Puzzelen met ruimte en energie op wijkniveau!

Laurine

De Rop

De "Missing Link"

Energieproductie is wereldwijd een van de grootste oorzaken van broeikasgasuitstoot. Volgens het Europees Milieuagentschap is de productie van energie verantwoordelijk voor 77,01% van de totale uitstoot van broeikasgassen in de EU[i]. Dit betekent dat we ons energiesysteem drastisch moeten herzien. De stap naar hernieuwbare energie is onvermijdelijk geworden[ii]. Het is duidelijk dat fossiele brandstoffen op termijn geen optie meer zijn, maar hoewel de doelen duidelijk zijn en de urgentie hoog is, blijft de realisatie ervan in Vlaanderen achter.

“De urgentie en de doelstellingen zijn duidelijk en de vraag is niet langer óf we moeten aanpassen, maar hoe we dit gaan doen. Niemand weet het echt, en juist dat is de Missing Link.” [iii]

Met andere woorden gaapt er een enorme kloof tussen de visies en doelstellingen die worden gesteld voor (hernieuwbare) energie enerzijds en de operationele acties die worden gerealiseerd anderzijds [iii]. Hoe we deze kloof gaan overbruggen? Dat is een vraag die vele experts bezighoudt en waar een nieuwe manier van werken voor nodig is.

Nood aan een nieuwe manier van werken!

De energietransitie gaat niet alleen over ‘schone’ energiebronnen, maar ook over hoe we onze ruimte gebruiken. Vaak wordt onderschat hoe groot de impact van ruimtelijke ordening is op energieverbruik en -opwekking [iv]. Hernieuwbare bronnen zoals zon en wind vragen meer ruimte dan fossiele brandstoffen, wat uitdagingen oplevert voor ruimtelijke planning [v]. Het gaat niet alleen om de locatie van woningen en wegen, maar ook om optimaal gebruik van ruimte voor energieopwekking en uitwisseling.

Hoe we onze omgeving inrichten, beïnvloedt hoeveel energie we nodig hebben. De oriëntatie van gebouwen, groene zones voor koeling, en lokale energie-uitwisseling bepalen het energieverbruik in een wijk. Toch krijgt ruimtelijke planning te weinig aandacht in de energietransitie. Het is tijd om energie en ruimte als verbonden partners te zien in een geïntegreerd proces (Figuur 1). Energie-experts en planners moeten nauwer samenwerken en een gemeenschappelijke taal en
oplossingen vinden om de kloof tussen visie en uitvoering te dichten.

Onafhankelijk, gefaseerd, iteratief en geïntegreerd planningsproces voor ruimte en energie.

Vijf keer ruimte en energie

In dit kader is er in twee wijken in Mechelen onderzocht hoe we de uitdagingen van ruimte en energie kunnen combineren. Hieruit zijn vijf innovatieve strategieën naar voren gekomen die laten zien hoe we ruimte en energie op wijkniveau tegelijkertijd kunnen aanpakken. Deze aanpakken bewijzen dat het niet alleen mogelijk is om beide belangen te verenigen, maar dat ze elkaar zelfs kunnen versterken.

Energetische ruggengraat als drager voor ruimtelijke ontwikkeling

Het ontwerpen van warmtenetten die warmtebronnen, warmtegebruikers en opslaglocaties met elkaar verbinden, is een belangrijk voorbeeld van hoe energieoplossingen kunnen worden geïntegreerd in ruimtelijke planning. Een warmtenet kan bijvoorbeeld fungeren als de ‘ruggengraat’ van een wijk, en als basis dienen voor toekomstige stedelijke ontwikkelingen. Door op deze manier te plannen, maken we de ruimte niet alleen efficiënter, maar zorgen we er ook voor dat toekomstige uitbreidingen gemakkelijker geïntegreerd kunnen worden in het bestaande netwerk. Dit ondersteunt niet alleen de energievoorziening, maar draagt ook bij aan een doordachte ruimtelijke ontwikkeling.

Duurzame koeling in groenere, leefbare en comfortabele wijken

Naast de opwekking en distributie van energie speelt koeling een steeds grotere rol in de energietransitie. Door gebouwen strategisch te oriënteren en de integratie van groenvoorzieningen zoals bomen, waterpartijen en doorlatende verharding, kunnen we de lokale temperatuur in een wijk aanzienlijk verlagen. Dit vermindert de behoefte aan energie-intensieve, mechanische koeling, wat niet alleen het energieverbruik verlaagt, maar ook bijdraagt aan een aangenamere en leefbaardere wijk. Slimme ruimtelijke inrichting kan zo een belangrijke rol spelen in het verminderen van de energievraag.

