Eeuwige herinnering
Elke dag sterven er wereldwijd ongeveer 155.500 mensen, dat zijn er twee per seconde (Blancquaert, 2018). Voor de nabestaanden kan dit een ingrijpende gebeurtenis zijn. De eerste weken na het overlijden van een geliefde word je geleefd. De uitvaart wordt geregeld, je wordt overspoeld met steunbetuigingen en het ophalen van herinneringen kan beginnen. Na de uitvaart vallen de steunbetuigingen, naarmate de tijd verstrijkt, steeds meer weg. In deze scriptie ga ik op zoek naar hoe wij, als interieurarchitecten, ons steentje kunnen bijdragen aan het herinneren van onze overledenen. Om dit doel te bereiken werd er de volgende onderzoeksvraag opgesteld:
”Hoe wordt de herinnering aan onze overledenen levend gehouden in ons interieur?”
De literatuurstudie
Uit de literatuurstudie is gebleken dat er tussen de verschillende aspecten van verlies van een dierbare, de uitvaart, de begraafplaats en het herdenken, verschillende overeenkomsten bestaan. De informatie verkregen uit de verschillende opvattingen kan samengevat worden in een overkoepelend schema, zoals weergegeven. Hieruit blijkt dat elk deel afzonderlijk bestaat uit enkele noodzakelijke pijlers, maar dat de concepten ook raakvlakken hebben via sommige pijlers. Theoretisch gezien zijn er vier essentiële emotionele en symbolische aspecten die bijdragen aan de verwerking van het verlies van een dierbare,
namelijk: geborgenheid, warmte, rust en herkenning. Deze vier aspecten zullen later worden getoetst in het empirisch onderzoek naar verschillende projecten en later in het masterproject.
Geborgenheid, een gevoel van veiligheid, troost en verbondenheid, is essentieel bij het verlichten van de pijn en het verdriet van verlies. In moeilijke tijden van verlies, waarin emoties zoals verdriet, angst en eenzaamheid kunnen overheersen, is het van onschatbare waarde dat mensen zich omringd voelen door een gevoel van geborgenheid. Dit biedt een veilige haven waarin rouwenden vrij hun emoties kunnen uiten en hun pijn kunnen delen, zonder angst voor veroordeling of afwijzing.
Warmte, een gevoel van genegenheid, troost en nabijheid, speelt een belangrijke rol bij het verlichten van de last van verlies. In deze moeilijke tijd is het van onschatbare waarde dat mensen zich omringd voelen door een gevoel van warmte, waarin zij worden omarmd door liefdevolle vrienden, familie en de gemeenschap. Deze warmte biedt een zachte deken van troost waarin rouwenden en degenen die willen herdenken, zich kunnen koesteren en hun emoties kunnen delen in een omgeving doordrenkt van liefde en begrip.
Rust, een kostbaar moment van stilte en kalmte, biedt een welgekomen halte te midden van de chaos van verlies. In deze stormachtige tijden is het van onschatbare waarde om een oase van rust te vinden, waar men even kan ontsnappen aan de golven van verdriet en verwarring. Het nemen van een moment voor jezelf, omringd door stilte en rust, biedt de gelegenheid om diep te ademen, te reflecteren en tot rust te komen.
Herkenning in de architectuur wordt vaak uitgedrukt door middel van semiotiek. Simpele pictogrammen, iconen en symbolen roepen een gevoel van herkenning op. Deze visuele taal versterkt de band tussen rouwenden en de sereniteit van de ruimte.
Het empirisch onderzoek
Als aanvulling op de voorgaande literatuurstudie is dit empirisch onderzoek gericht op het analyseren van zes uitgebreide casestudies. Deze casestudies zijn zorgvuldig geselecteerd aan de hand van een aantal specifieke selectiecriteria die de diversiteit en esthetische waarde van de projecten waarborgen. Hierbij zijn verschillende typen projecten betrokken, variërend van kunstwerken tot een crematorium, twee kapellen en een collectie meubels. Het gemeenschappelijke kenmerk van al deze projecten is de uitstraling van sereniteit, elk op zijn eigen unieke wijze.
