Je zit gezellig een roman te lezen wanneer je plots deze zin ziet: “Chih stak diens hand omhoog om zachtjes over haar kam te strelen.” Je stopt met lezen en je vraagt af of je iets verkeerd begrepen hebt, maar nee, het staat er echt. Diens in plaats van zijn of haar. De verklaring is simpel: het hoofdpersonage in dit verhaal is non-binair en gebruikt dan ook de traditionele gegenderde voornaamwoorden niet. Maar waarom koos de vertaler net diens en niet iets anders?
In het Nederlands zijn er nog weinig afspraken over welke voornaamwoorden we gebruiken om naar non-binaire personen te verwijzen, wat spreken over hen ingewikkeld kan maken. Dat het een realiteit is waar we niet omheen kunnen en we dus ook de taal nodig hebben om naar deze personen te verwijzen is wat Lisa Van Poucke aanzette om haar scriptie te schrijven. Deze masterstudente vertalen wou weten welke non-binaire voornaamwoorden het snelst wennen tijdens het lezen. Met andere woorden: hoe snel merk je die nieuwe constructie niet langer op?
Om een antwoord op deze vraag te vinden, besloot Van Poucke middelbare scholieren te onderwerpen aan een leesonderzoek. Hiervoor moesten ze een stukje uit een verhaal lezen waarin er naar een personage verwezen werd met non-binaire voornaamwoorden. Daarna werd hun leeservaring en begrip van de tekst bevraagd door middel van een uitgebreide online vragenlijst.
Scholieren van over heel Vlaanderen namen deel aan het onderzoek en ook verschillende taal- en niet-taalrichtingen waren vertegenwoordigd. In totaal kwamen er een honderdtal bruikbare antwoorden binnen. Niet voldoende om een volledig representatief beeld van de bevolking te scheppen, maar al een goede start voor een onderzoek van een relatief nieuw taalfenomeen.
Het is de gewoonte dat masterstudenten vertalen met een specialisatie in literair vertalen een scriptie schrijven over een tekst die de student zelf vertaalde. Van Poucke koos voor The Empress of Salt and Fortune van de Amerikaanse auteur Nghi Vo, een fantasy novelle gebaseerd op Zuid- en Oost-Azië. Een van de hoofdpersonages in dit boek is de geestelijke Chih. In de wereld die Vo creëerde zijn geestelijken door hun beroep genderloos en wordt er naar hen verwezen met een non-binair voornaamwoord. Dit maakte het verhaal de ideale kandidaat voor de vertaling en het onderzoek.
De enquête voor de scholieren maakte gebruik van drie verschillende versies van het zelfde fragment. De teksten waren slechts op één vlak verschillend: de voornaamwoorden die gebruikt werden om naar het hoofdpersonage te verwijzen. Deze sets waren die/hun, die/diens of hen/hun in plaats van de bekende voornaamwoorden hij/hem of zij/haar. De fragmenten werden dan willekeurig verdeeld onder de deelnemers om te onderzoeken bij welk fragment het begrip het grootst was.
De grootste uitdaging van het onderzoek bleek de leesvaardigheid van de middelbare scholieren te zijn. Bij de controlevragen koos gemiddeld 61% het juiste antwoord. Dit toonde aan dat de meeste deelnemers het verhaal niet helemaal begrepen.
Veel leerlingen gaven aan moeite te hebben met het genre van de tekst. Ook de Aziatische setting van het verhaal bleek een probleem te zijn. Voor de meesten waren de namen van de personages, zoals Chih, Konijn en Bijna Fonkelend, te ver verwijderd van de manier waarop we gewoon zijn om in België namen te geven om eenvoudig te kunnen begrijpen naar wie verwezen werd. Dat een van de hoofdpersonages een pratende vogel was hielp al zeker niet. Deelnemers gaven ook aan de personages niet uit elkaar te kunnen houden. Dit alles bevorderde het tekstbegrip natuurlijk niet waardoor de resultaten ook beïnvloed werden.
Voor haar bachelorproef had Van Poucke al een overzicht geschreven van de bestaande wetenschappelijke literatuur over het onderwerp anno 2021. Deze literatuurstudie vormde de basis voor het onderzoek dat ze verrichte voor haar scriptie. Er bleek nog relatief weinig wetenschappelijk onderzoek te bestaan over het thema en dit prikkelde Van Poucke om voor haar scriptie een praktische component aan haar vertaling te koppelen. Daarnaast bouwde ze ook verder haar overzicht van de wetenschappelijk literatuur over non-binaire voornaamwoorden en genderneutrale taal verder uit. Zo bleek dat er in de voorbij jaren toch ettelijk aantal studies meer waren gepubliceerd. Al blijft het nog een relatief onderbestudeerd domein in de academische wereld.
