Voorbij de historische façade: samenwonen in een burgerhuis
De groeiende populariteit van historische panden, samen met hun gunstige ligging, drijft de huizenprijzen naar ongekende hoogten. Wijken zoals Het Zuid in Antwerpen worden daardoor onbetaalbaar voor de gemiddelde burger, terwijl er tegelijkertijd veel panden leegstaan of onderbenut blijven. Met een steeds groeiende wereldbevolking die zich meer en meer in (historische) steden vestigt, wordt een toenemende stadsverdichting onvermijdelijk. In 2018 leefde al 74 procent van de Europese bevolking in stedelijke gebieden, en dat aantal zal naar verwachting blijven stijgen.
In mijn scriptie ondervond ik dat de bewaring van erfgoed hand in hand kan gaan met de verdichting van het stedelijk weefsel. Uit mijn analyse van de evolutie en de huidige toestand van historische burgerwoningen bleek dat er diverse manieren zijn om deze verdichting te realiseren.
Stedelijke verdichting: kan het ook duurzaam?
Een veelvoorkomende reactie op stadsverdichting is ongebreidelde stadsuitbreiding, of ‘urban sprawl’. Dit fenomeen verwijst naar de ongecontroleerde groei van stedelijke gebieden met een lage dichtheid, wat resulteert in verspreide voorzieningen en een bedreiging vormt voor duurzaam stadsbeheer. Bovendien kan deze vorm van uitbreiding een gevaar betekenen voor cultureel erfgoed, doordat het erfgoedsites kan fragmenteren en degraderen.
Een alternatief is gecontroleerde verdichting, ook wel ‘smart growth’ genoemd, waarbij de focus ligt op de ontwikkeling van wijken met een hoge dichtheid binnen de stadskernen. Dit biedt voordelen zoals het hergebruik van on(der)benutte panden, de creatie van betaalbare woningen in de stad, de huisvesting van diverse gezinsstructuren en de versterking van culturele identiteit in een geglobaliseerde wereld.
Huidige woontrends
Mijn scriptie richt zich op Het Zuid in Antwerpen, een wijk die bekendstaat om de grandeur van haar bewaarde 19de-eeuwse burgerwoningen. Deze panden, gebouwd voor de gegoede bourgeoisie van Antwerpen, kenmerken zich door een drie ramen brede gevel, een monumentale trap, hoge plafonds en een opeenvolging van kamers. Mijn onderzoek toont aan dat er momenteel een trend is om burgerwoningen om te vormen tot meergezinswoningen, waardoor een verdichting van het bestaande gebouwenbestand ontstaat. Een meergezinswoning is een woning met meerdere eenheden die elk uit één of meerdere kamers of verdiepingen bestaan, zoals appartementen of eenkamerflats. Deze shift komt voor in Het Zuid en vermoedelijk ook in andere buurten en steden. Waar in de 19e eeuw 33 procent van de burgerhuizen als meergezinswoningen dienstdeed, is dit percentage tegenwoordig gestegen tot 49 procent, waarmee het aantal eengezinswoningen inmiddels wordt overtroffen. Deze verschuiving komt voort uit economische en sociodemografische factoren, zoals het winstpotentieel van huurwoningen en de groeiende vraag naar leven in een bruisend stadscentrum.
Hedendaagse antwoorden op stadsverdichting
Er zijn vijf manieren waarop zulke transformaties zijn uitgevoerd in Het Zuid, elk met zijn eigen voor- en nadelen. (A1) Zo wordt een kleine eengezinswoning (< 350m2) omgevormd tot meergezinswoning met twee gelijkwaardige appartementen of met één familieappartement en één kleiner appartement. (A2) Een grote eengezinswoning (> 350m2) wordt omgevormd tot meergezinswoning met één appartement per verdieping. (A3) Een bel-etage eengezinswoning, waarbij de begane grond gewoonlijk een stuk hoger licht dan bij andere woningen, wordt omgevormd tot meerdere appartementen waarin het souterrain is geïntegreerd. (A4) Een eengezinswoning met een bijgebouw dat in aantal niveaus verschilt van het hoofdvolume resulteert in een meergezinswoning met gevarieerde eenheden, op een niet-uniforme manier gerangschikt. (B) De vijfde transformatiewijze is wanneer een originele meergezinswoning na transformatie een meergezinswoning blijft om tegemoet te komen aan hedendaagse woonstandaarden of om het aantal eenheden te wijzigen.