Dit empirisch onderzoek heeft zich gericht op het vergelijken van de gevormde aspecten uit de literatuurstudie met de bevindingen van de casestudies, met een bijzondere aandacht voor het begrip ‘Herkenning’. Uit de resultaten blijkt dat de aspecten geborgenheid, warmte en rust, die eerder zijn geïdentificeerd als essentieel in de literatuur, sterk met elkaar verweven zijn in de casestudies. Deze aspecten hebben elk een sterke invloed op elkaar, wat suggereert dat ze elkaar aanvullen en versterken in de beleving.
De toepassing van de vier aspecten, geborgenheid, warmte, rust en herkenning, werd geëvalueerd aan de hand van drie beoordelingsniveaus: afwezig, niet sterk tot uiting en sterk aanwezig. Uit het schema blijkt dat de cases over het algemeen goed scoren op geborgenheid, warmte en rust. Echter, opvallend is dat herkenning minder voorkomt in de casestudies. Dit wijst erop dat hoewel de aspecten geborgenheid, warmte en rust goed worden gerealiseerd, herkenning een ondergeschikte rol speelt in de beleving van de ruimte.
De fotostudie ondersteunt deze bevindingen, waaruit blijkt dat herkenning steeds minder belangrijk wordt in de esthetiek van religieuze ruimtes. Deze evolutie is mogelijk te wijten aan een afnemende verbondenheid met het geloof onder mensen, wat zich reflecteert in de manier waarop religieuze ruimtes worden ontworpen en ervaren.
Het gevoel van geborgenheid wordt beïnvloed door verschillende aspecten van de
architectuur, vaak in combinatie met een gevoel van veiligheid en intimiteit. Het idee van onopgemerkt blijven of zich in een beschermende cocon bevinden, roept een krachtig gevoel van geborgenheid op. De intieme hoekjes die we vinden binnen het grotere geheel, zoals de ingang van de Bruder Klaus kapel of de kleinere altaars bij Le Corbusier’s kapel, versterken dit gevoel.
In deze projecten wordt warmte op diverse manieren uitgedrukt. Het gebruik van kleine cortenstalen platen, met hun oranjebruine kleur, draagt bij aan een warme uitstraling, vooral wanneer ze samenkomen in harmonieuze rangschikkingen en worden verlicht door gefilterd licht. Naast cortenstaal dragen ook materialen zoals hout en beton bij aan het natuurlijke en warme kleurenpalet. Bovendien speelt de inval van natuurlijk licht een cruciale rol bij het creëren van een gevoel van warmte.
Rust wordt in deze projecten voornamelijk tot uitdrukking gebracht door eenvoud en
harmonie. De integratie van de kerk met het omringende landschap, het minimalistische ontwerp van de engelen, de eenvoudige materialen en de doordachte architectonische details dragen allemaal bij aan een gevoel van rust en sereniteit. Dit wordt versterkt door de naadloze eenheid tussen organische vormen, kleuren, en het gebruik van natuurlijk licht, zowel binnen als buiten. Over het geheel genomen wordt rust in deze projecten gedefinieerd door de afwezigheid van overbodige franje, de harmonieuze integratie met de omgeving, en de subtiliteit van de architectonische details.
In conclusie tonen de resultaten van dit onderzoek aan dat hoewel de aspecten geborgenheid, warmte en rust goed worden gerealiseerd in religieuze ruimtes, herkenning steeds minder prominent aanwezig is. Dit suggereert een veranderende esthetiek in religieuze architectuur die in lijn is met de evolutie van geloofsbeleving in de moderne samenleving.
Bibliografie
BOEKEN
Bachelard, G. (2014). The Poetics of Space. Londen: Penguin Classics.
