Belgische chocolade: een bitter verleden
Chocolade en België lijken bijna synoniemen van elkaar. In de straten van de hoofdstad, waar chocoladewinkels met luxueuze etalages de aandacht trekken van toeristen en locals, proeven mensen de zoete trots van België. Maar achter dit geliefde nationale symbool schuilt een complex, en soms ongemakkelijk, verhaal. Chocolade is namelijk meer dan alleen een zoete lekkernij. De oorsprong van Belgische chocolade ligt diep geworteld in het koloniale verleden van het land, meer bepaald in de exploitatie van cacao uit Congo.
Een koloniale erfenis
Het was het einde van de 19e eeuw toen koning Leopold II Congo als persoonlijke kolonie verwierf. De Belgen geloofden dat ze de ‘beschaafde wereld’ naar Afrika brachten, maar in werkelijkheid kwamen ze vooral voor de grondstoffen. Chocolade, dat steeds populairder werd in Europa, maakte cacao tot een gewilde grondstof. Om aan de stijgende vraag te voldoen, introduceerden de Belgen de cacaoteelt in Congo en investeerden grootschalig in cacaoplantages. De inheemse bevolking werd echter gedwongen om op deze plantages te werken, vaak onder de zware, onmenselijke omstandigheden die kenmerkend waren voor het koloniale systeem.
Chocolade als pronkstuk van België
Chocolade is nu onlosmakelijk verbonden met de Belgische culturele identiteit. Wat begon als een koloniaal product, is door de jaren heen getransformeerd tot een symbool van Belgische trots. Deze transformatie heeft te maken met de manier waarop België producten presenteerde aan het grote publiek, op onder andere internationale podia zoals de Brusselse Wereldtentoonstellingen (1897-1910-1935-1958).
“Chocolade werd steeds meer gepromoot als een Belgisch kwaliteitsproduct, een bewijs van vakmanschap en technologische vooruitgang. De koloniale oorsprong van de cacao, en de uitbuiting die ermee gepaard ging, raakte op de achtergrond.”
Hoewel de Belgische koloniale inspanningen met betrekking tot cacao aanvankelijk een belangrijk onderdeel waren van het verhaal, verschoof de aandacht met de tijd naar de productie in België zelf. Chocolade werd steeds meer gepromoot als een Belgisch kwaliteitsproduct, een bewijs van vakmanschap en technologische vooruitgang. Dit leidde tot de creatie van het imago dat we vandaag nog steeds kennen: Belgische chocolade als dé standaard voor kwaliteit. De koloniale oorsprong van de cacao, en de uitbuiting die ermee gepaard ging, raakte op de achtergrond.
Deze verschuiving is geen toeval. België wilde zich positioneren als een moderne natie met een sterke industriële basis. Chocolade, als een van de meest bekende Belgische producten, speelde een grote rol in dit imago. De nadruk lag op vakmanschap, kwaliteit en technologische innovatie, terwijl de ongemakkelijke waarheid over de koloniale exploitatie werd weggelaten.
De kracht van nationale symbolen
De vererfgoeding van Belgische chocolade toont hoe een natie doorheen de tijd bepaalde verhalen kiest om te herinneren en te vertellen, terwijl andere feiten worden weggelaten. Het onderzoek naar de representatie van Belgische chocolade op de Brusselse Wereldtentoonstellingen benadrukt hoe België zichzelf wilde presenteren als een moderne natie, maar tegelijk de minder mooie delen van zijn geschiedenis buiten beeld hield. Dit proces van "selectieve herinnering" heeft ervoor gezorgd dat Belgische chocolade vandaag de dag wordt gezien als een echt nationaal symbool, zonder bewustzijn van (de onrechtvaardigheden van) het verleden.
Conclusie: Een nieuwe blik op een oud verhaal
Belgische chocolade blijft een symbool van nationale identiteit. Chocolatiers zoals Neuhaus en Godiva zijn wereldwijd bekend en hun pralines worden met liefde en vakmanschap gemaakt. Toch roept dit onderzoek vragen op over hoe we met ons verleden omgaan. Is het genoeg om enkel de successen te vieren, of moeten we ook stilstaan bij de keerzijde van dit nationale succesverhaal? Terwijl we genieten van een stuk Belgische chocolade, is het misschien tijd om na te denken over het volledige verhaal. Chocolade mag dan een symbool van zoete nationale trots zijn, het herinnert ons ook aan een bitter verleden dat we niet mogen vergeten.
