Nederlandstalige klimaatromans vragen een toontje lager te zingen

Fee
Van Eynde

Lang leek klimaatverandering een afwezig onderwerp binnen de Nederlandstalige letteren. Hoewel auteurs zich wel degelijk aan klimaatfictie waagden, glipten ze telkens door de mazen van het literaire net. Daar lijkt nu verandering in te komen. Steeds meer auteurs verhalen over de opwarming van de aarde en kunnen daarvoor ook op erkenning rekenen. Meer dan zichtbare natuurrampen, zoals orkanen of bosbranden, nemen romans de menselijke overheersingsdrang als uitgangspunt en pleiten ze voor meer bescheidenheid. Hoogtijd dat de mens een toontje lager zingt.

 

 

In 2015 ontketende klimaatjournalist Wester van Gaal een discussie die het Nederlandstalige literaire veld tot zo’n vijf jaar geleden domineerde. Hoe kon het, vroeg hij zich af, dat de aarde zienderogen opwarmt, maar dat niets daarvan doordringt tot Nederlandse boeken of films? Zijn verbazing verspreidde zich snel en leidde tot een uitgebreide zoektocht naar de Nederlandstalige klimaatroman. Dat is volgens het Algemeen Letterkundig Lexicon, een woordenboek voor mensen binnen het vakgebied, een verhaal dat “handelt over de belangrijke rol die klimaatveranderingen spelen in onze wereld”. In tegenstelling tot wat Van Gaal dacht, bleken zulke verhalen wel degelijk te bestaan. 

 

Geloofwaardig proza

Literatuurwetenschappers Stef Craps en Mahlu Mertens signaleren bijvoorbeeld de roman En ik herinner me Titus Broederland van Auke Hulst uit 2016, waarin een onstabiel landschap toespeelt op aardbevingen veroorzaakt door gaswinning in de provincie Groningen, en oudere werken zoals Thea Beckmans Kinderen van Moeder Aarde uit 1985. Hoewel beide werken handelen over de penibele toestand van de planeet, bleven ze lang van het label klimaatfictie verstoken. Een reden daarvoor vinden Craps en Mertens in het feit dat ze een andere code hanteren dan de klassieke, psychologische roman. Beide romans vertonen namelijk een grote affiniteit met sciencefiction – en in het geval van Beckman ook met jeugdliteratuur – wat door zijn sensationele elementen lang niet tot de goede smaak werd gerekend. Tot die goede smaak behoren namelijk alledaagse verhalen, waarbij uitzonderlijke gebeurtenissen naar de achtergrond verdwijnen ten voordele van het gevoelsleven van de (witte, mannelijke) protagonist. Dat levert best een ironische situatie op. Waar natuurrampen steeds meer deel uitmaken van onze werkelijkheid, verliezen ze aan geloofwaardigheid in proza.

 

Gelukkig is er een weg uit die bizarre tweespalt. In plaats van klimaatfictie op te vatten als verhalen die de rechtstreekse gevolgen van de klimaatcrisis in beeld brengen, zoals bosbranden of extreme droogte, om ze vervolgens aan de kant te schuiven als onvolmaakte literatuur, pleiten literatuuronderzoekers nu voor een bredere benadering. Daarbij legt klimaatfictie zich niet alleen toe op de verbeelding van rampen, maar bovenal op de (on)evenwichtige relaties tussen mens en natuur. Door die verhoudingen in beeld te brengen, raakt een roman aan de kern van de klimaatcrisis. Het is immers doordat de mens zich van de natuur heeft losgezongen, dat misbruik van de aarde op grote schaal mogelijk werd gemaakt.

 

Instemmende geluiden

Loszingen is een metafoor die letterlijk genomen mag worden, duidt neerlandica Fee Van Eynde. Zij specialiseerde zich in klimaatfictie en onderzocht hoe Nederlandstalige romans geluid inzetten om onze huidige omgang met de planeet te bekritiseren. “Dat klinkt abstracter dan het in werkelijkheid is”, verzekert ze. Concreet ging ze kijken naar Foon van Marente de Moor uit 2018, dat destijds niet werd gelezen als een klimaatroman, en het recentere Ogentroost van A.H.J. Dautzenberg uit 2022. “Beide verhalen gaan over een vrouwelijk hoofdpersonage dat zich van de maatschappij heeft afgekeerd, maar lijken dus nog meer op elkaar in de manier waarop ze geluid benaderen.”

 

Geluid kan je hier op twee niveaus interpreteren, verklaart Van Eynde. “Als eerste heb je het letterlijke niveau, waar geluid de vorm aanneemt van een concrete klank. Zo klinken er in Foon raadselachtige geluiden in het bos en wil de hoofdpersoon in Ogentroost het Zonnelied, origineel een Italiaans gebed over de goddelijke schepping, verklanken met het gezoem van vliegen. Als tweede heb je dan een overdrachtelijk niveau, waar geluid wordt opgevat als een stem of een manier om je mening uit te drukken. Een voorbeeld hiervan is onwenselijk gedrag van dieren, waarmee ze mensenplannen dwarsbomen. Aan de hand van die twee, elkaar versterkende, invalshoeken leveren ze een kritiek op de menselijke dominantie.” 