Intersectorale koppelingen met energie in gedeeld ruimtegebruik

Ruimte is schaars en wordt door veel sectoren opgeëist. Door ruimte slim te delen, kunnen we verschillende doelen tegelijkertijd bereiken. Een goed voorbeeld hiervan is de aanleg van buurtparkings die kunnen worden gecombineerd met laadpunten voor elektrische voertuigen. Dit zorgt niet alleen voor een efficiënter gebruik van parkeerplaatsen, maar creëert ook ruimte voor andere functies, zoals groenvoorzieningen of sociale ontmoetingsplekken. Een ander voorbeeld is een lokale biovergistingsinstallatie, die niet alleen helpt bij de verwerking van organisch afval en de opwekking van energie, maar ook een plek kan worden waar buurtbewoners samenkomen, wat de sociale cohesie versterkt.

Creëren van ruimtelijke meerwaarde in warmte-infrastructurele ingrepen

Warmtenetten zijn een belangrijke technologie in klimaatneutrale wijken. Als we deze ondergronds aanleggen, kunnen we tegelijkertijd de bovengrondse ruimte herinrichten om drukke en onveilige straten veiliger en leefbaarder te maken. Ondergrondse energieopslag in boorgaten (zoals BEO-velden) biedt ook nieuwe mogelijkheden. Deze velden kunnen niet alleen warmte opslaan, maar ook worden ingezet als nieuwe, rustige verbindingen in de wijk waar mensen veilig kunnen wandelen of fietsen. Dit verbetert de ruimtelijke kwaliteit van de wijk, terwijl het tegelijkertijd bijdraagt aan de energietransitie.

Informeren, zichtbaarheid en energetische bewustwording

Als laatste is het zeer interessant om mogelijkheden te verkennen om de bewustwording en zichtbaarheid van energie(maatregelen) in de openbare ruimte te vergroten. Een eerste stap hierin is bijvoorbeeld mensen informeren via een informatiecentrum dat tegelijkertijd lokale vragen rond tijdelijk hergebruik of herbestemming van bestaande bebouwing aanpakt. Een tweede stap is om voorbeelden te ontwikkelen die energie fysiek zichtbaar maken in de publieke ruimte door middel van kunst of citymarketing (Figuur 2). Zo wordt energie iets tastbaars en zichtbaar voor iedereen, wat de bewustwording en acceptatie van duurzame maatregelen bevordert.

Voorbeeld symbolische marking van een warmtenet in het Groot-Begijnhof, Mechelen.

[i] Europees Milieuagentschap. (2023). Uitstoot van broeikasgassen per land en per sector in 2019 (infografiek). Europees Parlement. https://www.europarl.europa.eu/topics/nl/article/20180301STO98928/uitstoot-van-broeikasgassen-per-land-en-per-sector-infografiek

[ii] Revier, E., Hocks, B., Dijk, H., Van Apeldoorn, S., Prins, E., Hollestelle, M., Van Hees, B., Bhatti, S., Lefever, M., Janssens, J., Van Eetvelde, V., Verplaetse, S. & Verhofstede, B. (2015). Energielandschap Vlaanderen. Labo Ruimte, Ruimte Vlaanderen, Vlaams Bouwmeester, Brussel.

[iii] Alkemade, F., Van Broeck, L., Declerck, J., & Brugmans, G. (oktober 2017). IABR- 2018+2020 Curator statement. InOtherWords.

[iv] Architecture Workroom Brussels, Boeijenga, J. & Vereniging Deltametropool (2018). De Lage Landen 2020-2100: een toekomstverkenning. Departement Omgeving.

[v] Pisman, A., Vanacker, S., Bieseman, H., Vanongeval, L., Van Steertegem, M., Poelmans, L., Van Dyck, K. (Eds.). (2021). Ruimterapport 2021. Brussel: Departement Omgeving.

Bibliografie

Agentschap Wegen en Verkeer. (s.d). De ontknoping van Mechelen. Wegen en Verkeer. Geraadpleegd op 29 mei 2024, van https://wegenenverkeer.be/werken/de-ontknoping-van-mechelen

Alkemade, F., Van Broeck, L., Declerck, J., & Brugmans, G. (oktober 2017). IABR- 2018+2020 Curator statement. InOtherWords.