Bibliografie
Bibliography
Primary sources - Textual
•
Braun, Th. La vie moderne à l'Exposition internationale de Bruxelles 1897. Bruxelles : Lyon-Claesen, 1898. http://archive.org/details/laviemodernelexp00brau.
•
Congrès international des fabricants de chocolat et de cacao, Anvers 1930. Compte rendu officiel. 1930. Bruxelles : Secrétariat général du congrès.
•
"Côte d'Or". Hoe in 1935 goede chocolade wordt gemaakt. Brussel: Alimenta, 1935.
•
Exposition universelle Bruxelles 1910. Plan officiel. 1910. Bruxelles: Bertels.
•
Exposition universelle de Bruxelles 1935: guide officiel = Wereldtentoonstelling van Brussel 1935: officieele gids. 1935. Edition provisoire = voorafgaande uitg. 1935. Bruxelles: Van Der Donck.
•
Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1910: catalogue général officiel. 1910. Bruxelles: Rossel.
•
Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1935: catalogue officiel de la section belge = Algemeene wereldtentoonstelling te Brussel 1935: officieele catalogus der Belgische afdeeling. 1935. Anvers: Burton.
•
Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1958. Catalogue général., = Algemene wereldtentoonstelling te Brussel 1958. Algemene cataloog, = Universal and international exhibition Brussels 1958. General catalogue, = Exposicion universal e internacional Bruselas 1958. Catalogo general. 1958. Bruxelles: Impr. Puvrez.
•
Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1958. Guide officiel. 1958. Tournai: Desclée.
•
Le livre d’or de l’exposition universelle et internationale Bruxelles 1935. 1935. Bruxelles: Comité executif de l’exposition universelle et internationale.
•
Le livre d’or de l’exposition universelle et internationale de Bruxelles en 1910. 1910. Bruxelles: Rossel.
50
•
Les participations étrangères et belges. Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1958. 1961. Mémorial 3. Bruxelles: Commissariat général du gouvernement près l’Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1958.
•
Liebrechts, Charles. 1897. Guide de la section de l’Etat indépendant du Congo à l’exposition de Bruxelles-Tervueren en 1897. Bruxelles: imprimerie veuve Monnom.
•
"L’Industrie du Chocolat fin en Belgique: La Maison Senez-Sturbelle." In L’Illustration Européenne, 26 janvier 1896, p. 62. KBR, Brussel.
•
L’industrie alimentaire belge à l’exposition de Bruxelles 1958., = De Belgische voedingsnijverheid op de tentoonstelling te Brussel 1958. 1958. Bruxelles: Industrie alimentaire.
•
Ministère de l’industrie et du travail. 1910. Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1910: catalogue spécial officiel de la section Belge. 2e éd. Bruxelles: Guyot.
•
Plan de l’exposition universelle et internationale de Bruxelles 1935. 1935. Bruxelles: Delhaize.
•
Walker, Lauren. "'Glimmer of hope': Congolese chocolate saves region from violence." Brussels Times, February 25, 2023. www.thestar.com/business/economy/2011/06/23/tsx_recovers_on_greece_news….
•
Zakgids voor Expo ’58. 1958. Brussel: Het Volk.
Primary sources - Visual
•
Collection Bruxellensia. "Emballages." In Collection Fauconnier, 713. Archief van de Stad Brussel, Brussel.
•
"Exposition Universelle de Bruxelles de 1935=Wereldtentoonstelling van Brussel 1935." W-11457. Archief van de Stad Brussel, Brussel.
•
"Exposition Universelle et Internationale de Bruxelles de 1910." W-2996. Archief van de Stad Brussel, Brussel.
•
"Exposition Universelle et Internationale de Bruxelles de 1910." W-2999. Archief van de Stad Brussel, Brussel.
•
"Exposition Universelle et Internationale de Bruxelles de 1910." W-2998. Archief van de Stad Brussel, Brussel.
