipzig: B.G. Teubner.
Pigeaud, Jackie. 1983. ‘Épicure et Lucrèce et l’origine du langage’. Revue des Études Latines 61: 122-44.
Piovarchy, Adam. 2020. ‘Responsibility for Testimonial Injustice’. Philosophical Studies 178: 597-615. https://doi.org/10.1007/s11098-020-01447-6.
Plumwood, Val. 2012. The Eye of the Crocodile. Edited by Lorraine Shannon. Canberra: ANU Press.
Procopé, John Fredrik. 1989. ‘Democritus on Politics and the Care of the Soul’. The Classical Quarterly 39 (2): 307-31. https://doi.org/10.1017/S0009838800037381.
———. 1990. ‘Democritus on Politics and the Care of the Soul: Appendix’. The Classical Quarterly 40 (1): 21-45. https://doi.org/10.1017/S0009838800026781.
Regan, Tom. 1982. All That Dwell Therein: Animal Rights and Environmental Ethics. Berkeley: University of California press.
———. 1983. The Case for Animal Rights. Berkeley: University of California press.
Roskam, Geert. 2007. Live Unnoticed (Λάθε Βιώσας): On the Vicissitudes of an Epicurean Doctrine. Philosophia Antiqua 111. Leiden: Brill. https://doi.org/10.1163/ej.9789004161719.i-236.
Runia, David Theunis. 2006. ‘Aetius, Doxographer of 1st Cent. AD’. In Brill’s New Pauly. Leiden: Brill. https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/aetius-e106390?s.num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.brill-s-new-pauly&s.q=aetius.
Scruton, Roger. 2004. ‘The Conscientious Carnivore’. In Food for Thought: The Debate over Eating Meat, edited by Steven Frederic Sapontzis, 81-91. Amherst, New York: Prometheus.
Sedley, David Neil. 1983. ‘Epicurus’ Refutation of Determinism’. In Syzetesis: studi sull’epicureismo greco e romano offerti a Marcello Gigante, edited by Marcello Giganti, 11-51. Napoli: Macchiaroli.
Sellars, John. 2006. Stoicism. Berkeley: University of California Press.
Shelton, Jo-Ann. 1996. ‘Lucretius on the Use and Abuse of Animals’. Eranos 94: 48-64.
Singer, Peter. 1977. Animal Liberation: A New Ethics for Our Treatment of Animals. New York: Avon Books.
Sorabji, Richard. 1995. Animal Minds and Human Morals: The Origins of the Western Debate. Cornell Studies in Classical Philology 54. Ithaca: Cornell University Press.
‘Statbel’. 2023. Statistiekbureau. Bevoorradingsbalansen. 12 juli 2023. https://statbel.fgov.be/nl/themas/landbouw-visserij/bevoorradingsbalansen#news.
Steiner, Gary. 2010. Anthropocentrism and Its Discontents: The Moral Status of Animals in the History of Western Philosophy. Pittsburgh, Pa: University of Pittsburgh Press.
Tieleman, Teun. 2006a. ‘7.3 De Stoa’. In Griekse en Romeinse filosofie, onder redactie van Keimpe Arnoldus Algra, Frans (Franciscus Arnoldus Johannes) de Haas, Johannes Max van Ophuijsen, en Carlos G. Steel, 164-77. Leiden.
———. 2006b. ‘7.4 Het scepticisme’. In Griekse en Romeinse filosofie, onder redactie van Keimpe Arnoldus Algra, Frans (Franciscus Arnoldus Johannes) de Haas, Johannes Max van Ophuijsen, en Carlos G. Steel, 177-82. Leiden.
Tye, Michael. 2017. Tense Bees and Shell-shocked Crabs: Are Animals Conscious? New York: Oxford University Press.
Van Assche, Kristof. 2021. ‘De morele status van het dier’. In Dieren: Recht en ethiek, onder redactie van Johan Van de Voorde, 49-109. Antwerpen: Gompel & Svacina.
Vander Waerdt, Paul A. 1988. ‘Hermarchus and the Epicurean Genealogy of Morals’. Tractions of the American Philological Association (1974-2014) 118: 87-106. https://doi.org/10.2307/284163.
Verde, Francesco. 2020. ‘Momenti di riflessione sull’animalità nel Kepos: Epicuro, Lucrezio, Ermarco e Polistrato’. In La voce e il logos: Filosofie dell’animalità nella storia delle idee, a cura di Stefano Gensini, 53-78. Pisa: Edizioni ETS.
Verlinsky, Alexander. 1996. ‘Do Animals Have Freewill? Epicurus, On Nature, Book XXV, 20 B and 20 j Long–Sedley’. Hyperboreus 2 (1): 125-38.
‘Vleeskuiken’. 2023. In Wikipedia. https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Vleeskuiken&oldid=64000040.
Wienhues, Anna. 2022. ‘Respecting the Nonhuman Other: Individual Natural Otherness and the Case for Incommensurability of Moral Standing’. Environmental Values 31 (6): 637-56. https://doi.org/10.3197/096327121X16328186623913.