 

Meer specifiek legt de jonge onderzoekster uit dat de concrete geluiden wijzen op de onmogelijkheid om ieder fenomeen of wezen te controleren. Zo blijven de raadselachtige bosgeluiden in Foon na lang bestuderen onverklaard, en haalt het vliegengezoem het bloed vanonder de nagels van de hoofdpersoon, omdat ze niet in een begrijpelijk alfabet zijn te vatten. Dat we niet over de mogelijkheid beschikken om ongebreideld macht uit te oefenen, maken ook de dieren duidelijk. Na een zoveelste correctie over hoe ze zouden moeten klinken, nemen de vliegen in Ogentroost de benen (vleugels?) en in Foon veroorzaakt een wilde beer een levenslang trauma door het oor van een dierenverzorgster af te bijten. Hadden ze maar beter naar de dieren geluisterd?

 

Anno 2024 is klimaatfictie meer dan het in beeld brengen van natuurrampen. Auteurs kiezen ervoor de diepere structuren van de crisis te onderzoeken en een alternatief aan te reiken. Het is immers tijd, besluit ook de hoofdfiguur uit Foon: “[D]e mensaap was de zondvloed zelve. Waar hij zijn platte voet ook zette, stierven de beesten uit. Van mij mag het tij wel keren, ik denk zelfs dat het al begonnen is”.

Bibliografie

ABSILLIS & DE BONT 2020 

Kevin Absillis & Marlou de Bont, ‘Een vrolijke Frans. Felix Timmermans' Pallieter (1916) en de navolging van Sint-Franciscus’. In: Cahier voor literatuurwetenschap, 12 (2020), 47-62. 

 

AMBASSADE VAN DE NOORDZEE 2020 

Ambassade van de Noordzee, ‘Voorwoord’. In: Laura Burgers, Eva Meijer & Evanne Nowak, De stem van de Noordzee. Een pleidooi voor vloeibaar denken. Amsterdam, Boom, 2020, 7-12. 

 

ANKER 2018 Willem-Jan Anker, ‘Waar blijft de Nederlandse klimaatroman?’. In: Collateral, december 2018. 

[http://collateral-journal.com/index.php?collision=19]

[toegang op 27 mei 2024] 

 

ANONIEM S.D. 

Anoniem, ‘Klimaatfictie’. In: Lexicon van literaire genres. Deellexicon uit het ALL, s.d[https://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_05510.php]

[toegang op 27 mei 2024] 

 

BENNETT 2010

Jane Bennett, Vibrant MatterA Political Ecology of Things. Durham/Londen, Duke University Press, 2010. 

 

BENNETT 2020 

Jane Bennett, ‘On the Call From Outside’. In: Michiel Meijer & Herbert De Vriese (red.), The Philosophy of Reenchantment. New York, Routledge, 2020, 260-270. 

 

CHYTILOVÁ 1966 

Věra Chytilová, Daisies. Praag, Barrandov Studios, 1966. 

 

CONWAY & ORESKES 2014 

Eric Conway & Naomi Oreskes, The Collapse of Western Civilization. A View from the Future. New York, Colombia University Press, 2014. 

 

CRAPS & MERTENS 2019 

Stef Craps & Mahlu Mertens, ‘Klimaatfictie in de Lage Landen?’. In: Rekto:Verso, 27 februari 2019. 

[https://www.rektoverso.be/artikel/klimaatfictie-in-de-lage-landen]

[toegang op 27 mei 2024] 

 

CRIJNS E.A. 2022 

Frank Crijns, A.H.J. Dautzenberg & Rob Moonen, Ogentroost de podcast. 2022. 

 

DAUTZENBERG 2022 

A.H.J. Dautzenberg, Ogentroost. Amsterdam/Antwerpen, Atlas Contact, 2022. 

 

DAUTZENBERG & NIEMATZ 2022 

A.H.J. Dautzenberg & Max Niematz, Zonder schrammen vaart niemand wel. Een briefwisseling. Groningen, Kleine Uil, 2022. 

 

DEBUSSCHERE 2023 

Barbara Debusschere, ‘Harvard-wetenschapper Naomi Oreskes na de top in Dubai: “We hebben meer klimaatsciencefiction nodig”’. In: De Morgen, 15 december 2023. [https://www.demorgen.be/nieuws/harvard-wetenschapper-naomi-oreskes-na-d…- we-hebben-meer-klimaatsciencefiction-nodig~b7670167/] 

[toegang op 27 mei 2024] 

 

DE MOOR 2018 

Marente de Moor, Foon. Amsterdam, Querido, 2018. 