51
•
"Exposition Universelle et Internationale de Bruxelles de 1910." W-2997. Archief van de Stad Brussel, Brussel.
•
Commissariat général du Gouvernement belge près l'Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1958 et Société anonyme de l'Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1958. “Cote d’Or.” In Liste des archives du Fonds Expo 58, F 1760, 9018, Algemeen Rijksarchief, Brussel.
•
Commissariat général du Gouvernement belge près l'Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1958 et Société anonyme de l'Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1958. “Dans les pavillons” In Liste des archives du Fonds Expo 58, F 1760, 9205, Algemeen Rijksarchief, Brussel.
•
Commissariat général du Gouvernement belge près l'Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1958 et Société anonyme de l'Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1958. “Agriculture” In Liste des archives du Fonds Expo 58, F 1760, 9123, Algemeen Rijksarchief, Brussel.
•
Commissariat général du Gouvernement belge près l'Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1958 et Société anonyme de l'Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1958. “Industrie Alimentaire” In Liste des archives du Fonds Expo 58, F 1760, 9050, Algemeen Rijksarchief, Brussel.
•
Commissariat général du Gouvernement belge près l'Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1958 et Société anonyme de l'Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1958. “Chocolats Victoria” In Liste des archives du Fonds Expo 58, F 1760, 9021, Algemeen Rijksarchief, Brussel.
•
Commissariat général du Gouvernement belge près l'Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1958 et Société anonyme de l'Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1958. “Chocolats Meurice” In Liste des archives du Fonds Expo 58, F 1760, 9020, Algemeen Rijksarchief, Brussel.
•
Commissariat général du Gouvernement belge près l'Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1958 et Société anonyme de l'Exposition universelle et internationale de Bruxelles 1958. “Chocolats Jacques” In Liste des archives du Fonds Expo 58, F 1760, 9019, Algemeen Rijksarchief, Brussel.
52
•
Livemont, Privat Antoine Theodore. “Biscuits et chocolat Delacre." In Collection communale de Schaerbeek. 1896. Inventaire du Patrimoine Mobilier, Commune de Schaerbeek. https://collections.heritage.brussels/fr/objects/40018.
•
S.A. de l’Exposition Universelle et Internationale de Bruxelles, 1935. “Congo Belge” In Inventaire des archives de l’Exposition Universelle de Bruxelles 1935. Fonds provenant du Parc des Expositions du Heizel, T 183, 186/27, Algemeen Rijksarchief, Brussel.
•
S.A. de l’Exposition Universelle et Internationale de Bruxelles, 1935. “Alimentation Industrie Belge” In Inventaire des archives de l’Exposition Universelle de Bruxelles 1935. Fonds provenant du Parc des Expositions du Heizel, T 183, 186/76, Algemeen Rijksarchief, Brussel.
•
S.A. de l’Exposition Universelle et Internationale de Bruxelles, 1935. “Pavillon de l’alimentation” In Inventaire des archives de l’Exposition Universelle de Bruxelles 1935. Fonds provenant du Parc des Expositions du Heizel, T 183, 186/89, Algemeen Rijksarchief, Brussel.
•
S.A. de l’Exposition Universelle et Internationale de Bruxelles, 1935. “Cote d’Or” In Inventaire des archives de l’Exposition Universelle de Bruxelles 1935. Fonds provenant du Parc des Expositions du Heizel, T 183, 186/67, Algemeen Rijksarchief, Brussel.
•
S.A. de l’Exposition Universelle et Internationale de Bruxelles, 1935. “Brochures et plans” In Inventaire des archives de l’Exposition Universelle de Bruxelles 1935. Fonds provenant du Parc des Expositions du Heizel, T 183, 183/1, Algemeen Rijksarchief, Brussel.
•
“Salon des Grandes Cultures.” 1897. HP.1971.28.1-8. Africa Museum, Tervuren.
•
Désiré Van Danzig et Fils. “Fabrication du Chocolat Meurisse a l’Exposition Universelle de Bruxelles 1910.” 1910. Postkaart. Expo1910. https://expo1910.be/plan-de-lexpo/
Secondary sources
•
Anderson, Benedict. 2006. Imagined Communities. London: Verso.