Met haar scriptie probeerde Van Poucke niet alleen een oplossing te vinden voor haar eigen vertaling, maar ook om een hulp te zijn voor andere vertalers die te maken krijgen met teksten over non-binaire mensen of personages. Verschillende nieuwskanalen hebben al interne richtlijnen opgesteld voor het rapporteren over non-binaire personen. Ook de Taalunie, de kennis- en beleidsorganisatie voor de Nederlandse taal, publiceerde een artikel over non-binaire voornaamwoorden op taaladvies.net. Alle deze instanties geven aan dat er geen algemene regelgeving is rond deze woorden. Dit zorgt bij vertalers vaak voor verwarring en voor een lange zoektocht naar wat ze nu best kunnen gebruiken om hun vertaling zo natuurlijk mogelijk te laten lopen. Door via een wetenschappelijk onderbouwde methode te onderzoeken welke voornaamwoorden de leeservaring het minst belemmerden, wou de scriptie van Van Poucke een oplossing bieden voor dit meer en meer voorkomende vertaalprobleem.
Uiteindelijk bleken het genre en de setting vaak een te grote drempel om de leesbaarheid van de voornaamwoorden te testen. Tussen de verschillende sets waren er slechts kleine verschillen. Daarnaast scoorde geen enkele set superslecht of supergoed. Uiteindelijk koos Van Poucke die/diens voor haar vertaling. Haar eerste resultaten wezen ook op een mogelijke invloed van dialect, met een verschil tussen resultaten van de Vlaamse en Brabantse dialecten vergeleken met het Limburgs en Noord-Nederlands. Verder onderzoek is duidelijk nog nodig, maar de resultaten scheppen al een eerste inzicht in een nieuwe evolutie in de Nederlandse taal. Wanneer je nu je roman opnieuw opneemt en “diens hand” leest, hoef je jezelf niet langer af te vragen waarom er nu diens staat en niet hen of haar.
ANP. (2021, June 3). ANP gaat genderneutrale voornaamwoorden gebruiken. https://www.anp.nl/blog/198/anp-genderneutrale-voornaamwoorden
Becker, S. (2020, October 8). Is het Nederlands klaar voor het genderneutrale ‘Hen loopt’? Trouw. https://www.trouw.nl/cultuur-media/is-het-nederlands-klaar-voor-het-gen…
Blaubergs, M. S. (1980). AN ANALYSIS OF CLASSIC ARGUMENTS AGAINST CHANGING SEXIST LANGUAGE 1. In Women’s Studies Int. Quart (Vol. 3).
Blokland, R. (2021, July 5). Hoe duid je iemand aan die hij noch zij is? NRC. https://www.nrc.nl/nieuws/2021/07/05/hoe-duid-je-iemand-aan-die-hij-noc…
Bott, C. J., & McNeil, E. (2008). Parrotfish: A Parrot, a Fish, or Something in Between? ALAN Review, 36(1), 85–92. https://www.proquest.com/scholarly-journals/parrotfish-parrot-fish-some…
Busselle, R., & Bilandzic, H. (2009). Measuring Narrative Engagement. Media Psychology, 12(4), 321–347. https://doi.org/10.1080/15213260903287259
Capuzza, J. C. (2020). “T” is for “transgender”: an analysis of children’s picture books featuring transgender protagonists and narrators. Journal of Children and Media, 14(3), 324–342. https://doi.org/10.1080/17482798.2019.1705866
Démont, M. (2018). On Three Modes of Translating Queer Literary Texts. In B. Baer & K. Kaindl (Eds.), Queering Translatio, Translating the Queer (pp. 157–171). Routledge. https://doi.org/10.424/9781315505978
Epstein, B. J. (2017). Eradicalization: Eradicating the queer in children’s literature. In B. J. Epstein & R. Gillet (Eds.), Queer in translation (pp. 118–128). Routledge.
Epstein, B. J., & Chapman, E. L. (2021). INTRODUCTION. In B. J. Epstein & E. L. Chapman (Eds.), International LGBTQ+ Literature for Children and Young Adults (pp. 1–10). Anthem Press.