Deze aanpassingstypen zijn beoordeeld op basis van criteria zoals verdichtingscapaciteit, behoud van erfgoedwaarden, naleving van huidige regelgeving en invloed op de ruimtelijke kwaliteit.
Creatief omgaan met tegenstrijdigheden
Het is belangrijk om bewust te zijn van conflicten die kunnen optreden tijdens dit soort adaptaties. Er heerst een spanning tussen het exclusieve karakter van burgerhuizen en de tendens om deze woningen te verdichten. De tegenstelling tussen top-downbeleid en bottom-uppraktijken is duidelijk bij aanpassingstype A1: hoewel dit soort adaptatie werd uitgevoerd, heeft de overheid deze sinds 2019 verboden. De tegenstelling tussen erfgoedbehoud en de aanpassing voor modern gebruik komt naar voren in de strijd tussen ruimtelijke kwaliteit en het veiligstellen van erfgoed.
Architecten en ontwikkelaars moeten creatieve oplossingen vinden om deze tegenstrijdigheden te beheren.
Praktijktips
Eén van de doelen van deze scriptie is om praktische aanbevelingen op te maken voor uitvoerders en ontwerpers. De selectie van de juiste transformatiewijze voor een bepaald gebouw is een belangrijke handeling binnen het renovatieproces. De gekozen strategie bepaalt het potentieel van de bestaande burgerwoning en de doelen die met de aanpassing nagestreefd worden. Enkele algemene aanbevelingen voor de onderverdeling van burgerwoningen luiden: (1) Gebruik de ruimte efficiënt door tussenverdiepingen en extra verdiepingen toe te voegen en door on(der)gebruikte ruimtes te optimaliseren; (2) Deel bestaande ruimtes bij voorkeur op in het bijgebouw; (3) Integreer nieuwe elementen op een omkeerbare manier, waarbij de leesbaarheid van de oorspronkelijke ruimte behouden blijft; (4) Behoud historische elementen zoals haarden, trappen en stukwerk, evenals de typische opeenvolging van ruimtes in burgerhuizen; (5) Vergroot bestaande openingen om open leefruimtes te creëren.
Slimme beleidsstrategieën
Op beleidsniveau toont dit onderzoek aan dat het huidige verbod in Antwerpen op de opsplitsing van huizen met minder dan 350 m2 om familiewoningen te beschermen, niet langer actueel is. Tegenwoordig kunnen gezinnen zich niet veroorloven om zulke grote panden te renoveren of te onderhouden. Aansluitend illustreert het onderzoek dat een burgerhuis, zelfs met een oppervlakte van minder dan 350 m², werkelijk kan functioneren als een familieappartement. Tot slot zou meer flexibiliteit in de wetgeving creativiteit en innovatie bevorderen, zoals enkele geïnterviewde architecten suggereren. Soepelere regels voor daktuinen en gemeenschappelijke ruimten stimuleren de sociale samenhang en groen in de stad.
“Een scala aan strategieën kan worden toegepast om stadsverdichting mogelijk te maken, resulterend in een historische stadskern die zowel veerkrachtiger als duurzamer is.”
De toekomst van burgerwoningen
Dit eindwerk belicht de huidige praktijken en de ruimtelijke en erfgoed gerelateerde gevolgen van de verdichting van gebouwd erfgoed in stedelijke kernen. Het dient als basis voor verder onderzoek naar de transformatie van historische woningen tot meergezinswoningen.