Blancquaert, L. (2018). Last Days: Hoe de wereld afscheid neemt. Veurne: Hannibal.
Bloemen, W. (2020). De kunst van het leven… nooit opgeven. Dendermonde: Uitgeverij het punt.
Bruyckere, B. ; Huijts, S. ; Mortier, E. ; Zbigniew, H. (2021). Berlinde De Bruyckere - engelenkeel. Brussel: Mercatorfonds.
ter Horst, W. (2016). Over troosten en verdriet. Utrecht: KokBoekencentrum Uitgevers.
DIGITALE DOCUMENTEN
About art. (z.d.). Barok. geraadpleegd op 27 april 2024, van https://www.aboutart.nl/barok
Afscheid met bloemen. (2023). Waarom doen we eigenlijk bloemen bij een uitvaart?. geraadpleegd op 16 april 2024, van https://www.afscheidmetbloemen.nl/blog/waarom-doen-we-eigenlijk-bloemen-bij-een-uitvaart#:~:text=Waarom%20doen%20we%20eigenlijk%20bloemen%20bij%20een%20uitvaart%3F&text=Bloemen%20hebben%20iets%20wonderlijks.,van%20iemand%20die%20je%20liefhad.
Agentschap natuur & bos. (z.d.). Natuurbegraafplek. geraadpleegd op 17 april 2024, van https://www.natuurenbos.be/activiteiten/natuurbegraafplek
Amiant. (2024). De vijf fases van rouw. geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://praktijkamiant.nl/particulier/de-vijf-fases-van-rouw/
Amstelveens Nieuwsblad. (2019). Altaar ´Día de Muertos´ in Cobra Museum mooiste ter wereld. geraadpleegd op 25 april 2024, van https://www.amstelveensnieuwsblad.nl/lokaal/kunst/291803/altaar-da-de-muertos-cobra-museum-mooiste-ter-wereld-656894
ArchDaily. (2012). Reading Between the Lines / Gijs Van Vaerenbergh. geraadpleegd op 15 februari 2024, van https://www.archdaily.com/298693/reading-between-the-lines-gijs-van-vaerenbergh
Archipel. (2024). Gijs Van Vaerenbergh. geraadpleegd op 15 februari 2024, van https://archipelvzw.be/nl/archief/architecten/gijs-van-vaerenbergh
Archipel. (2024). Ludwig Mies van der Rohe. geraadpleegd op 14 maart 2024, van https://archipelvzw.be/nl/archief/architecten/ludwig-mies-van-der-rohe
Bonnefanten. (2021). Berlinde De Bruyckere: Engelenkeel. geraadpleegd op 15 februari 2024, van https://www.bonnefanten.nl/nl/tentoonstellingen/berlinde-de-bruyckere
Bos, R. & Sparks, L. (2020). Waarom vallen mensen van hun geloof?. geraadpleegd op 27 april 2024, van https://www.quest.nl/maatschappij/cultuur/a31431569/waarom-vallen-mensen-van-hun-geloof/
Charleroi Métrople. (2019). De oudste kerk van België staat in Charleroi Métropole. geraadpleegd op 27 april 2024, van https://charleroi-metropole.be/nl/2019/01/15/de-oudste-kerk-van-belgie-staat-in-charleroi-metropole/
Colline Notre-Dame du Haut. (z.d.). Ontdek de heuvel. geraadpleegd op 13 maart 2024, van https://www.collinenotredameduhaut.com/nl/ontdek-de-heuvel/
Cottenier, P. (1992). Robert Venturi. geraadpleegd op 14 maart 2024, van https://archipelvzw.be/nl/agenda/276/robert-venturi
Daglief. (z.d.). De meest gebruikte symbolen in een rouwkaart. geraadpleegd op 16 april 2024, van https://daglief.nl/blog-gebruik-symbolen-op-rouwkaart#:~:text=Een%20sterretje%20*,subtiele%20illustratie%20op%20de%20kaart.
