Sgraffito: een tijdloze decoratie met een tijdelijke glans
“Het is niet alleen hun schoonheid die hun enige verdienste is. Ze hebben nog andere serieuze en onbetwistbare kwaliteiten. Ze zijn gemakkelijk te onderhouden, verrassend stevig en relatief goedkoop. […] We kunnen zeggen dat ze onvergelijkbaar duurzamer zijn dan de meeste coatings die tegenwoordig worden gebruikt, misschien zelfs steviger dan steen, en dat ze geschikt zijn voor gebruik in onze vochtige streken waar materialen snel uiteenvallen.”
Met dit citaat promootte Louis Cavens vol overtuiging sgraffito, als dé oplossing voor elk probleem. Maar niks is minder waar, 100 jaar later blijkt dat deze techniek juist onderhoud vraagt om de pracht ervan te behouden.
Decoratietechniek sgraffito is opgebouwd uit drie pleisterlagen die over elkaar worden aangebracht. Eerst de raaplaag, dan de basislaag en vervolgens de toplaag. Door de toplaag deels weg te schrapen naar een bepaald ontwerp ontstaat een tekening in reliëf.
Sinds de herontdekking van sgraffito in Duitsland in de 19e eeuw, was men zich bewust van het verschil in klimaat tussen het zonnige Italië, waar men zicht liet inspireren door de renaissance sgraffiti, en het koude, vochtige Noord-Europa. Diverse testen en debatten werden gevoerd om te bewijzen dat sgraffito robuust genoeg was voor de noordelijke omstandigheden. Slechte sgraffito zou vooral te wijten zijn aan gebrekkige uitvoering. Toch merken we vandaag dat de techniek in het noorden te lijden heeft onder de elementen. Kleuren vervagen, de toplaag laat soms geheel los van de raaplaag, en in sommige gevallen komt zelfs de baksteen achter de decoratie weer tevoorschijn wanneer de decoraties niet de nodige aandacht krijgen. De glimp die de voorbijganger krijgt op het straatbeeld tijdens de belle époque dreigt dan ook verloren te gaan als de sgraffito-decoraties niet de nodige zorg en aandacht krijgen.
Vanwege de grote hoeveelheid sgraffito-decoraties richtte dit onderzoek zich op de stad Gent, die zich zowel qua stijl als techniek onderscheidt. Ook in België in het algemeen ontwikkelde de techniek zich tot een unieke nationale variant.
Belgische sgraffito: “niet anders dan een fresco dat duidelijk uitkomt doordat het in reliëf is afgelijnd”
Hoewel sgraffito een lange geschiedenis kent, kijkt men in 19e-eeuws Europa vooral terug naar de realisaties uit de Italiaanse renaissance. De decoratietechniek is opgebouwd uit drie pleisterlagen: eerst de raaplaag, daarna de basislaag en tenslotte de toplaag. Door het gedeeltelijk wegschrapen van de toplaag ontstaat een tekening in reliëf. In de renaissance werden hele gevels bedekt met deze techniek, meestal in monochrome kleuren: een grijze basislaag met een witte toplaag. In Duitsland werd dit renaissancevoorbeeld trouw gevolgd, met Gottfried Semper als kopman. Hij zorgde voor een donkerdere basislaag, wat het contrast in de ontwerpen vergrootte. In Engeland werd er meer geëxperimenteerd. Zo voegde Heywood Summer meerdere kleuren toe aan de basislaag in plaats van enkel zwart.
België nam echter een geheel eigen technische wending. Naast het toevoegen van zwart pigment aan de basislaag, zoals in Duitsland, werd in België vervolgens de toplaag beschilderd volgens de fresco-techniek. Dit zorgde voor een unieke combinatie van sgraffito en fresco. Naast technische vernieuwingen onderscheidde België zich ook qua stijl. Waar de renaissance zich kenmerkte door klassieke motieven, maakte Belgische sgraffito plaats voor de vloeiende lijnen en organische vormen van de art nouveau.
Gentse sgraffito: een ode aan het verleden, een visie op de toekomst.