Tot slot nodig ik beleidsmakers en ontwikkelaars uit om verder te kijken dan de façade: investeer in het behoud van erfgoed en maak woonstructuren klaar voor de toekomst.
Bibliografie
Agapiou, Athos, Dimitrios D. Alexakis, Vasiliki Lysandrou, Apostolos Sarris, Branka Cuca, Kyriacos Themistocleous, and Diofantos G. Hadjimitsis. “Impact of Urban Sprawl to Cultural Heritage Monuments: The Case Study of Paphos Area in Cyprus.” Journal of Cultural Heritage 16, no.5 (2015): 671–680. doi:10.1016/j.culher.2014.12.006.
Algemene Directie Civiele Veiligheid: Brandpreventie. “Koninklijk Besluit van 7 juli 1994 tot vaststelling van de basisnormen voor de preventie van brand en ontploffing waaraan de gebouwen moeten voldoen: Gecoördineerde versie op 20 mei 2022.” Federale Overheidsdienst Binnenlandse Zaken. Federale Overheidsdienst Binnenlandse Zaken, (20 May 2022), https://www.securitecivile.be/sites/default/files/explorer/partie_s_incendie/1994-07-07kb_basisnormen_geel_2022.pdf.
[Architect 1 and 2]. Video-call interview, May 30, 2024.
[Architect 3]. In-person interview, June 28, 2024.
Armstrong, Gillian, Sara Wilkinson, and Elizelle Juanee Cilliers. “A Framework for Sustainable Adaptive Reuse: Understanding Vacancy and Underuse in Existing Urban Buildings.” Frontiers in Sustainable Cities 5 (May 2023). doi:10.3389/frsc.2023.985656.
Australia ICOMOS. The Burra Charter: The Australia ICOMOS Charter for Places of Cultural Significance. 1999, updated2013. https://australia.icomos.org/wp-content/uploads/The-Burra-Charter-2013.pdf.
Beck, Anna Falkenstjerne. “What Is Co-Housing? Developing a Conceptual Framework from the Studies of Danish Intergenerational Co-Housing.” Housing, Theory & Society 37, no. 1 (February 1, 2020): 40–64. doi:10.1080/14036096.2019.1633398.
“Bevolkingsvooruitzichten: Alleenwonenden”. Vlaanderen. Accessed 9 July 2024. https://www.vlaanderen.be/statistiek-vlaanderen/bevolking/bevolkingsvoo….
Buildings Performance Institute Europe. Europe’s buildings under the microscope: a country-by-country review of the energy performance of buildings. 2011. https://www.bpie.eu/wp-content/uploads/2015/10/HR_EU_B_under_microscope_study.pdf.
Bygningsarv, Dansk. Fremtidens bofællesskaber [Cohousing communities of the future]. Copenhagen: Udlaendinge-, Integrations- og Boligministeriet, 2016.
“Cohousing.” Vlaanderen, Accessed 12 April 2024. https://www.vlaanderen.be/bijzondere-woonvormen/cohousing.
Department of Economic and Social Affairs. “Goal 11.” Accessed 18 January 2024. https://sdgs.un.org/goals/goal11#targets_and_indicators.
Dhondt, Luc. 18de-Eeuwse Architectuur in België Laatbarok, Rococo, Neoclassicisme. Amsterdam: Lannoo, 1998.
Egan, John D. “The Egan Review: Skills for Sustainable Communities.” Office of the Deputy Prime Minister, (1 January 2004). https://dera.ioe.ac.uk/11854/.
European Commission. “Delivering the European Green Deal.” 14 July 2021. https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/european-green-deal/delivering-european-green-deal_en.
Federale Overheidsdienst Justitie. “Justel Databank.” Ejustice, Accessed 9 July 2024. https://www.ejustice.just.fgov.be/eli/wet/1962/03/29/1962032904/justel.