De Bossche woonboulevard. (z.d.). Tips voor het creëren van een warm interieur. geraadpleegd op 16 maart 2024, van https://www.debosschewoonboulevard.nl/inspiratie/tips-warme-interieur-kleuren#:~:text=Als%20je%20graag%20een%20warm,beige%2C%20oker%2C%20zand%20etc.
Dechering, A. (2023). Schrijftherapie om je gedachten te lozen. geraadpleegd op 4 februari 2024, van https://psycholoog.nl/blogs/schrijftherapie-om-je-gedachten-te-lozen/
De Dageraad. (2024). Islamitische Uitvaart. geraadpleegd op 17 april 2024, van https://dedageraad-uitvaartverzorging.nl/islamitische-uitvaart/
de Groot, I. (2023). Wie geeft bloemen bij de begrafenis?. geraadpleegd op 16 april 2024, van https://toprouwstuk.nl/blog/wie-geeft-bloemen-bij-de-begrafenis/#:~:text=Bij%20een%20begrafenis%20zijn%20bloemen,%2C%20ouders%2C%20broers%20en%20zussen.
de Gruijter, M; Distelbrink, M; Oudenampsen, D. (2008). Effecten van lotgenotencontact: onderzoek bij de vereniging spierziekte Nederland. geraadpleegd op 15 maart 2024, van https://www.verwey-jonker.nl/doc/participatie/D3644_Effecten%20lotgenotencontact.pdf
De goudsbloem. (2023). De Betekenis en Symboliek achter de Levensboom. geraadpleegd op 16 april 2024, van https://degoudsbloem.be/nl/blog/de-betekenis-en-symboliek-achter-de-levensboom-tree-of-life-n44
De Ode. (2018). Uitvaartkist beschilderen. geraadpleegd op 25 april 2024, van https://ode-uitvaartbegeleiding.nl/uitvaart-regelen/kist-mand-wade/uitvaartkist-beschilderen
De Roy, L. (2017). Homo naledi is slechts 250.000 jaar oud, en kwam mogelijk aan zijn eind door Homo sapiens. geraadpleegd op 19 maart 2024, van https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2017/04/29/homo_naledi_is_slechts250000jaaroudenkwammogelijkaanzijneinddoor-1-2965014/
De Roy, L. (2023). Oudste begrafenis ter wereld: begroeven menselijke verwanten met kleine hersenen hun doden?. geraadpleegd op 19 maart 2024, van https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/06/06/oudste-begrafenis-ter-wereld-begroeven-menselijke-voorouders-me/
De Vene. (z.d.). Hasta la victoria siempre. geraadpleegd op 25 april 2024, van https://www.devene.nl/2019/05/10/hasta-la-victoria-siempre/
De vree, J. (z.d.). Semiotiek. geraadpleegd op 16 april 2024, van https://www.joostdevree.nl/shtmls/semiotiek.shtml
Dela. (z.d.-a). Natuurlijk afscheid: ontdek alles over begraven. geraadpleegd op 17 april 2024, van https://www.dela.be/nl/uitvaart-verzorgen/tijdens-de-uitvaart/begrafenis
Dela. (z.d.-b). Groene uitvaart: iets voor jou?. geraadpleegd op 17 april 2024, van https://www.dela.be/nl/uitvaart-verzorgen/tijdens-de-uitvaart/groene-uitvaart
Dela. (2024). Wat gebeurt er bij een crematie?. geraadpleegd op 17 april, van https://www.dela.nl/uitvaart/voor-de-uitvaart/crematie
Dom van der Laan. (z.d.) Dom van der Laan. geraadpleegd op 14 maart 2024, van https://domvanderlaan.nl/dom-van-der-laan/
Effectief rouwen. (z.d.). Effectief Rouwen met lotgenoten. geraadpleegd op 15 maart 2024, van https://effectiefrouwen.nl/effectief-rouwen-met-lotgenoten/#:~:text=Binnen%20een%20familie%2C%20zelfs%20binnen,dichtst%20jouw%20persoonlijke%20situatie%20benaderen.