Ook Gent ontwikkelde zijn eigen stijl en techniek, mede door de bouwwoede die ontstond naar aanleiding van de Wereldtentoonstelling in 1913. Nieuwe wijken verrezen en architecten, bouwheren en kunstenaars maakten dankbaar gebruik van de nieuwe stijlen en technieken die ter beschikking kwamen. Een onderscheid moet gemaakt worden tussen enerzijds het centrum, waar een groot verfraaiingsproject plaatsvond en de stad die een neogotisering onderging. De traditionele ambachtelijke bouwpraktijken, zoals de sgraffito-techniek sloten hier naadloos op aan. Anderzijds waren er de nieuwe wijken: de stationswijk en dierentuinwijk, waar de progressieve burgerij zich vestigde. Zij zagen sgraffito, ondanks zijn eeuwenoude oorsprong, als een moderne techniek die perfect paste bij hun vooruitstrevende mentaliteit. De ene groep keek naar het verleden, de ander naar de toekomst, maar beiden kwamen uit bij sgraffito.
De bloeiperiode van sgraffito in Gent wordt dus gekenmerkt door twee prominente stijlen, de art nouveau en de atypische neogotische sgraffiti. Dankzij de invloed van de Sint-Lucasschool en de wereldtentoonstelling, waar men het pittoreske middeleeuwse karakter wilde evoceren, kregen neogotische sgraffiti de kans om tot uiting te komen. Ondanks slechts twee gebouwen zijn gedecoreerd met neogotische sgraffiti (het Postgebouw en het Sint-Pietersstation) laten ze wegens de grootsheid van deze publieke gebouwen wel een blijvende indruk achter.
Vanaf 1902 zullen verscheidene ambachtslieden ook een aparte technische methode toepassen: grotere sgraffito-panelen werden namelijk occasioneel verdeeld in meerdere delen. Verscheidene Gentse ambachtslieden ontwikkelden dus een eigen techniek waarbij sgraffiti, in plaats van op de gevel zelf, in een atelier konden worden gemaakt. Dit kon te maken hebben met twee redenen. Enerzijds zochten Gentse sgraffito-kunstenaars mogelijk een oplossing om delicate decoraties sterker te maken en probeerden ze, door te werken met kleinere delen binnen één paneel, de decoraties meer bewegingsvrijheid te geven waardoor barsten vermeden konden worden. Dit had mogelijks ook een praktische reden: in het Belgische klimaat was werken in een atelier soms beter dan buiten, waar regen en vocht het werk konden vertragen. Het feit dat veel van deze panelen zich wel nog in goede staat verkeren, geeft de indruk dat deze aanpak weldegelijk doeltreffend was.
Innovatie in de Belgische sgraffito
Hier is een verbeterde versie van je tekst:
Belgische sgraffito vormt een fascinerend voorbeeld van innovatie binnen een rijke traditie. De techniek ontwikkelde zich van de renaissance naar een art nouveau-variant, waarbij een unieke aanpak ontstond die beter aansloot bij de kenmerken van de art nouveau. Deze vernieuwende combinatie van sgraffito met fresco resulteerde in een originele techniek die de artistieke expressie naar nieuwe hoogten tilde.
Gent speelde een belangrijke rol in deze evolutie. Naast de stijlverandering in de richting van neogotiek, ontwikkelde de stad ook nieuwe applicatiemethoden. Door innovaties zowel op technisch als stilistisch vlak, heeft Gent zijn stempel gedrukt op de Belgische sgraffito.
Bibliografie
Primaire bronnen
Archivalische bronnen
Bouwaanvraag Fortlaan 16. 1898, G12, 1898/B/32. Gent: Stadsarchief De Zwarte Doos.
Brief Bouwaanvraag Fortlaan 17. 1989, G12, 1898/B/31. Gent: Stadsarchief De Zwarte Doos.
Bouwaanvraag Fortlaan 17. 1989, G12, 1898/B/31. Gent: Stadsarchief De Zwarte Doos.
Bouwplannen Fortlaan 17. 1898. Privécollectie Gent.
Bouwaanvraag Henegouwenstraat 111. 1907, G12, 1907/H/8. Gent: Stadsarchief De Zwarte Doos.
Bouwaanvraag Heernislaan 102. 1909, G12, 1909/B/41. Gent: Stadsarchief De Zwarte Doos.
Bouwaanvraag Hertstraat 50. 1906, G12, 1906/C/69. Gent: Stadsarchief De Zwarte Doos.
Bouwaanvraag Kunstlaan 22- 28. 1904. Privécollectie Gent.
Bouwaanvraag Kongostraat 58. 1909, G12, 1909/C/27. Gent: Stadsarchief De Zwarte Doos.