“FelixArchief.” Stadsarchief Antwerpen, Accessed 29 May 2024. https://felixarchief.antwerpen.be/.
Foster, Gillian. “Circular Economy Strategies for Adaptive Reuse of Cultural Heritage Buildings to Reduce Environmental Impacts.” Resources, Conservation & Recycling 152 (January 1, 2020). doi:10.1016/j.resconrec.2019.104507.
Gelinck, Sander. Rekenen Op Herbestemming Idee, Aanpak En Cijfers van 25 + 1 Gerealiseerde Projecten. Rotterdam: nai010 Uitgevers, 2014. https://research.ebsco.com/linkprocessor/plink?id=98969a1c-a715-3f10-b81e-921739e3339b.
“Gemeenschappelijk wonen.” Vlaanderen, Accessed 18 January 2024. https://www.vlaanderen.be/bijzondere-woonvormen/gemeenschappelijk-wonen.
“Gemeentelijke Stedenbouwkundige Verordering: Bouwcode, Gecoördineerde Versie.” Stad Antwerpen (25 September 2017). https://www.antwerpen.be/docs/Stad/Stadsvernieuwing/Bestemmingsplannen/….
GražulevičiūtėVileniškė, Indrė, and Vilius Urbonas. “Architectural Heritage as a Socioeconomic Opportunity for Revitalization of Historic Urban Centres: A Global Perspective.” Architecture & Urban Planning, no. 5 (December 2011): 27–37. https://research.ebsco.com/linkprocessor/plink?id=7ee16e72-323e-32f2-9e….
Gudmand-Høyer, Jan. “Det manglende led mellem utopi og det forældede enfamiliehus [The missing link between utopia and the outdated single-family house].” Dagbladet Information (26 June 1968).
Harrison, Rodney. Heritage Critical Approaches. Oxon: Routledge, 2012.
Hautekeur, Gerard. Van Cohousing Tot Volkstuin de Opmars van Een Andere Economie. Antwerp: EPO, 2017. https://research.ebsco.com/linkprocessor/plink?id=b8aa8bfe-8338-3e25-97….
Henley, Jon. “Ten Cities Ask EU for Help to Fight Airbnb Expansion.” The Guardian (20 June 2019). https://www.theguardian.com/cities/2019/jun/20/ten-cities-ask-eu-for-help-to-fight-airbnb-expansion.
“Heritage Counts: There’s No Place Like Old Homes-Re-Use and Recycle to Reduce Carbon.” (London: 2020). Historic England. https://historicengland.org.uk/content/heritage-counts/pub/2019/hc2019-re-use-recycle-to-reduce-carbon.
“Het ooit verkommerde Zuid heet nu te populair voor Antwerpen.” De Morgen (30 March 2001).
“Hoplr: Sociaal netwerk voor de buurt.” Hoplr, Accessed 12 August 2024. https://www.hoplr.com/nl.
“Huishoudtypes.” Vlaanderen, Accessed 17 January 2024. https://www.vlaanderen.be/statistiek-vlaanderen/bevolking/huishoudtypes.
Huuhka, Satu. “Vacant Residential Buildings as Potential Reserves: A Geographical and Statistical Study.” Building Research & Information 44, no. 8 (1 November 2016): 816–839. doi:10.1080/09613218.2016.1107316.
Inge Bertels, and Herman Van Goethem. “Vergankelijke stedelijke ruimte: de afbraak van de Spaanse omwalling in de negentiende eeuw.” in Antwerpen versterkt: de Spaanse omwalling van haar bouw in 1542 tot haar afbraak in 1879, ed. Piet Lombaerde: 119-133. Brussel: UPA, 2009.
International Council on Monuments and Sites (ICOMOS). “Heritage and the Sustainable Development Goals: Policy Guidance for Heritage and Development Actors.” ICOMOS, (2021).