•
Beyers, Leen, Yves Segers, and Anneke Geyzen. 2018. “Regionale en nationale specialiteiten in de Lage Landen en Europa sinds 19de eeuw: over culinaire identiteiten en vererfgoeding.” Volkskunde.
53
•
Billig, Michael. 2010. “Introduction.” In Banal Nationalism, 1-12. London: SAGE Publications Ltd. https://doi.org/10.4135/9781446221648.
•
“Chocolats: bonbons, pralines, esquimaux.” 1991. Les cahiers de La Fonderie: revue d’histoire sociale et industrielle de la Région bruxelloise. Bruxelles: La Fonderie.
•
Collet, Emmannuel. “Een reep optimisme.” In Chocolade: van drank voor edelman tot reep voor alleman, 16de - 20ste eeuw, edited by Jean-Luc Vellut, Leen Vantieghem, Lutgarde Swaelen, Eddy Stols, Paul Servais, Peter Scholiers, Jean-Paul Rousseau, et al., 9-14. Brussel: ASLK Algemene Spaar en Lijfrentekas, 1996.
•
Cornelis, Sabine. 2008. “De tevreden kolonisator of hoe Congo in België werd voorgesteld (1897-1958): expo 58 (2/3).” Science connection : magazine van het Federaal wetenschapsbeleid., 29–34.
•
Coydon, Eva. 2015. “Food exhibitions as places of national representation and international exchange: the international exhibitions of culinary art in Frankfurt/Main (1900-1911).” In A Taste of Progress: Food at International and World Exhibitions in the Nineteenth and Twentieth Centuries, edited by Nelleke Teughels and Peter Scholliers, 69-87. Farnham: Ashgate.
•
Denayer, Brent. 2018. “Tussen weten en telen. Cacao in Begisch-Congo.” Leuven: KU Leuven. Faculteit Letteren.
•
Di Fiore, Laura. 2019. “Heritage and Food History.” In Food Heritage and Nationalism in Europe, edited by Ilaria Porciani, 35-50. London: Routledge.
•
Drouard, Alain. 2015. “Preface.” In A Taste of Progress: Food at International and World Exhibitions in the Nineteenth and Twentieth Centuries, edited by Nelleke Teughels and Peter Scholliers. Farnham: Ashgate.
•
Du Gay, Paul, Stuart Hall, and Linda Janes. 1997. Doing Cultural Studies: The Story of the Sony Walkman. Beverly Hills: Sage.
•
Elaut, Geertrui. 2008. “Expo 58 (3/3): tussen droom en werkelijkheid.” Science connection : magazine van het Federaal wetenschapsbeleid, 38–42.
•
Etienne, Oliver. "Collection Chocolate. Nos Marques, Nos Images Nos Appetits…" Journal du Collectionneur, n° 62, September 1997. https://lemondedeschocolateriesbelges.wordpress.com/tag/journal-du-coll….
54
•
Garrone, Maria, Hannah Pieters, and Jo Swinnen. 2015. “From Pralines to Multinationals. The Economic History of Belgian Chocolate.” KU Leuven LICOS; Leuven.
•
Hanotiaux, Gérald. 2018. “La violence de la douceur.” Inter-Environnement Bruxelles, no. 297 (2018): 4-6. https://www.ieb.be/La-violence-de-la-douceur.
•
Hoebanx, Michel. “Chocolat et publicité l’histoire en chromos.” In Chocolats: bonbons, pralines, esquimaux. Bruxelles: Cahiers de la Fonderie, no. 11 (1991): 52-55.
•
Ichijo, Atsuko, and Ronald Ranta. 2016. Food, National Identity and Nationalism. Basingstoke: Palgrave Macmillan.
•
Ichijo, Atsuko, Venetia Johannes, and Ronald Ranta. 2019. “Introduction.” In The Emergence of National Food, edited by Atsuko Ichijo, Venetia Johannes, and Ronald Ranta, 1-14. London: Bloomsbury.
•
Jacobs, Marc. 2015. “‘Belgian Waffles’ Made in the USA. World’s fairs and the exploitation of national adjectives for food.” In A Taste of Progress: Food at International and World Exhibitions in the Nineteenth and Twentieth Centuries, edited by Nelleke Teughels and Peter Scholliers, 149-163. Farnham: Ashgate.