Bouwaanvraag Kongostraat 98-102. 1908, G12, 1908/C/50. Gent: Stadsarchief De Zwarte Doos.
Bouwaanvraag Koning Albertlaan 86. 1924, G12, 1924/B/85. Gent: Stadsarchief De Zwarte Doos.
Bouwaanvraag Koningin Elisabethlaan 16. 1913, G12, 1913/A/28. Gent: Stadsarchief De Zwarte Doos.
Bouwaanvraag Leeuwstraat 62. 1912, G12, 1912/L/12, Gent: Stadsarchief De Zwarte Doos.
Bouwaanvraag Oude Houtlei 125-127. 1909, G12, 1909/Q/20, Gent: Stadsarchief De Zwarte Doos.
Bouwaanvraag Parklaan 83-95. 1901, G12, 1901/B/4, Gent: Stadsarchief De Zwarte Doos.
Bouwaanvraag Tentoonstellingslaan 63. 1908, G12, 1908/A/37. Gent: Stadsarchief De Zwarte Doos.
Bouwaanvraag Tijgerstraat 37. 1912, G12, 1912/T/2. Gent: Stadsarchief De Zwarte Doos.
Folder schilderschool Oscar Hoge. 1924. Privécollectie Baudouin Hoge.
Folder voor Hoogere Decoratieve Kunstschilderschool van Oscar Hoge. ca. 1930. Privécollectie Baudouin Hoge.
Foto wandtapijt jachtpartij. s.d. Privécollectie Baudouin Hoge.
Foto wandtapijt processie. s.d. Privécollectie Baudouin Hoge.
Foto’s “Museum voor Schone Kunsten” citadelpark, Gent. 1952. Privécollectie Baudouin Hoge.
Foto’s op de stellingen. s.d. Privécollectie Baudouin Hoge.
Krantenknipsel over nieuwe straten in oude Dierentuin. ca. 1913, privécollectie Gent.
“Œuvres publiées.” L’émulation, nr. 13 (1888): 171.
Ontwerptekeningen Arthur Van Glabeke Kunstlaan en Kazernestraat. Ca. 1900-19110. Privécollectie Bart Nuytinck.
Ontwerptekening Arthur Van Glabeke Rue aux Loups. Ca. 1902-1910. Privécollectie Bart Nuytinck.
Ontwerptekening op trouwuitnodiging Arthur Van Glabeke. 1905. Privécollectie Bart Nuytinck.
Publicatiefolders Cauchie, ca. 1902-1914, Fonds Cauchie, Brussel: CIVA.
Reclamefolder Emile Lebrun. ca. 1902-1913, Vliegende Bladen, BIB.VLBL.HFII.P.031.07. Gent : Universiteitsbibliotheek.
Reclamefolders Peintre-décorateurs. ca. 1900-1913, Vliegende Bladen, BIB.VLBL.HFII.P.O31.04. Gent: universiteitsbibliotheek.
Reclamefolders Peintre-décorateurs. ca. 1900-1913, Vliegende Bladen, BIB.VLBL.HFI.P.011.16. Gent: Universiteitsbibliotheek.
Reclamefolders D. Steurbaut. ca.1913, Vliegende Bladen, BIB.VLBL.HFII.PKS.005.05. Gent: Universiteitsbibliotheek.
Script Tv-uitzending Tussen admiraalspet en schilderspalet. Piet Van de Sijpe maakt kennis met Oscar HOGE. 1956.privé-archief Baudouin Hoge.
Sollicitatiebrief Achilles Van Hoecke-Dessel voor de Koninklijk Academie voor Schone Kunsten Gent. 1904, Vliegende Bladen, BIB.VLBL.HFII.H.029.14. Gent: Universiteitsbibliotheek.
Stempel Arthur Van Glabeke. ca. 1900-1913. Privécollectie Bart Nuytinck.
Tekening Prosper Cornelis. s.d., Tekeningen, BIB.TEK.005712. Gent: Universiteitsbibliotheek.
Verordening over de bouwwerken. Proces-verbaal van overtreding te Fortlaan 16. 1898, G12, 1898/B/32. Gent: Stadsarchief De Zwarte Doos.
Visitekaartje Achilles Van Hoecke-Dessel. 1904, Vliegende Bladen, BIB.VLBL.HFII.H.029.14. Gent: Universiteitsbibliotheek.
Zitting van 3 juni 1904. 1904, ASK. Gent: Stadsarchief De Zwarte Doos.