Architectura. (2022). Parking Keerdok: nieuw landmark in Mechelen (POLO Architects).

https://www.architectura.be/nl/nieuws/parking-keerdok-nieuw-landmark-in…

Architecture Workroom Brussels, Boeijenga, J. & Vereniging Deltametropool (2018). De Lage Landen 2020-2100: een toekomstverkenning. Departement Omgeving.

Ardui, C., Sterken, S., Vermeulen, S., Vervloesem, E. & Wieërs, E. (2024). Herscheppen. Ontwerpend onderzoek voor het Projectbureau Herbestemming Kerken 2016-2021. Team Vlaams Bouwmeester.

Atelier Romain & IDEA Consult. (2022). Verdichting in Vlaanderen, kostprijs en hindernissen.

Departement Omgeving - Beleidsdomein Omgeving & Vlaamse Bouwagenda.

Bengtsson, B., & Ruonavaara, H. (2010). Introduction to the Special Issue: Path Dependence in Housing. Housing, Theory and Society, 27(3), 193–203. https://doi.org/10.1080/14036090903326411

Bosmans, W. (2023). Leo (80) is het beu dat zijn straat als sluipweg wordt gebruikt (door racende voertuigen): “Onlangs flitste de politie hier twee uur lang: 98 bekeuringen”. Nieuwsblad.

Brugmans, G., & Sijmons, D. (2024). Down to Earth: Designing for the Endgame. Nai010 Publishers.

Brussels Hoofdstedelijk Parkeeragentschap. (2024). Parksharing: Win-win voor ondernemingen en particulieren. https://parking.brussels/nl/buurtparking

BUUR part of Sweco & Spatie maakt Ruimte. (2024). Beleidsplan Ruimte Mechelen. https://www.assetsmechelen.be/beleidsplan-ruimte-2024.pdf

de Waal, R. M., & Stremke, S. (2011). Schone energie, mooi landschap? Agora, 2011(4), 44-47. https://edepot.wur.nl/213514

Declerck, J., Segers, T., Vandemoortel, B., Mangelschots, H., Nachtergael, C., Leinfelder, H., & Claeys, M. (2018). Operatie open ruimte. https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/37630

Declerck, J., Peeters, M., & Alderweireldt, J. (2019). Ruimte voor de energietransitie

Operationeel kader voor het activeren van een ruimte en energie beleid als hefboom voor de realisatie van de energietransitie. https://www.vlaamsbouwmeester.be/sites/default/files/uploads/RuimteVoorDeEnergietransitie_3E_AWB_singlepages.pdf.

de Jong, T. M. (1998). Ontwerpen begint waar het waarschijnlijk ophoudt. Acjm Eekhout (Ed.), (pp. 6-1-6-15). Delft: Faculteit Bouwkunde, TU Delft

Deilami, K., Kamruzzaman, M., & Liu, Y. (2018). Urban heat island effect: A systematic review of spatio-temporal factors, data, methods, and mitigation measures. International Journal of Applied Earth Observation and Geoinformation, 67, 30-42. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.jag.2017.12.009 

Departement Omgeving. (s.d.a). Metadata: Ruimtebeslag. Statistiek Vlaanderen. Geraadpleegd op 29 mei 2024, van https://www.vlaanderen.be/statistiek-vlaanderen/ruimtegebruik/ruimtebeslag/metadata-ruimtebeslag

Departement Omgeving. (s.d.b). Ontharden Parking Groeningelaan – Kortrijk. Vlaanderen

Breekt Uit, Ruimte maken voor groen en water. Geraadpleegd op 29 mei 2024, van https://omgeving.vlaanderen.be/nl/ontharden-parking-groeningelaan-kortrijk

Digitaal Vlaanderen. (s.d.). Energietransitie: Breng mee de stroom in beweging en maak samen met ons de energietransitie waar. Vlaanderen. Geraadpleegd op 29 mei 2024, van https://www.vlaanderen.be/bouwen-wonen-en-energie/energietransitie

Elia. (2024). Elektriciteitsmix voor België in 2023: hernieuwbare energie breekt alle records. Productivity. Geraadpleegd op 29 mei 2024, van https://www.productivity.be/nl/page.php?p=xiGzmNqrNn#

Economie Mechelen. (s.d). Mechelen-Noord I en II. Stadsvernieuwing. Geraadpleegd op 29 mei