Eifel info. (2024). De Bruder Klaus Kapelle in Wachendorf. Een unieke veldkapel. geraadpleegd op 14 maart 2024, van https://www.eifelinfo.nl/bruder-klaus-kapelle-wachendorf-unieke-veldkapel/
Engberts, C. A. (2024). Hatemail in 280 tekens: van 1891 tot vandaag. geraadpleegd op 27 april 2024, van https://cultuurgeschiedenis.be/
France-Voyage. (2022). Kapel Notre-Dame-du-Haut. geraadpleegd op 14 maart 2024, van https://www.france-voyage.com/frankrijk-toerisme/kapel-notre-dame-haut-449.htm
George, A. (2023). Homo naledi heeft mogelijk in grotmuren gekerfd en zijn doden begraven. geraadpleegd op 19 maart 2024, van https://www.newscientist.nl/nieuws/homo-naledi-heeft-mogelijk-in-grotmuren-gekerfd-en-zijn-doden-begraven/
Gieles, J. (2020). Zo belangrijk is het om een overledene te herdenken. geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.psychologiemagazine.nl/artikel/overledene-herdenken/
Griffioen, R. (2011). het glazen huIs Privacy en openbaarheid in de vroegnaoorlogse stad. geraadpleegd op 4 januari 2024, van https://tijdschriftkunstlicht.nl/wp-content/uploads/volgens-plan.het-glazen-huis.-roel-griffioen.pdf
Histories. (z.d.). De stof keert terug naar de aarde… Joodse afscheidsrituelen. geraadpleegd op 17 april 2024, van https://histories.be/ritueel/joodse-afscheidsrituelen/
Holman, T. (2014). Een dode kan je geen knuffel meer geven. geraadpleegd op 16 april 2024, van https://www.parool.nl/nieuws/een-dode-kan-je-geen-knuffel-meer-geven~bdce8fe0/?referrer=https://www.google.com/
Humusatie. (z.d.). Humusatie: leven geven na de dood door de aarde te doen herleven. geraadpleegd op 17 april 2024, van https://humusatie.be/
Ik mis je. (2019). Rouwcliché | ‘Mensen die rouwen hebben vooral rust nodig’. geraadpleegd op 14 maart 2024, van https://ikmisje.eo.nl/artikel/rouwcliche-rouwen-rust-nodig
Katholiek Elsloo. (z.d.). Zeswekendienst. geraadpleegd op 25 april 2024, van https://www.katholiekelsloo.nl/index.php?title=Zeswekendienst
Keijzer, E. & Kok, H. (2011). Milieueffecten van verschillende uitvaarttechnieken. geraadpleegd op 17 april 2024, van https://repository.tudelft.nl/view/tno/uuid:1a6262e9-76ed-41c6-b00c-01ce3e0d2e25
Kraaijvanger, C. (2020). Nieuwe vondst suggereert voorzichtig dat Neanderthalers hun doden begroeven. geraadpleegd op 19 maart 2024, van https://scientias.nl/nieuwe-vondst-suggereert-voorzichtig-dat-neanderthalers-hun-doden-begroeven/
Kruithof, C. (2008). De vormgeving en inrichting van crematoria in Nederland. geraadpleegd op 27 april 2024, van https://frw.studenttheses.ub.rug.nl/1922/1/ckruithof.pdf
Kunstbus. (2022). Robert Venturi. geraadpleegd op 14 maart 2024, van https://www.kunstbus.nl/architectuur/Robert+Venturi.html
Lupkas, M. (2022). Death Symbolism & Personification Traced Through Art History. geraadpleegd op 22 april 2024, van https://www.artandobject.com/news/death-symbolism-personification-traced-through-art-history
Maes, J. (2020). Wat is rouwen?. geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://johanmaes.co/app/uploads/2020/11/Vergelijking-van-het-DNAmodel-met-het-Takenmodel-en-het-DualeProcesmodel.pdf