Gepubliceerde bronnen
“10 kunstenaars in één mens.” Vooruit , 19 februari 1956.
“Arts, sciences et lettres.” Journal de Bruxelles, 25 juni 1881.
A. S. “Au musée des beaux-arts.” La Flandre Libérale, 24 april 1950.
“Burgerlijke stand.” Vaderland, 4 augustus 2024.
Breuer, A. Nos Contemporains: Portrait et biographies des personnalités belges ou résidant en Belgique, connues par l’œuvre littéraire, artistique ou scientifique, ou par l’action politique, par l’influence morale ou sociale. Brussel: imprimerie économique, 1904.
Cavens, Louis. Le sgraffito. Brussel: Imprimerie Polleunis et Ceuterick 37, 1895.
Cloquet, Louis. Traité d’Architecture. Tome Premier. Murs, voûtes, arcades. Parijs en Luik: Librairie polytechnique, Baudry et Cie, éditeurs, 1898.
CHAM. "Nos artistes chez eux Emile Lebrun." Le Petit Bleu du matin, 19 augustus 1900.
Crespin, Adolphe. “Le sgraffito.” L’émulation 5, nr. 20 (1895): 172-173.
Dubbele wegwijzer der stad Gent en der Provincie Oost-Vlaanderen voor het jaar 1888. Gent: Snelpersdrukkerij Eug. Vanderhaeghen, 1888.
Dubbele wegwijzer der stad Gent en der provincie Oost-Vlaanderen voor het jaar 1899. Gent: Drukkerij Eug. Vander Haeghen, 1899.
Dubbele wegwijzer der Stad Gent en der Provincie Oost-Vlaanderen van het jaar 1900. Gent: Drukkerij Eug. Vander Haeghen, 1900.
Dubbele wegwijzer der stad Gent en der provincie Oost-Vlaanderen voor het jaar 1903. Gent: Drukkerij: Eug. Vander Haeghen, 1903.
Dubbele wegwijzer der Stad Gent en der provincie Oost-Vlaanderen voor het jaar 1911. Gent: Drukkerij A. Vander Haeghen, 1911.
“Ecole professionnelle Saint-Luc DE NAMUR." l’Ami de l’Orde, 18 augustus 1915.
K.H. “Koning Albertlaan: Oscar Hoge-atelier.” Het Volk, 24 januari 1984.
Lange Emil, en Joseph Bühlmann. Sgraffito für façaden-decoration Nach italienischen Originalwerken. München, E. A. Fleischmann’s Buch- und Kunsthandlung, 1867.
“Middelkerke. De nieuwe kerk.” De Standaard, 16 november 1934.
Roelandts, O. Les peintres décorateurs belges décédés depuis 1830. Brussel : Marcel Hayez, Imprimeur de l’Académie royale de Belgique, 1936.
Semper, Gottfried. "Die Sgraffito-Dekoration." Kunstchronik - Beiblatt zur Zeitschrift für bildende Kunst 3, Nr. 6 (1868): 45-53.
“Sgraffito.” Geïllustreerd schilderblad 8, nr. 2 (1906): 7.
“Souscription.” Le Bien Public, 3 mei 1979.
Steurbaut, Domien. Gentsche Schilderschool voor hout en marmer. Gent: Van Der Haeghen, 1913.
Summer, Heywood. “Sgraffito Work.” The Decorator and Furnisher 20, nr. 2 (1892): 50-51.
“Tijdschriften.” Het Handelsblad, 10 januari 1933.
Van der Swaelmen, “† Octave Van Rijsselberghe, architecte.” La Cité 5, nr. 11 (1929): 145-148.
Van Hoecke-Dessel, Achilles. “Shamrock-Cottage." Le Cottage, nr .5 (1904): 189-190.
Vasari, Giorgio. Le vite dei più eccellenti Pittori, Scoltori e Architettori (Degli sgraffiti delle case che reggono all’acqua; quello che si adoperi a fargli, e come si lavorino le grottesche nelle mura). Firenze, 1550.
Secundaire bronnen
Gepubliceerde bronnen
Adriaenssens, Werner, Françoise Aubry, G.A. Bekaert, An Calluy, Mil De Kooning. Art nouveau en design: sierkunst van 1830 tot Expo 58. Tielt: Lannoo, 2005.
Adriaenssens, Werner, Raf Steel. De Wolfers dynastie: van Art Nouveau tot Art Deco. Antwerpen: Pandora, 2006.