 

FRAIPONT 2021 

Barbara Fraipont, ‘De stem van zeeën, planten en dieren. Over klimaatfictie, -wetenschap en -politiek’. In: De Reactor, 11 augustus 2021. [https://www.dereactor.org/teksten/klimaatfictie-klimaatliteratuur-essay…] [toegang op 27 mei 2024] 

 

FRAIPONT S.D. 

Barbara Fraipont, ‘Troostend verontrustend. Over A.H.J. Dautzenbergs “Ogentroost”’. In: Dietsche Warande & Belfort, s.d. 

[https://www.dwb.be/lees/literaire-kritieken/1245558_troostend-verontrus…- ogentroost] 

[toegang op 27 mei 2024] 

 

GAGLIANO 2019 

Monica Gagliano, De stem van de plant. Fascinerende ontmoetingen met planten. Vertaald door Geraldine Damstra. Utrecht, AnkhHermes, 2019. 

 

GENESIS 2 

Genesis 2, Statenvertaling. 

[https://www.statenvertaling.net/bijbel/gene/2.html]

[toegang op 27 mei 2024] 

 

GHOSH 2017 

Amitav Ghosh, The Great Derangement. Chicago, University of Chicago Press, 2017. 

 

HEYLEN & MERCKX 2023 

Kathleen Heylen & Vincent Merckx, ‘Dossier: Klimaatconferentie Dubai’. In: VRT NWS, 13 december 2023. 

[https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/12/13/liveblog-cop-28-woensdag-13-dec…] [toegang op 27 mei 2024] 

 

JOOSTEN 2022 

Jos Joosten, ‘Fantastische Dautzenberg (in alle opzichten)’. In: Neerlandistiek, 8 november 2022. 

[https://neerlandistiek.nl/2022/11/ogentroost/]

[toegang op 27 mei 2024] 

 

MARSMAN 2017 

Lieke Marsman, Het tegenovergestelde van een mens. Amsterdam, Atlas Contact, 2017. 

 

MEIJER 2017 

Eva Meijer, De soldaat was een dolfijn. Over politieke dieren. Amsterdam, Cossee, 2017. 

 

NOWAK 2020 

Evanne Nowak, ‘Waarom we moeten leren rouwen om ecologische ontwrichting. Op zoek naar een nieuwe gevoeligheid voor een nieuwe tijd’. In: Laura Burgers, Eva Meijer & Evanne Nowak, De stem van de Noordzee. Een pleidooi voor vloeibaar denken. Amsterdam, Boom, 2020, 21-54. 

 

OSKAMP 1995-1996 

Jacqueline Oskamp, ‘Klanken worden woorden, woorden worden klanken. Kurt Schwitters en de klankpoëzie’. In: Bzzlletin, 25 (1995-1996), 22-24. 

 

TRATSAERT 2023 

Hendrik Tratsaert, ‘Al wat loopt, kruipt, vliedt’. In: De Lage Landen, 66 (2023), 2 (mei), 8-9. 

 

VAN DALE 2024

Van Dale, ‘Stem’. In: Van Dale Gratis Woordenboek, 2024. 

[https://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/nederlands/betekenis/stem]

[toegang op 27 mei 2024] 

 

VAN GAAL 2015 

Wester van Gaal, ’Waarom klimaatverandering geen plaats heeft in onze verhalen’. In: Vice, 25 februari 2015. 

[https://www.vice.com/nl/article/qk3jbw/waarom-klimaatverandering-geen-p…- verhalen] 

[toegang op 27 mei 2024] 

 

VULLINGS 2018 

Jeroen Vullings, ‘”Foon” van Marente de Moor: een warm, bezwerend pleidooi voor de verbeelding’. In: Vrij Nederland, 16 september 2018. 

[https://www.vn.nl/foon-marente-de-moor/]

[toegang op 27 mei 2024] 

 

WINKLER & VAN HERTEN 2020 

Marieke Winkler & Marjolein van Herten, ‘Niet de verklaring maar het raadsel. Klimaatfictie in Nederland’. In: Armada. Tijdschrift voor Wereldliteratuur, 19 (2020) 72 (augustus-september), 16-18. 

 

WWF 2019 

WWF, ‘Marente de Moor wint Jan Wolkers Prijs 2019’. In: WWF, 20 oktober 2019. [https://www.wwf.nl/wat-we-doen/actueel/nieuws/jan-wolkers-prijs-2019]&n…;

[toegang op 27 mei 2024]

 

YASHIN 1940 

D.I. Yashin, ‘Experiment in het tot leven wekken van een organisme’. Moskou, Techfilm Studio, 1940. 

[https://www.youtube.com/watch?v=3l6AbdwIacQ]

[toegang op 27 mei 2024] 

 

ZWEIG 2023 

Stefan Zweig, Tolstoj. Vertaald door Bart van Kreel. Utrecht, IJzer, 2023.

Download scriptie (5.31 MB)
Universiteit of Hogeschool
Universiteit Antwerpen
Thesis jaar
2024
Promotor(en)
Kevin Absillis