Mamabaas. (2022). Weduwnaar en vader van twee kinderen maakt hartverscheurend mooie tekeningen over zijn leven. geraadpleegd op 17 februari 2024, van https://www.mamabaas.be/momlife/dadlife/weduwnaar-en-vader-van-twee-kinderen-maakt-hartverscheurend-mooie-tekeningen-over
Meeussen, C. (2023). Crematie populairder dan ooit, maar klimaatvriendelijker alternatief komt dichtbij. geraadpleegd op 17 april 2024, van https://www.standaard.be/cnt/dmf20230322_97943466
Memorie sieraden. (2024). Afscheidsrituelen en rouwrituelen. geraadpleegd op 12 april 2024, van https://www.memoriesieraden.nl/blog-afscheidsrituelen-en-rouwrituelen/
Mostert, C. (2023). Overleden dierbaren bruiloft | Zó herdenk en betrek je overledenen bij je bruiloft. geraadpleegd op 13 maart 2024, van https://www.theperfectwedding.nl/blog/1464/overleden-dierbaren-bruiloft
Names4live. (2024). Betekenis Levensboom. geraadpleegd op 16 april 2024, van https://www.names4ever.nl/blog/betekenis-levensboom#:~:text=Al%20met%20al%20heeft%20de,vruchtbaarheid%2C%20voor%20onsterfelijkheid%20en%20genezing.
NOS Nieuws. (2022). Tekenen voor je overleden broertje of zusje: 'de hemel is er blauw, denk ik'. geraadpleegd op 17 februari 2024, van https://nos.nl/artikel/2429673-tekenen-voor-je-overleden-broertje-of-zusje-de-hemel-is-er-blauw-denk-ik
Obelisk Art History. (2022). Death in Art Life's only guarantee. geraadpleegd op 22 april 2024, van https://www.arthistoryproject.com/subjects/death/
Palliatieve. (2024). Modellen van rouwzorg. geraadpleegd op 18 maart 2024, van http://www.palliatieve.org/info/rouwzorg/modellen-van-rouwzorg
Pantelić, K. (2017). How Art Dealt with Death Throughout its History. geraadpleegd op 22 april 2024, van https://www.widewalls.ch/magazine/death-art
Remember me. (2022). Knutselhoek op de uitvaart: verschillende mogelijkheden. geraadpleegd op 17 februari 2024, vanhttps://www.remembermebelgium.be/inspiratie/diy-uitvaart/idee-knutselhoek-op-een-uitvaart
Rouwverwerking.info. (z.d.). Allerzielen. geraadpleegd op 22 april 2024, van https://www.rouwverwerking.info/allerzielen
Schots, J. (2021). Verschillende Rouwmodellen in de theorie. geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://hartecompas.nl/alles-over-rouw-en-verlies/rouwmodellen-theorie/
Schouppe, W. (2024). Lichaam schenken aan de wetenschap elk jaar populairder. geraadpleegd op 17 april 2024, van https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/01/11/lichaam-schenken-aan-de-wetenschap-elk-jaar-populairder/
Sequeira, S. (2022). 10 rouwverwerking tips. geraadpleegd op 16 maart 2024, van https://www.rememberme.nl/inspiratie/home-1/10-rouwverwerking-tips-1
Smitz, H. (2026). Monument op kerkhof ter ere van mensen die hun lichaam aan wetenschap schonken. geraadpleegd op 27 april 2024, van https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20160922_02481866
Spring. (2024). Architect in de kijker: Peter Zumthor. geraadpleegd op 14 maart 2024, van https://imagicasa.be/nl/story/architect-in-de-kijker-peter-zumthor
Ten Dam, R. (2022). Interview Ruurd Kok - 'Denken over Herdenken'. geraadpleegd op 22 april 2024, van https://www.dodenakkers.nl/naslag/boekrecensies/interview-ruurd-kok-denken-over-herdenken.html