Alonso, Rafael Ruiz. “El esgrafiado en Segovia.” PhD diss., Universidad Complutensis, 2002.
Alonso, Rafael Ruiz. “Sgraffito in Europe. A global vision of an important, almost unnoticed, reality.” In Sgraffito in Change. Materials, Techniques, Topics, and Preservation. Onder redactie van Angela Weyer en Kerstin Klein, 28-43, Fulda: Druckerei Rindt GmbH & Co. KG.
Arijs, Hilke. “De Cauchie-stijl: een kunsthistorische analyse van de Brusselse sgraffiti van het Cauchie-atelier.” Bulletin van het koninklijk instituut voor het kunstpatrimonium 34 (2016): 227-274.
Aubry, Françoise, en Jonathan Mangelinckx. Art nouveau Belge Vers L’idéal Tome 1. Brussel: Les éditions de musée Horta, 2019.
Aubry, Françoise, en Werner Adriaenssens. Art nouveau Belge: vers L’idéal Tome 2. Brussel: Les éditions de musée Horta, 2022.
Baeck, Mario. “De schoonheid van het materiaal. Ontwikkeling van de Belgische industriële tegel (1840-1980) in een Europese context.” Phd Diss., Universiteit Gent, 2015.
Baes, Louis-Charles. “La carrière de Jean Baes, architecte et aquarelliste bruxellois, 1848-1914.” Cahiers Bruxellois, nr. 1 (1958): 59-84.
Baillieul, Beatrix, Dirk Boncquet en Sophie Derom. "Bouwkoorts tussen twee stations.” In Impact wereldtentoonstelling Gent 1913. Onder redactie van Anne-Marie Verhofsté en Jo Van Herreweghe, 125-156. Gent: Dienst Monumentenzorg en Architectuur van de Stad Gent, 2013.
Bartz, Wojciech, Jaroslaw Rogoz, Robert Rogal, Adam Cupa en Pawel Szroeder. “Characterization of historical plasters from the sgraffito in Boznow (SW Poland): preliminary results.” Mineralogia, nr. 37 (2010): 73-76.
Borsi, Franco, en Hans Wieser, Bruxelles, capitale de l’Art nouveau. Brussel: J.-M. Collet, 1996.
Cleppe, Birgit. The stratification of nature in the Dierentuinwijk of Ghent: a park and a sewer as two poles of development in a new quarter for the city. Gent: Ghent University. Department of Architecture and Urban Planning, 2010.
Coene, André. “Stedenbouwkundige inventaris rond de eeuwwisseling in de kuip.” In Impact wereldtentoonstelling Gent 1913. Onder redactie van Anne-Marie Verhofsté en Jo Van Herreweghe, 33-52. Gent: Dienst Monumentenzorg en Architectuur van de Stad Gent, 2013.
De Boeck, Simone. "L’Age d’or des Sgraffites." In Le patrimoine et ses métiers. Onder redactie van Y. Jacqmin, 67-76. Liège: Mardaga, 2001.
Declerq, Daan. “De Parklaan in Gent. Een boeiend verhaal van stadsontwikkeling tijdens de belle époque.” Monumenten, landschappen en archeologie 41, nr. 3 (2022): 34-51.
De Maeyer, Jan. De Sint-Lucasscholen en de neogotiek, 1962-1914. Leuven, Leuven University Press, 1988.
Derom, Sophie, en Mario Baeck. Tegels in Gevels in Gent. Fiets- en wandelparcours. Gent: Stad Gent, 2012.
De Vos, Johan. "Bedreigde gevelfriezen in Gent.” Interbellum bulletin 36, nr. 3 (2016).
D’hondt, Bart. Van Andriesschool tot Zondernaamstraat. Gids door 150 jaar liberaal leven te Gent. Gent: Snoeck, 2014.
Dierkens-Aubry, Françoise en Jos Vandenbreeden. Art nouveau in België. Tielt: Lannoo, 1991.
D’Oreye, Patricia. Façades art nouveau. Les plus beaux sgraffites de Bruxelles. Herent, Exhibitions International, 2005.
Enaut, Alex. Art nouveau architectuur in Antwerpen. Antwerpen: EPO-Berchem, 2023.
Fontaine, Claire. “Op zoek naar een verloren ideaal? De sgraffiti van het hotel weduwe Ciamberlini in Elsene.” Monumenten, landschappen & archeologie 26, nr. 3 (2007): 24-53.