•
Leerssen, Joep. 2022. “Trademarking the Nation: World Fairs, Spectacles, and the Banalization of Nationalism.” In World Fairs and the Global Moulding of National Identities: International Exhibitions as Cultural Platforms, 1851-1958, edited by Eric Storm and Joep Leerssen, 31-50. Leiden: BRILL.
•
Mercier, Jacques. 1997. Chocolat belge: pralines, bâtons, desserts, biscuits ... Saveurs gourmandes. Tournai: La Renaissance du livre.
•
Nevi, Rudolph. 2008. Expo 58: nostalgie in 400 foto’s. Leuven: Van Halewyck.
•
Parasecoli, Fabio. 2022a. “FOOD, NATIONS, AND NATIONALISM.” In Gastronativism, 111–25. New York Chichester, West Sussex: Columbia University Press. https://doi.org/10.7312/para20206-008.
•
Parasecoli, Fabio. 2022b. “INTRODUCTION: ENTER GASTRONATIVISM.” In Gastronativism, 1–30. United States: Columbia University Press. https://doi.org/10.7312/para20206-003.
55
•
Pluvinage, Gonzague, Anne Vandenbulcke, Karel Velle, Algemeen rijksarchief, and stad Archief Brussel. 2008. Expo 58: tussen droom & werkelijkheid. Tielt: Lannoo.
•
Scholliers, Peter. 2001. “Meals, Food Narratives, and Sentiments of Belonging in Past and Present.” In Food, Drink and Identity: Cooking, Eating and Drinking in Europe since the Middle Ages, 3-22. Oxford: Berg.
•
Scholliers, Peter. 2009. Food Culture in Belgium. Food Culture around the World. Westport: Greenwood.
•
Scholliers, Peter. “The emergence of mass consumption of chocolate in Belgium.” In Food technology, science and marketing: the making of the European diet in the 20th century, edited by Den Hartog A. red., 127-138. East Linton: Tuckwell Press, 1995.
•
Scholliers, Peter. “Van drank voor de elite naar een reep voor iedereen. Productie en consumptie van chocolade in België in de 19de en 20ste eeuw.” In Chocolade: van drank voor edelman tot reep voor alleman, 16de - 20ste eeuw, edited by Jean-Luc Vellut, Leen Vantieghem, Lutgarde Swaelen, Eddy Stols, Paul Servais, Peter Scholiers, Jean-Paul Rousseau, et al. 161-184. Brussel: ASLK Algemene Spaar en Lijfrentekas, 1996.
•
Scholliers, Peter, and Anneke Geyzen. 2010. “Upgrading the Local: Belgian Cuisine in Global Waves.” Gastronomica 10 (2): 49–54. https://doi.org/10.1525/gfc.2010.10.2.49.
•
Segers, Yves, Chantal Bisschop, and Greet Draye. 2023. “‘Rien Ne Vaut La Bonne Bière Belge’. The Heritagisation of Belgian Beer Culture.” 1-13. Institut Européen d’Histoire et des Cultures de l’Alimentation; Tours.
•
Stanard, Matthew G. 2005. “Selling the Empire between the Wars: Colonial Expositions in Belgium, 1920-1940.” French Colonial History 6 (1): 159–78. https://doi.org/10.1353/fch.2005.0010.
•
Storm, Eric, and Joep Leerssen. 2022. World Fairs and the Global Moulding of National Identities: International Exhibitions as Cultural Platforms, 1851-1958. National Cultivation of Culture 27. Leiden; BRILL.
•
Swaelen, Lutgarde. “Chocolade en de Zuidelijke Nederlanden.” In Chocolade: van drank voor edelman tot reep voor alleman, 16de - 20ste eeuw, edited by Jean-Luc Vellut, Leen Vantieghem, Lutgarde Swaelen, Eddy Stols, Paul Servais, Peter Scholiers, Jean-Paul Rousseau, et al. 59-74. Brussel: ASLK Algemene Spaar en Lijfrentekas, 1996.
