Executieve functies: Vaardigheden die leiden tot succes

Twijfel jij wel eens of jouw IQ, of dat van je kinderen; leerlingen, vrienden, etc. voldoende hoog is om succesvol te zijn in het leven? Maak je geen zorgen, dat is niet nodig. Zelfsturend vermogen blijkt namelijk een betere voorspeller voor schoolsucces dan het IQ (van Oosten, 2021). Net zoals op school de wiskunde- en taalvaardigheden alsook het algemeen leervermogen verbeterd kan worden, kan ook het zelfsturend vermogen gestimuleerd en versterkt worden. 

EF watte?

Zelfsturing wordt mogelijk dankzij de dynamiek van executieve functies (EF’s). EF’s zijn verschillende mentale vaardigheden die elkaar onderling beïnvloeden en helpen  om het eigen gedrag te sturen. Er zijn drie EF’s die de basis vormen van zelfsturing (Huizinga & Baeyens, 2022; Jolles 2020): 

1. Werkgeheugen: Helpt om informatie vast te houden en ermee te werken. Bijvoorbeeld: als je een stappenplan kunt onthouden en toepassen op een nieuwe opdracht.
2. Impulscontrole: Helpt om impulsen te beheersen en om aandacht te richten. Bijvoorbeeld: je kunt je concentreren op je huiswerk zonder afgeleid te worden door je gsm. 
3. Cognitieve flexibiliteit: Helpt om je gedachten en gedrag aan te passen als de situatie verandert. Bijvoorbeeld: als plan A niet werkt, kun je overschakelen naar plan B.

Deze vaardigheden helpen bij ingewikkelde taken zoals logisch nadenken, problemen oplossen, plannen maken en je gedrag evalueren (Diamond, 2013; Malfait; 2023). Naast deze drie basisvaardigheden zijn er nog andere EF’s, namelijk: aandacht, plannen, organiseren,  emotieregulatie, gedragsevaluatie en probleemoplossend denken (Malfait, 2023).

Waarom zijn EF’s dan zo belangrijk?

EF’s helpen jongeren om zich voor te bereiden op de snel veranderende wereld, zodat ze hun talenten en kennis op het  juiste moment en in sociale situaties effectief kunnen gebruiken. Ze zijn belangrijk voor schoolsucces, het maken en behouden van vrienden, het algemeen welzijn, etc. (Jolles, 2020; Malfait; 2023). EF’s helpen om ideeën te verkennen en maken tijd om na te denken alvorens actie te ondernemen (Diamond, 2013).

Leren van basisschool De Bladwijzer: Een inspirerende, stimulerende schoolcontext 

Basisschool De Bladwijzer in Waterschei, Genk, biedt onderwijs aan kinderen van 2,5 tot 12 jaar, met aandacht voor de verschillende culturen van de leerlingen. Ze willen alle leerlingen de beste kansen geven om te leren en te groeien (Vrije Basisschool De Bladwijzer, z.d.). Daarom besteedt De Bladwijzer aandacht aan EF’s. De vaardigheden die succes voorspellen (Jolles, 2020; Malfait, 2023). De hele school volgt de EF-aanpak van Catherine Malfait (Malfait, 2023). 

In het zesde leerjaar is een rusthoek aanwezig waar leerlingen ’s ochtends en ’s avonds praten over hun klassikaal weekdoel. In deze hoek hangen ook vijf emotiecirkels waar leerlingen hun magneetjes bij hun emotie plaatsen. Ze werken met het open-desk principe en er is een timer in de klas om de tijd te beheren. Ook de dagplanning hangt dagelijks op het bord. Met deze acties wordt de EF-ontwikkeling gestimuleerd.

De schoolomgeving, inclusief de leraar, speelt een grote rol in deze stimulering. Een klas waarin ondersteuning, warmte, organisatie en voorspelbaarheid centraal staan, helpt leerlingen om zelfstandiger te worden en beter te presteren op school. De ondersteuning moet flexibel worden afgestemd op de behoeften van de leerlingen, terwijl ze worden aangemoedigd om verantwoordelijkheid te nemen voor hun eigen acties (Duckworth & Carlson, 2013; Smidts, 2018).

Ik tegenover de groep en de groep tegenover ik

Reflectie en feedback zijn beide belangrijk in het stimuleren van EF’s. Ze vullen elkaar aan: reflectie helpt om na te denken over de acties, terwijl feedback tips geeft om verder te groeien.  

Reflectiemomenten zijn cruciaal voor de ontwikkeling van gedragsevaluatie (van de Wiel, 2016; Smidts, 2018; Malfait, 2023). Dit helpt om plannings- en organisatievaardigheden te verbeteren door bewust te worden van gedrag en mogelijke verbeteringen (van de Wiel, 2016). Op school kunnen effectieve reflectievragen voortkomen uit een (gedrags-)plan (1) dat de leerkracht, mogelijk in klasverband, opstelt (Maji, 2018).

EF’s worden ook versterkt door externe feedback (Malfait, 2023; Dinghs, 2022).       Gezamenlijk reflecteren op deze feedback draagt bij aan verder ontwikkeling van gedragsevaluatie (Malfait, 2023), wat helpt bij verbetering in organisatie en planning (Maji, 2018).

Ja, maar er is geen tijd op school

Leerkrachten ervaren vaak tijdsdruk en -tekort. Een oplossing hiervoor is dat leerlingen zelf dagelijks reflecteren, met ondersteuning bij het formuleren van reflectievragen. Effectieve vragen ontstaan uit een plan dat de leerkracht opstelt. Dit plan bevat een startsignaal om actie te ondernemen, een startgewoonte om uitstelgedrag te vermijden, een duidelijke beschrijving van gewenste gedrag en tot slot een beloning. Door vragen te beantwoorden zoals “Heb ik gereageerd op mijn startsignaal?” en “Heb ik uitstel kunnen vermijden?”, reflecteren leerlingen. Ze kunnen vervolgens kort uitleggen waarom delen van het plan wel of niet succesvol waren en suggesties doen voor verbetering. Dit kan in groepsverband worden besproken (Maji, 2018).

Tijdstekort tackelen: Oplossing voor drukke schema’s 

Gebaseerd op literatuuronderzoek heeft de onderzoekster zelf een methode ontwikkelt en aansluitend uitgetest in samenwerking met het zesde leerjaar van Basisschool De Bladwijzer. Deze methode stimuleert reflectie en feedback. Leerlingen stellen een gedragsplan (1) op met een startsignaal, aandachtspunt (EF), concreet gedrag en tot slot een beloning. 

Ze werken 25 minuten actief aan schooltaken, tijdens de les, met dit plan in hun achterhoofd. Daarna evalueren ze hun gedrag (2) en lesbegrip (3) met reflectiesjablonen.

De visuele weergave in de rusthoek maakt het resultaat zichtbaar voor de meester en wordt aan het einde van de dag in het kringgesprek besproken (4).

De meester van het zesde leerjaar vindt deze methode, na enkel aanpassingen, zeer nuttig voor het stimuleren van EF’s. 

De methode bouwt voort op projecten van De Bladwijzer en past binnen het tijdgebrek. Het project is enthousiast ontvangen en geïntegreerd in de schoolwerking.