Fritz, Ulrich. "Gottfried Semper und das Sgraffito in des Schweiz." In Sgraffito in Change. Materials, Techniques, Topics, and Preservation. Onder redactie van Angela Weyer en Kerstin Klein, 196-209, Fulda: Druckerei Rindt GmbH & Co. KG. 28-43.
Group d’Etudes et de Recherches Peintures Murales – Sgraffites Culturel et son bulletin trimestriel. "Sgraffito Bulletin 1-82." 1995-2014.
Hennaut, Eric, en Maurice Culot. De art nouveau-gevel: ambacht en sierkunst. Brussel: AAM Editions, 2005.
Hennaut Eric, Walter Schudel, Jos Vandenbreeden en Linda Van Santvoort. Sgraffiti in Brussel. Brussel: Koning Boudewijnstichting, 1994.
Hooft, Elise. “Jacob Gustaaf Semey (1864-1935) Bouwmeester in Gent.” Masterproef, Universiteit Gent, 1997.
Huth, Andreas. Isgraffiatura. Florentiner Sgraffito-Dekorationen des 14. und 15. Jahrhunderts. Heidelberg: arthistoricum.net-ART-Books, 2023.
Jagiello, Marzanna. “Sgraffito as a Method of Wall Decoration in the Renaissance and Mannerist Silesia.” Arts 11, nr. 25 (2022): 1-37. DOI: https://doi.org/10.3390/arts11010025.
Janssens, Sophie. “Monografie Ferdinand Dierkens.” Masterproef, Rijkuniversiteit Gent, 1994.
Kluykens, Pierre. “Emiel Braun,” Ghendtsche Tydinghen 24, nr. 6 (1995): 318-324.
K.H. “Koning Albertlaan: Oscar Hoge-atelier.” Het Volk, 24 januari 1984.
Laporte, Dirk. “De iconografie van de sgraffitofriezen,” Monumenten, Landschappen & archeologie 25, nr. 4 (2006): 62-65.
"Les sgraffites de Charleroi. Un inventaire pour mieux sensibiliser à leur restauration." Natrimoine, nr. 3 (2023): 28-31.
Leyns, Eva. “Architect A. Van Hoecke-Dessel (1871-1918): leven, werk en geschriften.” Masterproef, Rijksuniversiteit Gent, 1981.
Metdepenninghen, Catheline, en Hilke Arijs. “Een levensschets van Paul Cauchie, art nouveau kunstenaar en kunstschilder.” Monumenten en Landschappen 31, nr. 5 (2012): 4-36.
Michaux, Amaury. "Binnenkijken in art-nouveauparel die van de sloophamer werd gered: "Mijn ouders waren op slag verliefd op dit huis." Het Nieuwsblad, 28 mei 2021.
Monumentenzorg en cultuurpatrimonium. Jaarverslag van de provincie Oost-Vlaanderen 1999. Mariakerke: Drukkerij L. Vamelle N.V.
Payne, Alina. “Materiality, Crafting, and Scale in Renaissance Architecture.” Oxford Art Journal 32, nr. 3 (2009): 367-386.
Payne, Alina. “Renaissance sgraffito façades and the Circulation of Objects.” In Synergies in Visual Culture, Onder redactie van Gerhard Wolf, 229-242. München: Wilhelm Fink Verlag, 2013.
Pevsner, Nikolaus. Pioneers of the Modern Design from William Morris to Walter Gropius. Londen: Pinguin Book Ltd, 1975.
Piron, Paul. De Belgische beeldende kunstenaars uit de 19e en 20e eeuw A-K. Brussel: Uitgeverij ART IN BELGIUM, 1999.
Piron, Paul. De Belgische beeldende kunstenaars uit de 19e en 20e eeuw L-Z. Brussel: Uitgeverij ART IN BELGIUM, 1999.
Profiel cvba. Gent Sint-Pietersstation. Restauratie van de muur-en plafondschilderingen in de hal. Wevelgem, Profiel cvba, 2010.
Rika, Jamart. “Een vergelijkende studie in historisch perspectief van de Gentse koninklijke academie & het Sint-Lucasinstituut 1860-1914.” Masterproef, Universiteit Gent, 1996.
Rolland, Alexandra, en Benoît Schoonbroodt. “Privat Livemont. The Power of Flowers!” Coup de Fouet 39 (2023): 70-79.