International Council on Monuments and Sites (ICOMOS). Nara Document on Authenticity.1994. https://www.icomos.org/charters/nara-e.pdf.
Janssen, Joks, Eric Luiten, Hans Renes, and Jan Rouwendal. “Heritage Planning and Spatial Development in the Netherlands: Changing Policies and Perspectives.” International Journal of Heritage Studies 20, no. 1 (2 January 2014): 1–21. https://doi.org/10.1080/13527258.2012.710852.
Kirshenblatt–Gimblett, Barbara. “World Heritage and Cultural Economics.” Duke University Press eBooks (2006): 161–202. https://doi.org/10.1215/9780822388296-008.
Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen. “Burgerhuis in art nouveaustijl.” Inventaris Onroerend Erfgoed. 8 June 1988. https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/6935.
Koolhaas, Rem. Preservation Is Overtaking Us. Columbia: GSAPP Books, 2014.
Kyriazi, Evangelia. “Façadism, Building Renovation and the Boundaries of Authenticity.” Aesthetic Investigations 2, no.2 (2019): 184–95. https://doi.org/10.58519/aesthinv.v2i2.11967.
Labadi, Sophia. Rethinking heritage for sustainable development. London: UCL Press, 2022. https://doi.org/10.14324/111.9781800081925.
“Leegstandsregister Stad Antwerpen.” Stad Antwerpen, Accessed 11 August 2024. https://portaal-stadantwerpen.opendata.arcgis.com/datasets/stadAntwerpen::leegstandsregister-stad-antwerpen/explore?location=51.179489%2C4.378904%2C11.7.
Lina El Bakkali. “Hotelsector wil dat Airbnb’s in Antwerpen strengere controle krijgen: ‘Oneerlijke concurrentie.” vrt (24 April 2023). https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/04/24/airbnb-s-antwerpen/.
Lis, Catharina. “Woontoestanden en gangensaneringen te Antwerpen in het midden der 19e eeuw.” Belgisch Tijdschrift Voor Nieuwste Geschiedenis 1969, no. 1 (January 1, 1970): 93–130.
Mallgrave, Harry Francis, Martin Bressani, and Christina Contandriopoulos, eds. The Companions to the History of Architecture: Nineteenth-Century Architecture. Vol. 3. Chichester: Wiley Blackwell, 2017.
Mark Eeckhaut. “Antwerpse modewijk kreunt onder Airbnb’s: ‘Straks blijft hier geen Antwerpenaar meer over.” De Standaard (15 January 2024). https://www.standaard.be/cnt/dmf20240114_97825991.
Mayes, Thompson M. Why Old Places Matter How Historic Places Affect Our Identity and Well-Being. Lanham: Rowman & Littlefield, 2018. https://research.ebsco.com/linkprocessor/plink?id=e6c12b04-c9c0-3de8-a721-b4263a6f5157.
“Metadata: Woningtypologie.” Vlaanderen, Accessed 15 April 2024. https://www.vlaanderen.be/statistiek-vlaanderen/bouwen-en-wonen/woningtypologie/metadata-woningtypologie.
Mommaas, J.T., T. Hauben, Graeme Ball, and Edith Brinkman. “City Branding: Image Building & Building Images.” City Branding (1 januari 2002): 32–48. https://www.narcis.nl/publication/RecordID/oai%3Atilburguniversity.edu%….
Montgomery, Charles. Happy City Transforming Our Lives through Urban Design. New York: Farrar, Straus and Giroux, 2013. https://research.ebsco.com/linkprocessor/plink?id=4d76f1d6-a9bf-362b-a2….
Morel, Hana, and Brenda Denise Dorpalen. “Adaptive Thinking in Cities: Urban Continuity within Built Environments.” Climate 11, no. 3 (2023). https://doi.org/10.3390/cli11030054.
Moreno, Carlos. The 15-Minute City: A Solution to Saving Our Time and Our Planet. New York: John Wiley & Sons, 2024.