2024, van https://www.mechelen.be/stadsvernieuwing/mechelen-noord-i-en-ii

Europees Milieuagentschap. (2023). Uitstoot van broeikasgassen per land en per sector in 2019 (infografiek). Europees Parlement. https://www.europarl.europa.eu/topics/nl/article/20180301STO98928/uitstoot-van-broeikasgassen-per-land-en-per-sector-infografiek

Flux landscape architecture (2016). Stadsomwalling Leuven [Foto].

https://fluxlandscape.nl/nl/stadsomwalling-leuven

Geldof, C., Janssens, N., Dehulle, E., Dudal, R. & Vandermarliere, K. (2007). Van ontwerpmatig denken naar onderzoek. Antwerpen: VAi

Habermas, J. (1991). The Structural Transformation of the Public Sphere: An Inquiry Into a Category of Bourgeois Society. The MIT Press.

Houthaeve, R. (2024). Ruimte voor een toekomst: Hoe ruimtelijke planners de weg uitbreken naar een betere leefomgeving. Gompel & Svacina.

Incropera, F. P. (2015). Climate Change: A Wicked Problem: Complexity and Uncertainty at the Intersection of Science, Economics, Politics, and Human Behavior. Cambridge: Cambridge University Press.

IPCC. (2023): Sections. In: Climate Change 2023: Synthesis Report. Contribution of Working

Groups I, II and III to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Core Writing Team, H. Lee, and J. Romero (eds.)]. IPCC, Geneva, Switzerland, pp. 35-115, doi: 10.59327/IPCC/AR6-9789291691647

IPOD Mechelen. (2023). N16. Stad Mechelen. https://www.mechelen.be/stadsvernieuwing/n16

Kleerekoper, L., van Esch, M., & Salcedo, T. B. (2012). How to make a city climate-proof, addressing the urban heat island effect. Resources, Conservation and Recycling, 64, 30-38. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2011.06.004 

Klimaatwijk Kotrijk, Bouwblok Walle (2024). Studie in opdracht van LABO RUIMTE

(Departement Omgeving & Team Vlaams Bouwmeester) ism het Vlaams Energie- en Klimaat-agentschap.

Klimaatwijk Mechelen, Mechelse Vesten (2022). Studie in opdracht van LABO RUIMTE (Departement Omgeving & Team Vlaams Bouwmeester) ism het Vlaams Energie- en Klimaat- agentschap.

Lapeere, L., & Servayge, S. (2023). Beheersplan Groot Begijnhof Mechelen, Beschermd stadsgezicht & UNESCO Werelderfgoed. Stad Mechelen Afdeling projecten & monumenten.

Lechner, N. (2014). Heating, Cooling, Lighting: Sustainable Design Methods for Architects. Hoboken, New Jearsey: John Wiley & Sons, Inc.

Lee, K. (2021). Urban Public Space as a Didactic Platform: Raising Awareness of Climate Change through Experiencing Arts. Sustainability 2021, 13, 2915. https://doi.org/10.3390/su13052915 

Lefever, M., Gerk, J., He, B. & Baetens, R. (2021). Ruimte en Energie: een onderzoek naar provinciale energielandschappen. https://www.provincieantwerpen.be/content/dam/provant/drem/dienst-ruimtelijke-planning/energielandschappen/Onderzoek_Ruimte_Energie_Eindrapport_juni2021.pdf.coredownload.pdf

Nott, D. (2023). Hidden Systems: Water, Electricity, the Internet, and the Secrets Behind the Systems We Use Every Day (A Graphic Novel). Random House Graphic.

NP RES. (s.d). Principes van B. Regionale Energiestrategie. Geraadpleegd op 29 mei 2024, van https://www.regionale-energiestrategie.nl/energiesysteem/dewereldvanb/2…

NPLW. (s.d). Warmteopslag. Lokale Warmtetransitie. Geraadpleegd op 29 mei 2024, van https://www.nplw.nl/technieken/warmtebronnen/warmteopslag/default.aspx

Onderdak. (s.d). De Clementwijk in Sint-Niklaas: leven in een groene stad. Geraadpleegd op 29 mei 2024, van https://onderdak.be/de-clementwijk-in-sint-niklaas-leven-in-een-groene-stad/

Peeters, L. (2017). Transitieprioriteit Zorgen voor een energietransitie. Startnota. Vlaamse Regering 2014-2019. https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/25675