Salema, Sofia, en José Aguiar. "Architecture surfaces conservation: (re)discovering sgraffito in Portugal.” Ljubljana: Historic Mortars conference, 2022.
Schoonbroodt, Benoît. Aux origines de l’ART NOUVEAU, Adolphe Crespin {1859-1944}. Antwerpen: Petraco-Pandora, 2000.
Schoonbroodt, Benoît. Privat Livemont. Entre tradition et modernité ou cœur de l’Art nouveau. Brussel: Edition Racine, 2007.
S.n. Een kleurrijke treinreis. De schilderingen in het station Gent Sint Pieters. Brussel: B Holding, 2010.
Michel Steels. “Joseph de Hemptinne.” Ghendtsche Tydinghen 15, nr. 3 (1986): 165-168.
Stevens, Jacques, en Emile Henvaux. "Octave Van Rysselberghe (1855-1929)." Aplusdossier nr. 16 (1975): 16-55.
Thiem, Gunther, en Christel Thiem. Toskanische fassaden-dekoration in sgraffito und fresko. München: Verlag F. Bruckmann, 1964.
Van Damme, Leo. “Woonhuizen in de Nieuwe Stijl te Gent.” Masterproef, Rijksuniversiteit Gent, 1978.
VandenBorre-Lauwers bvba. Museum voor Schone Kunsten te Gent: Restauratierapport van de sgraffiti. Lovendegem: Vanden Borre-Lauwers bvba, 2006.
Vandenbreeden, Jos. “Van een stille dood gered,” Monumenten & Landschappen 8, nr. 5 (1989): 12-24.
Vandenbreeden, Jos, en Françoise Dierkens-Aubry. De 19e Eeuw in België. Architectuur en Interieurs. Tielt: Lannoo, 1994.
Van Rijckeghem, Christiane. “Honderd jaar Gent Sint-Pieters.” In Impact wereldtentoonstelling Gent 1913. Onder redactie van Anne-Marie Verhofsté en Jo Van Herreweghe, 213-232. Gent: Dienst Monumentenzorg en Architectuur van de Stad Gent, 2013.
Vermeir, René, en Jeffrey Tyssens. Sous le signe du progrès. La loge maçonnique Gantoise la Liberté (1866-1966) Brussel: Stevens Print nv, 2016.
Vermeiren, Rie, en Luc Verpoest, Luc Vints, K-Jan de Maeyer en Leen Van Molle. Joris Helleputte: architect en politicus 1852/1925. Leuven: Universitaire pers, 1998.
Wielandts, Roger. “Sgraffito schilderingen Juliaan Dillensstraat 64 te Antwerpen.” Monumenten & Landschappen 13, nr. 3 (1994): 57-62.
Internetbronnen
ARTUK. “Francis Wollaston Moody.” Laatst geraadpleegd op 13 mei 2024, https://artuk.org/discover/artists/moody-francis-wollaston-18241886.
De Vink restauratiewerken. “Sgraffito in ere hersteld.” Laatst geraadpleegd op 13 mei 2024, https://restauratiewerken.nl/sgraffito-in-ere-hersteld/#:~:text=Bij%20sgraffito%20wordt%20in%20verse,Nederland%20en%20verdient%20extra%20aandacht.
Gent 1913. “Oscar Van De Voorde.” Laatst geraadpleegd op 10 april 2024, https://gent1913.eu/oscar-van-de-voorde-1871-1938/.