Mumford, Lewis. The Culture of Cities. Secker & Warburg. London: Secker & Warburg, 1945. https://research.ebsco.com/linkprocessor/plink?id=c077af00-0a99-3f0b-bf….
Nationaal Hoger Instituut voor Bouwkunst en Stedebouw. 500 Jaar Woonhuizen Te Antwerpen, XVe - XIXe Eeuw: Een Overzicht. Antwerp: Generale Bankmaatschappij, 1980.
“Nieuwbouwvergunningen.” Vlaanderen, Accessed 17 January 2024. https://www.vlaanderen.be/statistiek-vlaanderen/bouwen-en-wonen/nieuwbo….
Norberg-Schulz, Christian. Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture. New York: Rizzoli, 1979. https://ci.nii.ac.jp/ncid/BA00446954.
Onroerend erfgoed Vlaanderen. “Inventaris Onroerend Erfgoed.” Accessed 14 May 2024. https://inventaris.onroerenderfgoed.be/.
Oosterlinck, Els, and Inge Hens. Eglantierlaan. Final dissertation, University of Antwerp, 1998.
“Percelen Informatie Platform.” Stad Antwerpen, Accessed 29 May 2024. https://perceleninfoplatform.antwerpen.be/.
Perry, Jim, and Iain J. Gordon. “Adaptive Heritage: Is This Creative Thinking or Abandoning Our Values?” Climate 9, no. 8 (August 1, 2021): 128. doi:10.3390/cli9080128.
Plevoets, Bie, and Koenraad Van Cleempoel. “Adaptive reuse for urban regeneration.” in Adaptive reuse of the built heritage: concepts and cases of an emerging discipline (Routledge, 2019): 52-78.
Plevoets, Bie. “Juxtaposing inside and Outside: Facadism as a Strategy for Building Adaptation.” Journal Of Architecture, (May 2021). doi:10.1080/13602365.2021.1923552.
Poulios, Ioannis. “Moving Beyond a Values-Based Approach to Heritage Conservation”. Conservation & Management of Archaeological Sites 12, no. 2 (May 1, 2010): 170–85. doi:10.1179/175355210X12792909186539.
Prims, Lut, and Ronald De Meyer. Het Zuid (Antwerpen, 1875-1890) Architectuur & Maatschappij. Schoten: Continental, 1993. https://research.ebsco.com/linkprocessor/plink?id=adf2f1b5-ca84-377c-b2….
Prono, Luca. Urbanization. Salem Press Encyclopedia Research Starters: 2022. https://research.ebsco.com/linkprocessor/plink?id=b827eb99-3ca3-3630-87….
Robert, Philippe. Reconversions New Uses for Old Buildings. Editions du Moniteur, 1989. https://research.ebsco.com/linkprocessor/plink?id=2b3c7d03-8458-3f3d-ac….
Rubino, Irene, Cristina Coscia, and Rocco Curto. “Identifying Spatial Relationships between Built Heritage Resources and Short-Term Rentals before the Covid-19 Pandemic: Exploratory Perspectives on Sustainability Issues.” Sustainability 12, no. 11 (February 2, 2020). https://research.ebsco.com/linkprocessor/plink?id=87047031-54d6-3679-b2….
Ruskin, John. The Seven Lamps of Architecture. Bulletin of the American Art-Union 2, no. 6 (January 1, 1849).
Sargisson, Lucy. “Second-Wave Cohousing: A Modern Utopia?” Utopian Studies 23, no. 1 (1 April 1 2012): 28–56. https://doi.org/10.5325/utopianstudies.23.1.0028.
Schoonjans, Yves. Architectuur En Vooruitgang de Cultuur van Het Eclecticisme in de 19de Eeuw. Ghent: A&S/books, 2007.