Peeters, L. (2020). Mededeling aan de Vlaamse Regering, Betreft: conceptnota: “Aanpak uitrol laadinfrastructuur 2021-2025”. VR 2020 2011 MED.0362/1BIS

Persyn, F., Anrys, J., Bergers, J., Schmidt, C., Kornaropoulou, S., Heller, A., Weindauer, S., Liu, X. & Vandecandelaere, L. (2016). Rapport 'Atelier Diepe Geothermie'. Brussel: Team Vlaams Bouwmeester. https://repository.uantwerpen.be/docman/irua/405c0f/139698.pdf

Pisman, A., Vanacker, S., Bieseman, H., Vanongeval, L., Van Steertegem, M., Poelmans, L., Van Dyck, K. (Eds.). (2021). Ruimterapport 2021. Brussel: Departement Omgeving.

Projecten en planning Mechelen. (s.d.a). Kantvelde. Stad Mechelen. Geraadpleegd op 29 mei 2024, van https://www.mechelen.be/stadsvernieuwing/kantvelde

Projecten en planning Mechelen. (s.d.b). Mechelen-Noord III. Stad Mechelen. Geraadpleegd op 29 mei 2024, van https://www.mechelen.be/stadsvernieuwing/mechelen-noord-iii

Project Gent-Sint-Pieters. (s.d). Infopunt Project Gent-Sint-Pieters. Contact. Geraadpleegd op 29 mei 2024, van https://www.projectgentsintpieters.be/contact  

Provincie Antwerpen. (2023). Provinciaal Beleidsplan Ruimte Antwerpen, Strategische visie. https://www.provincieantwerpen.be/content/dam/provant/drem/dienst-ruimt…

Revier, E., Hocks, B., Dijk, H., Van Apeldoorn, S., Prins, E., Hollestelle, M., Van Hees, B., Bhatti, S., Lefever, M., Janssens, J., Van Eetvelde, V., Verplaetse, S. & Verhofstede, B. (2015). Energielandschap Vlaanderen. Labo Ruimte, Ruimte Vlaanderen, Vlaams Bouwmeester, Brussel.

Richtlijn (EU) 2023/1791 van het Europees Parlement en de Raad van 13 september 2023

betreffende energie-efficiëntie en tot wijziging van Verordening (EU) 2023/955 (herschikking). Publicatieblad van de Europese Unie (L231), 20 september 2023, 1-111.

Rittel, H.W.J., Webber, M.M. Dilemmas in a general theory of planning. Policy Sci 4, 155–169 (1973). https://doi.org/10.1007/BF01405730 

Ruimte Vlaanderen. (2017). Witboek Beleidsplan Ruimte Vlaanderen. https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/23474

Ruimte Vlaanderen. (2018). Beleidsplan Ruimte Vlaanderen. Strategische visie. Geïllustreerde versie. https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/28360

Sijmons, D., Hugtenburg, J., van Hoorn, A. & Feddes, F. (2014). Landschap en energie: ontwerpen voor transitie.Rotterdam: NAi010 Uitgevers.

Saey, P. (1995). Omtrent de maakbaarheid van de samenleving door ruimtelijke planning: deel 1: er is maakbaarheid en er is maakbaarheid. Planologisch nieuws, 15, 159–167.

Stad Antwerpen. (s.d). Buurtparkings. Geraadpleegd op 29 mei 2024, van

https://www.antwerpen.be/info/5492d000aaa8a70f4b8b458a/buurtparkings

Stad Gent. (s.d). Bouwblokvisie voor vergroenen en verweven. Toekomstvisie voor stadsvernieuwing. Geraadpleegd op 29 mei 2024, van https://stad.gent/nl/wonen-bouwen/stadsvernieuwing/toekomstvisie-voor-s…

Stad Ieper. (2016). De Vloei: Gedurfd bouwen voor de toekomst.

https://www.dropbox.com/s/aoayoyp83x9bais/brochure_DeVloei2016.pdf?e=2&dl=0

Stadsontwikkeling Mechelen. (s.d). Keerdok. Stad Mechelen. Geraadpleegd op 29 mei 2024, van https://www.mechelen.be/stadsvernieuwing/keerdok

Stremke, S., & Dobbelsteen, A. (2013). Sustainable Energy Landscapes: Designing, Planning and Development.