Google Streetview. “Kunstlaan 23 okt. 2010.” Laatst geraadpleegd op 17 mei 2024, https://www.google.com/maps/place/Kunstlaan+23,+9000+Gent/@51.0407162,3.7220349,17z/data=!3m1!4b1!4m6!3m5!1s0x47c37159e8f3c517:0x6ca9d7377f661571!8m2!3d51.0407129!4d3.7246098!16s%2Fg%2F11cscg9c0q?entry=ttu
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Burgerhuis.” Laatst geraadpleegd op 17 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/26139.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Burgerhuis.” Laatst geraadpleegd op 17 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/26140.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Burgerhuis.” Laatst geraadpleegd op 17 mei, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/24876.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Burgerhuis.” Laatst geraadpleegd op 18 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/20559.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Burgerhuis.” Laatst geraadpleegd op 24 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/18247.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Burgerhuis in art nouveau.” Laatst geraadpleegd dop 15 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/18360
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Burgerhuis Hendrickx.” Laatst geraadpleegd op 15 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/12144.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Burgerhuis ontworpen door Edmond Maes.” Laatst geraadpleegd op 15 mei, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/215553.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Burgerhuizen ontworpen door Prosper Buyck.” Laatst geraadpleegd op 24 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/1857.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “De Beule, Aloïs.” Laatst geraadpleegd op 15 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/personen/1026.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Delvin, Jean.” Laatst geraadpleegd op 19 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/personen/12415.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “de Smet, Jean.” Laatst geraadpleegd op 17 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/personen/1554.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Drie Burgerhuizen ontworpen door Prosper Buyck.” Laatst geraadpleegd op 17 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/134473.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Eenheidsbebouwing van burgerhuizen ontworpen door Emile De Weerdt.” Laatst geraadpleegd op 24 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/18565.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Ensemble van burgerhuizen.” Laatst geraadpleegd op 24 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/21365.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Ensemble van burgerhuizen ontworpen door A. Van Hoecke-Dessel.” Laatst geraadpleegd op 17 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/20705.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Nève, Eugène.” Laatst geraadpleegd op 24 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/personen/3806.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Pastorie en directeurswoning Sint-Jozefsinstituut.” Laatst geraadpleegd op 19 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/26477.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Postgebouw.” Laatst geraadpleegd op 15 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/25159.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Rooms, Remi.” Laatst geraadpleegd op 15 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/personen/4241.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Samenstel van twee identieke burgerhuizen ontworpen door G. Vereecken.” Laatst geraadpleegd op 19 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/18575.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Sinia, Oscar.” Laatst geraadpleegd op 15 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/personen/6693.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Slagerij naar ontwerp van Georges Verenghen.” Laatst geraadpleegd op 14 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/21241.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Ter Platen.” Laatst geraadpleegd op 17 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/themas/3127.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Twee burgerhuizen.” Laatst geraadpleegd op https://beeldbank.onroerenderfgoed.be/images/182102?erfgoedobject=https%3A%2F%2Fid.erfgoed.net%2Ferfgoedobjecten%2F20918.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Van de Voorde, Oscar.” Laatst geraadpleegd op 19 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/personen/5059#:~:text=Het%20appa….
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Vereecken, Georges.” Laatst geraadpleegd op 19 mei 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/personen/6335.
Inventaris Onroerend Erfgoed. “Verenghen, Georges Beloni.” Laatst geraadpleegd op 18 mei 2024, https://id.erfgoed.net/personen/6339
Inventaris Onroerend Erfgoed. "Winkelhuis." Laatst geraadpleegd op 19 februari 2024, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/25963.
Inventaris van het bouwkundig erfgoed. “Huis Goblet d’Alviella.” Laatst geraadpleegd op 13 mei 2024, https://monument.heritage.brussels/nl/buildings/3490.
La Maison Cauchie. “La Maison Cauchie." Laatst geraadpleegd op 13 mei 2024, https://cauchie.be/het-cauchiehuis.
Portal to the heritage of Astronomy. “ETH Observatory, Zürich, Switzerland.” Laatst geraadpleegd op 14 mei 2024, https://web.astronomicalheritage.net/index.php/show-entity?identity=149…
Goedele Reyniers. “Het sgraffitotafereel in de hal van Kasteel Rotsart de Hertaing.” Laatst geraadpleegd op 19 mei 2024, https://www.merelbeke.be/sites/default/files/2021-11/Het%20sgraffitotaf….
RKD. “Alphonse Balat.” Laatst geraadpleegd op 13 mei 2024, https://rkd.nl/artists/3958.
RKD, "Charle-Albert." Laatst geraadpleegd op 22 mei 2024, https://rkd.nl/artists/331027.
RKD, Geo Verbanck.” Laatst geraadpleegd op 15 mei 2024, https://rkd.nl/artists/80026.
RKD. “Julien Dillens.” Laatst geraadpleegd op 13 mei 2024, https://rkd.nl/artists/23191.
RKD. “René De Cramer.” Laatst geraadpleegd op 17 mei, https://rkd.nl/artists/414503.
RKD. “Prosper Cornelis.” Laatst geraadpleegd op 17 mei 2024, https://rkd.nl/artists/365694.
RKD. “Xavier Mellery.” Laatst geraadpleegd op 13 mei 2024, https://rkd.nl/artists/55130.
Tur’nouveau, “Projecten.” Laatst geraadpleegd op 19 februari 2024, http://turnouveau.be/.