Green, M. C., & Brock, T. C. (2000). The role of transportation in the persuasiveness of public narratives. Journal of Personality and Social Psychology, 79(5), 701–721. https://doi.org/10.1037/0022-3514.79.5.701
Green, M. C., Brock, T. C., & Kaufman, G. F. (2004). Transportation and Enjoyment Understanding Media Enjoyment: The Role of Transportation Into Narrative Worlds. https://academic.oup.com/ct/article/14/4/311/4110790
Guerberof-Arenas, A., & Toral, A. (2020). The impact of post-editing and machine translation on creativity and reading experience. Translation Spaces, 9(2), 255–282. https://doi.org/10.1075/ts.20035.gue
Gustafsson Sendén, M., Bäck, E. A., & Lindqvist, A. (2015). Introducing a gender-neutral pronoun in a natural gender language: the influence of time on attitudes and behavior. Frontiers in Psychology, 6. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2015.00893
Hakemulder, J. F. (2004). Foregrounding and its effect on readers’ perception. Discourse Processes, 38(2), 193–218. https://doi.org/10.1207/s15326950dp3802_3
Hekanaho, L. (2020). Generic and Nonbinary Pronouns. Neuphilologische Mitteilungen, 121(2), 498–509. https://doi.org/10.51814/nm.107784
Hord, L. C. R. (2016). Bucking the Linguistic Binary Gender Neutral Language in English, Swedish, French, and German. Western Papers in Linguistics/ Cahiers Linguistiques de Western, 3(1). https://ir.lib.uwo.ca/wpl_clw/vol3/iss1/4
Johnson, D. R. (2013). Transportation into literary fiction reduces prejudice against and increases empathy for Arab-Muslims. Scientific Study of Literature, 3(1). https://doi.org/10.1075/ssol.3.1.08joh
Knisely, K. A. (2020). Le français non-binaire: Linguistic forms used by non-binary speakers of French. Foreign Language Annals, 53(4), 850–876. https://doi.org/10.1111/flan.12500
Koeser, S., Kuhn, E. A., & Sczesny, S. (2015). Just Reading? How Gender-Fair Language Triggers Readers’ Use of Gender-Fair Forms. Journal of Language and Social Psychology, 34(3), 343–357. https://doi.org/10.1177/0261927X14561119
Kuijpers, M. M., Hakemulder, F., Tan, E. S., & Doicaru, M. M. (2014). Exploring absorbing reading experiences. Scientific Study of Literature, 4(1), 89–122. https://doi.org/10.1075/ssol.4.1.05kui
Kuzmičová, A., Mangen, A., Støle, H., & Begnum, A. C. (2017). Literature and readers’ empathy: A qualitative text manipulation study. Language and Literature, 26(2), 137–152. https://doi.org/10.1177/0963947017704729
Lardelli, M. (2023). Gender-fair translation: a case study beyond the binary. Perspectives: Studies in Translation Theory and Practice. https://doi.org/10.1080/0907676X.2023.2268654
Miltersen, E. H. (2018). De, den, hen, and the rest A pilot study of the use of gender-neutral and nonbinary/genderqueer pronouns in Danish. Journal of Language Works, 3(1), 31–42.
Moreland, R. L., & Topolinski, S. (2010). The mere exposure phenomenon: A lingering melody by Robert Zajonc. In Emotion Review (Vol. 2, Issue 4, pp. 329–339). SAGE Publications Ltd. https://doi.org/10.1177/1754073910375479
Park, P. (2014, May 20). S/he’s Not Heavy, Zie’s My Non-Gendered Sibling: Why Gender-Neutral Pronouns Don’t Work for Me. https://paulinepark.com/2014/05/20/shes-not-heavy-zies-my-non-gendered-…
Parks, J. B., & Roberton, M. A. (1998). Contemporary Arguments Against Nonsexist Language: Blaubergs (1980) Revisited. Sex Roles, 39(5–6), 445–461. https://doi.org/10.1023/a:1018827227128
Rose, E. (2021). Translating Trans Identity: (re)writing undecidable texts and bodies. Routledge. https://www.routledge.
Rutherford, L., Johanson, K., & Reddan, B. (2022). #Ownvoices, Disruptive Platforms, and Reader Reception in Young Adult Publishing. Publishing Research Quarterly, 38(3), 573–585. https://doi.org/10.1007/s12109-022-09901-5
Stetie, N. A., & Zunino, G. M. (2022). Non-binary language in Spanish? Comprehension of non-binary morphological forms: a psycholinguistic study. Glossa, 7(1), 1–38. https://doi.org/10.