Uitvaart platform. (2023). Een kaarsje branden na een overlijden. geraadpleegd op 16 april 2024, van https://uitvaart-platform.nl/artikelen/een-kaarsje-branden-na-een-overlijden
Uitvaartkistspecialist. (2023). Doodskist beschilderen. geraadpleegd op 17 februari 2024, van https://uitvaartkistspecialist.nl/doodskist-beschilderen/
Van Braeckel, N. (2023) Na de rouwstoet. geraadpleegd op 4 februari 2024, van https://www.vrt.be/vrtmax/podcasts/studio-brussel/n/na-de-rouwstoet/
van Bruggen, I (2024). Manieren om een overledene te herdenken tijdens je bruiloft. geraadpleegd op 13 maart 2024, van https://ingeborgvanbruggen.nl/blog/manieren-om-een-overledene-te-herdenken-tijdens-je-bruiloft/
van de Pol, J. (2018). LUDWIG MIES VAN DER ROHE – Less is more. geraadpleegd op 14 maart 2024, van https://cespo.nl/ludwig-mies-van-der-rohe-less-is-more/
Van Sadelhoff, L. (2019). Rouw heeft geen eindpunt. En dat is hoopvoller dan het klinkt.geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.lostenco.be/verhalen/rouw-heeft-geen-eindpunt-en-dat-is-hoopvoller-dan-het-klinkt
van Vliet, V. (2023). Elisabeth Kubler Ross biografie en boeken. geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.toolshero.nl/bekende-auteurs/elisabeth-kubler-ross/
Van Voorthuijsen, A. (2014). Troostende architectuur. geraadpleegd op 27 april 2024, van https://www.architectuur.nl/project/troostende-architectuur/
VD, M. (z.d.) Met deze materialen creëer je een warme look in jouw interieur. geraadpleegd op 16 maart 2024, van https://homedeco.nl/blog/met-deze-materialen-creeer-je-een-warme-look-jouw-interieur/
Vets, T. (2023). Hugo Sigal plots op 1 bij iTunes met pakkende song over Nicole. geraadpleegd op 4 februari 2024, van https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20231025_97003879
Vito. (2024). Circulair bouwen. geraadpleegd op 21 april 2024, van https://vito.be/nl/circulaire-economie/circulair-bouwen#:~:text=Wat%20is%20circulair%20bouwen%3F,meer%20nieuwe%20materiaalbronnen%20moeten%20aanboren.
Vlaanderen. (z.d.). Laatste wilsbeschikking. geraadpleegd op 1 maart 2024, van https://www.vlaanderen.be/laatste-wilsbeschikking
Vlaanderen Circulair. (2024). Circulair bouwen: Anders bouwen, bouwen voor verandering. geraadpleegd op 21 april 2024, van https://bouwen.vlaanderen-circulair.be/nl
Vlaams Bouwmeester. (2015). Een sarcofaag in het hageland - een verhaal over de dood en het troostende landschap. geraadpleegd op 15 februari 2024, van https://www.vlaamsbouwmeester.be/nl/instrumenten/open-oproep/projecten/oo1008-holsbeek-crematorium-holsbeek
Weet wat je viert. (z.d.). Allerzielen 2 november Een dag om te denken aan overleden dierbaren. geraadpleegd op 22 april 2024, van https://weetwatjeviert.nl/alle-feestdagen/allerzielen/
Wikipedia. (2024). Kruiskerk. geraadpleegd op 11 april 2024, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Kruiskerk
Wouters, L. ( 2019). ‘Kristallen kathedraal’ en 4 andere moderne kerkgebouwen. geraadpleegd op 27 april 2024, van https://www.kerknet.be/kerknet-redactie/artikel/%E2%80%98kristallen-kathedraal%E2%80%99-en-4-andere-moderne-kerkgebouwen