56
•
Tellström, Richard, Inga-Britt Gustafsson, and Håkan Lindgren. 2008. “Constructed National Food and Meal Archetypes at International Exhibitions from Paris 1867 to Aichi 2005.” National Identities 10 (3): 313–27. https://doi.org/10.1080/14608940802249957.
•
Teughels, Nelleke. 2015. “Food at the 1910 Brussels Exhibition: Spaces of Consumption and the Articulation of National Identity.” In A Taste of Progress: Food at International and World Exhibitions in the Nineteenth and Twentieth Centuries, edited by Nelleke Teughels and Peter Scholliers, 165-182. Farnham: Ashgate.
•
Teughels, Nelleke. 2015. “Introduction.” In A Taste of Progress: Food at International and World Exhibitions in the Nineteenth and Twentieth Centuries, edited by Nelleke Teughels and Peter Scholliers, 1-9. Farnham: Ashgate.
•
Teughels, Nelleke. 2021. “Politics at the Table: Food and Power Relations at the 1935 Brussels International Exposition.” Food, Culture, & Society 24 (2): 227–43. https://doi.org/10.1080/15528014.2021.1873034.
•
Teughels, Nelleke, and Peter Scholliers. 2015. “Conclusion: The multiple, wide-ranging and complex facets of food at large exhibitions.” In A Taste of Progress: Food at International and World Exhibitions in the Nineteenth and Twentieth Centuries, edited by Nelleke Teughels and Peter Scholliers, 311-315. Farnham: Ashgate.
•
Timmerman, Ben. 2017. “‘Zoos Humains’, Meer Dan Een Spektakel?: De Representatie van de Koloniale ‘Ander’ in Menselijke Dierentuinen Op Belgische Wereldtentoonstellingen (1885-1958)”.
•
Vabre, Sylvie. 2015. “Constructing Roquefort cheese at universal exhibitions, 1851-1914.” In A Taste of Progress: Food at International and World Exhibitions in the Nineteenth and Twentieth Centuries, edited by Nelleke Teughels and Peter Scholliers, 183-198. Farnham: Ashgate.
•
Van Acker, Wouter, and Christophe Verbruggen. 2015. “World’s Fairs in Perspectives. The aggregation of Modern Times and Spaces at the beginning of the Twentieth Century (Ghent 1913).” In A Taste of Progress: Food at International and World Exhibitions in the Nineteenth and Twentieth Centuries, edited by Nelleke Teughels and Peter Scholliers, 11-33. Farnham: Ashgate.
57
•
Van Beurden, Sarah. 2009. “Un panorama de nos valeurs africaines: Belgisch Congo op Expo 58.” In Congo in België. Leuven University Press.
•
Vanthemsche, Guy, ed. 2012a. “Origin of the Colonial Phenomenon in Belgium.” In Belgium and the Congo, 1885–1980, 14–32. Cambridge: Cambridge University Press.
•
Vanthemsche, Guy, ed. 2012b. “The Congo and the Belgian Economy.” In Belgium and the Congo, 1885-1980, 143–99. Cambridge: Cambridge University Press.
•
Vantieghem, Leen. “De cacaoteelt in de Mayombe (Belgisch Kongo) 1885-1914.” In Chocolade: van drank voor edelman tot reep voor alleman, 16de - 20ste eeuw, edited by Jean-Luc Vellut, Leen Vantieghem, Lutgarde Swaelen, Eddy Stols, Paul Servais, Peter Scholiers, Jean-Paul Rousseau, et al., 9-14. Brussel: ASLK Algemene Spaar en Lijfrentekas, 1996.
•
Vellut, Jean-Luc. “Cacao in de politieke economie van de oude Belgische Kongo.” In Chocolade: van drank voor edelman tot reep voor alleman, 16de - 20ste eeuw, edited by Jean-Luc Vellut, Leen Vantieghem, Lutgarde Swaelen, Eddy Stols, Paul Servais, Peter Scholiers, Jean-Paul Rousseau, et al., 9-14. Brussel: ASLK Algemene Spaar en Lijfrentekas, 1996.
•
Wendy Morris. 2009. “De kolonie als consumptiegoed.” In Congo in België. Leuven University Press.