Strubbe, A. (2021, March 3). Waarom we beter ‘die’ zeggen in plaats van ‘hij/zij’. VRT NWS. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/03/02/waarom-we-beter-die-zeggen-in-p…
Taaladvies.net (a). (n.d.). Taal en gender (algemeen). Retrieved 22 March 2023, from https://taaladvies.net/taal-en-gender-algemeen/
Taaladvies.net (b). (n.d.). Taal en gender: verwijswoorden voor vrouwen, mannen en non-binaire personen (algemeen). Retrieved 22 March 2023, from https://taaladvies.net/taal-en-gender-verwijswoorden-voor-vrouwen-manne…
Taalunie. (n.d.). Taalunie - Union for the Dutch Language. Retrieved 19 April 2023, from https://taalunie.org/informatie/112/taalunie-union-for-the-dutch-langua…
Transgender Infopunt. (2022, December 8). Cijfers. https://www.transgenderinfo.be/nl/cijfers
Transgender Netwerk Nederland. (2016, June 10). Zo maak je na toiletten ook taal genderneutraal. https://www.transgendernetwerk.nl/non-binair-voornaamwoord-uitslag/
Transvisie. (n.d.). Aantal non-binaire kinderen en jongeren stijgt. Retrieved 5 May 2023, from https://transvisie.nl/aantal-non-binaire-kinderen-en-jongeren-stijgt/#
Treuttens, J. (2022, May 31). Waarom genderinclusieve woorden belangrijk zijn voor samenleving: ‘Op die manier zeg je dat iedereen welkom is’. VRT NWS. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/05/30/belang-van-genderinclusieve-ter…
Van Oostdorp, M. (2023). Kan de overheid de taal veranderen? Onze Taal, 92(1), 16–17.
Van Oostendorp, M. (2021, May 19). Weg met hij, leve zij. https://neerlandistiek.nl/2021/05/weg-met-hij-leve-zij/
Van Poucke, L. (2021). Non-binariteit in vertaling: Een kritische literatuurstudie [Bachelor thesis]. KU Leuven.
Vlaanderen.be. (n.d.). Heerlijk Helder: Genderbewust taalgebruik: voornaamwoorden. Retrieved 23 April 2023, from https://www.vlaanderen.be/intern/werkplek/ondersteuning/heerlijk-helder…
Vo, N. (2020). The Empress of Salt and Fortune. Tor Publishing Group.
Vo, N. (2024a). The Empress of Salt and Fortune. https://nghivo.com/books/the-singing-hills-cycle/the-empress-of-salt-an…
Vo, N. (2024b). The Singing Hills Cycle. https://nghivo.com/books/the-singing-hills-cycle/
Vo, N. [@NghiVoWriting]. (2022a, October 30). Aww, man, I’ve been dying to answer this question. Yes, the space the clerics of Singing Hills occupy in their [Tweet]. https://twitter.com/NghiVoWriting/status/1586783985769889797
Vo, N. [@NghiVoWriting]. (2022b, October 30). People who take their vows later renounce their gender (and also their outside connections and resources) upon entering the order. [Tweet]. https://twitter.com/NghiVoWriting/status/1586783988404064256
Vos, L., & Nutters, T. (2022, July 14). Wennen aan ‘hen’? Of ‘die’? Filter: Tijdschrift over Vertalen. https://tijdschrift-filter.nl/webfilter/dossier/gender-in-vertaling/jul…
Waldhart, K. (2021). STUCK IN THE BINARY: HETERONORMATIVITY AND THE BINARY CONCEPTION OF GENDER IN GERMAN-LANGUAGE TRANS YA. In B. J. Epstein & E. L. Chapman (Eds.), International LGBTQ+ Literature for Children and Young Adults (pp. 55–72). Anthem Press.
Waszink, V. (2022). Dat mag je óók (al niet meer) zeggen (V. Waszink, Ed.). Genootschap Onze Taal.
Wehle, T. (2020). Breaking the Silence: Translating Non-binary Identities in Literary Texts from English to Czech [Master’s thesis, Univerzity Palachého V Olomouci]. https://theses.cz/id/93cvev/?lang=en#panel_html
Zajonc, R. B. (1968). Attitudinal Effects of Mere Exposure. Journal of Personality and Social Psychology, 9(2p2), 1–27. https://doi.org/10.1037/h0025848