Sweco. (2022). Aanleg warmtenet terbekehofdreef: lessons learned. https://www.districtheatingantwerpen.be/assets/pdf/presentations/2022/1…

United Nations. (2015). Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development. A/RES/70/1. General Assembly. https://undocs.org/en/A/RES/70/1

UNFCCC. (29 november 2018). COP 21: The Paris Agreement. Paris Climate Change Conference. https://unfccc.int/resource/docs/2015/cop21/eng/10.pdf

Van de Klundert, A.F. (2011). Klimaat als ruimtelijke opgave : essay in het kader van het matrixproject. Amersfoort: Klimaat voor Ruimte

Van de Vyver, I. (2024). Warmteplan Mechelen: Hoe we onze gebouwen gaan verwarmen en koelen zonder aardgas en stookolie tegen 2050. https://klimaatneutraal.mechelen.be/warmteplan-mechelen

Vandevyvere, H., & Stremke, S. (2012). Urban Planning for a Renewable Energy Future: Methodological Challenges and Opportunities from a Design Perspective. Sustainability, 4(6), 1309-1328.

Vandevyvere, H., Ahlers, D., Wyckmans, A. (2022). The Sense and Non-Sense of PEDs—Feeding Back Practical Experiences of Positive Energy District Demonstrators into the European PED Framework Definition Development Process. Energies 2022, 15, 4491. https://doi.org/10.3390/en15124491

Van Den Driessche, M., Nijs, L., Rédelé, S., Oelbrandt, B., & Van Steenkiste, J. (2019). Verkennend onderzoek Klimaat/Wijken: strategische verkenningsfase energie-en klimaatwijken. https://www.vlaamsbouwmeester.be/sites/default/files/uploads/20190128_KW%20BOOK_0.pdf

van Hooff, T., Blocken, B., Timmermans, H. J. P., & Hensen, J. L. M. (2016). Analysis of the predicted effect of passive climate adaptation measures on energy demand for cooling and heating in a residential building. Energy, 94, 811-820. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.energy.2015.11.036 

Van Kann, F. (2015). Energie en ruimtelijke planning, een spannende combinatie: over integrale ruimtelijke conceptvorming op een regionale schaal met exergie als basis. [Rijksuniversiteit Groningen].

Van Noordt, A. (2016). Wereldwijde uitdagingen die vragen om lokale acties: Lokale duurzame energie initiatieven: Een verkenning van het onderzoekskader voor het potentieel van burgerinitiatieven bij de energietransitie. Verruimen: Bijdragen aan de PlanDag 2016.

Verhaert, I., Leen, H. (2024). Presentatie: Warmtenet warmte verzilverd, Minerve. Werelddag van de Stedenbouw.

Vlaams Energie- & Klimaatagentschap. (2021). Draagvlak Windenergie.

https://assets.vlaanderen.be/image/upload/v1657806128/Draagvlak-windenergie-bevraging2021_nnbfru.pdf

Vlaams Energie- en Klimaatagentschap. (19 januari 2024). Hernieuwbare energie. Statistiek Vlaanderen. https://www.vlaanderen.be/statistiek-vlaanderen/energie/hernieuwbare-en…

Vlaams Energie- en Klimaatagentschap. (s.d). Koelsystemen. EPB-pedia. Geraadpleegd op 29 mei 2024, van https://www.vlaanderen.be/epb-pedia/technieken/verwarming-koeling-en-sa…

Vlaams Energie- en Klimaatagentschap & Departement Omgeving. (s.d). Ruimtelijke strategieën om uw gemeente klimaatbestendig in te richten. Lokaal Energie- en klimaatbeleid. Geraadpleegd op 29 mei 2024, van https://www.vlaanderen.be/lokaal-energie-en-klimaatbeleid/klimaatadapta…

Vlaams instituut Gezond Leven vzw. (s.d.). Nudges of subtiele duwtjes richting gezonde keuzes. Gezond Leven. Geraadpleegd op 29 mei 2024, van https://www.gezondleven.be/wat-is-gezondheid/leefstijl-%C3%A9n-omgeving…

Wauters, E., Dhondt., A, Fremault B., Corens P. (Tractebel) i.s.m. Aerts, J. (Futureproofed) en Vermeulen P. (Climact). (2017). De rol van ruimtelijke ordening in de klimaat- en energietransitie: verkenning, uitgevoerd in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving.

World Meteorological Organization. (2020). Urban Heat Island. WMO. https://community.wmo.int/en/activity-areas/urban/urban-heat-island