Schumacher, Thomas L. “The Outside Is the Result of an inside’: Some Sources of One of Modernism’s Most Persistent Doctrines.” Journal of Architectural Education (1984-) 56, no. 1 (September 1, 2002): 23–33. https://research.ebsco.com/linkprocessor/plink?id=de26c8c9-74b8-3da0-b5a9-ef078082e57a.
“Smart Growth.” United States Environmental Protection Agency. Accessed 13 August 2024. www.epa.gov/smartgrowth.
Smith, Laurajane. Uses of heritage. London: Routledge, 2006.
“Soorten erfgoed.” Onroerend Erfgoed Vlaanderen, Accessed 23 July 2024. https://www.onroerenderfgoed.be/soorten-erfgoed.
Stad Antwerpen. “Demografie.” Stad in Cijfers, Accessed 16 January 2024. https://stadincijfers.antwerpen.be/dashboard/hoofd-dashboard/demografie.
Stad Antwerpen. “Wonen en ruimte.” Stad in Cijfers, Accessed 16 January 2024. https://stadincijfers.antwerpen.be/dashboard/hoofd-dashboard/demografie…;
Stad Antwerpen.“Zuidpark.”Antwerpen morgen, Accessed 19 May 2024. https://www.antwerpenmorgen.be/nl/projecten/gedempte-zuiderdokken/over.
“Stedenbouwkundige vergunningen.” Vlaanderen Departement Omgeving, 1 September 2019. https://indicatoren.omgeving.vlaanderen.be/indicatoren/stedenbouwkundige-vergunningen.
Tumme, Lidewij. The Re-Emergence of Co-Housing in Europe. London: Routledge, 2016. https://research.ebsco.com/linkprocessor/plink?id=61b80032-e033-3cf7-99….
Tung, Anthony M. Preserving the World’s Great Cities: The Destruction and Renewal of the Historic Metropolis. New York: Three Rivers Press, 2001.
United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO). “Thematic Indicators for Culture in the 2030 Agenda.” (2019).
United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO). “World Heritage Operational Guidelines.” 2019. Accessed 19 January 2024 https://whc.unesco.org/en/guidelines/.
United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO). Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage. 16 November 1972. https://whc.unesco.org/en/conventiontext/.
United Nations. “World Urbanisation Prospects: The 2018 Revision, Key Facts.” United Nations, 2018. https://population.un.org/wup/publications/Files/WUP2018-KeyFacts.pdf.
Van Damme, Ilja, Hilde Greefs, Iason Jongepier and Tim Soens. Historische Atlas van Antwerpen. Stad van Droom En Daad. Antwerp: Thoth, 2022.
Vandenbreeden, Jos. De 19de Eeuw in België Architectuur En Interieurs. Amsterdam: Terra-Lannoo, 1994.
Viollet-le-Duc, Eugène. Entretiens Sur l’architecture. A. Morel et Cie éditeurs, 1863. https://research.ebsco.com/linkprocessor/plink?id=168ce1ca-5239-38e2-bdd2-56ddb914bc51.
Vlaamse Executie. “Art-nouveauburgerhuis Het Bootje.” Inventaris Onroerend Erfgoed. 31 March 1976. https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/5706.
Vlaamse overheid. “Besluit van de Vlaamse Regering tot bepaling van de vergunningsplichtige functiewijzigingen [...]”. Codex Vlaanderen, 14 April 2000. https://codex.vlaanderen.be/Zoeken/Document.aspx?DID=1007267¶m=informatie.
“Vraag naar Antwerpse herenhuizen blijft groot: ‘Wat aan het begin van mijn carrière 100.000 euro kostte, gaat nu voor 300.000.” Gazet van Antwerpen (30 November 2021). https://www.gva.be/cnt/dmf20211130_93685197.
Willis, Alfred. Flemish Renaissance Revival in Belgian Architecture (1830-1930). University Microfilms International, 1984.
Wouters, Elisabeth. Antwerpen Zuid: verleden, heden & toekomst van een stadsbuurt. Final dissertation, Hogeschool Antwerpen, 1995.
