Op reis naar ‘het land van belofte en beton’

Anna
Derwael

Het Kremlin


Leuven staat bekend om haar charmante middeleeuwse gebouwen, gezellige pleinen en eeuwenoude universiteit. Maar wie door de Blijde-Inkomststraat wandelt, kan niet om het imposante, brutalistische Erasmushuis heen. Het strakke, betonnen faculteitsgebouw van Letteren steekt behoorlijk af tegen de rest van het stadsbeeld. Het geheel geraakte, zoals je in de cartoon van 1976 kan zien, in de volksmond bekend als ‘het Kremlin’ of ‘de bunker’. Toch was de keuze voor al dat brute beton destijds geen toeval; er zat een doordachte visie achter. Het ontwerp en het gebruik van het gebouw in de jaren zestig en zeventig hing namelijk nauw samen met nieuwe globale en lokale ideeën over onderwijs. Daarnaast drukten ook de architect en de stad Leuven hun stempel op het bouwwerk. In dit artikel neem ik je vijftig jaar terug mee in de tijd, naar ‘het land van belofte en beton’.

Nieuwe universiteiten in een nieuwe wereld

Laten we eerst teruggaan naar na de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de jaren vijftig en zestig kwamen er grote veranderingen: nieuwe technologieën, economische vooruitgang en de babyboom zorgden voor een vraag naar meer universiteiten. In dat moment van moderniteit heerste de overtuiging dat met architectuur veel te bereiken was. Overal ter wereld ontstonden nieuwe universiteitscampussen volgens het ‘greenfield’ model. Dat waren grote gebouwencomplexen in een groene omgeving, aan de rand van de stad. Voor de universiteitsgebouwen was ruw beton het bouwmateriaal bij uitstek: sterk, snel te bouwen en flexibel genoeg om er allerlei creatieve plannen mee uit te voeren. Zoals bijvoorbeeld het bekomen van samenwerking tussen verschillen disciplines en het stimuleren van wetenschappelijk onderzoek.

Het Erasmushuis in Leuven valt deels binnen dat plaatje van de moderne jaren zestig, maar het heeft ook een uniek verhaal. De splitsing van de universiteit in 1968 bijvoorbeeld bracht veranderingen teweeg die in andere landen minder aan de orde waren.

Van camping naar campus

A model of a building</p>
<p>Description automatically generated


In Leuven begon het verhaal van het Erasmushuis in 1965. De faculteit Letteren en Wijsbegeerte had dringend behoefte aan meer ruimte om het groeiende aantal studenten te kunnen huisvesten. De eerste ideeën werden in 1965 besproken, maar het duurde tot 1968 voordat er concrete stappen werden gezet. Dat kwam door roerige protesten tussen Franstalige en Nederlandstalige studenten in 1966. Na de splitsing van de universiteit ging de Nederlandstalige afdeling onder leiding van de algemeen beheerder van de KU Leuven verder met het plannen van eigen gebouwen. Het Erasmushuis zou deel uitmaken van een groter gebouwcomplex voor de Humane wetenschappen, gesitueerd vlak achter de universiteitsbibliotheek. De opdracht voor het masterplan ging naar de West-Vlaamse architect Marc Dessauvage. 

De bouw verliep niet zonder slag of stoot. De spanningen tussen de architect, het Leuvense gemeentebestuur en de Raad van Beheer – de grote bazen – van de universiteit zorgden voor veel vertraging. Daarnaast bleken grote delen van het bouwterrein dat de universiteit voor ogen had niet te koop. Het masterplan werd geschrapt en enkel fase 1, bestaande uit de faculteitsbibliotheek, leslokalen en kantoren, zou nog gebouwd worden. Nadien bleven er zich moeilijkheden voordoen rond het kostenplaatje. Dessauvage’s ontwerp werd zelfs bijna vervangen door een alternatief plan van bouwbedrijf SIBO… Tot men ontdekte dat de algemeen beheerder nauwe banden met SIBO had en er dus sprake was van vriendjespolitiek. Studenten protesteerden, en ook de pers nam de zaak serieus. Onder druk van de publieke opinie werd in 1972 uiteindelijk tóch gekozen voor het originele ontwerp van Dessauvage. In de herfst van 1974 konden de eerste studenten en medewerkers het Erasmushuis gebruiken.

An aerial view of a construction site</p>
<p>Description automatically generated

Het verhaal achter de gevel

Waarom kreeg het gebouw dan de vorm die het vandaag heeft? Wel, Dessauvage was bekend om zijn brutalistische woonkerken en werkte graag met grote blokken ruw beton, functioneel en zonder versieringen. Brutalisme was toen in het algemeen populair, juist omdat het eerlijk en open was. Dat paste goed bij de ambities van de universiteit die vooruit wilde kijken en open wilde staan voor nieuwe ideeën, zoals verwetenschappelijking en interdisciplinariteit. Het ontwerp van Dessauvage toonden geen ivoren toren, maar een voor iedereen toegankelijke campus in het hart van Leuven.

Vanbinnen was er op elk verdiep een centrale agora – een soort binnenplein waar de drie vleugels van het gebouw samenkwamen. Het moest een plek zijn waar je even bleef hangen, een praatje maakte met je professor of studiegenoten, en ideeën kon uitwisselen. 

Ook bij de inrichting werd nagedacht over de details. De faculteit koos bijvoorbeeld voor voltapijt op de vloeren om het beton een zachtere uitstraling te geven. De meubels – vaak Deens design – moesten niet alleen praktisch zijn, maar ook uitnodigen tot interactie. De hal en de cafetaria hadden zelfs speciale loungehoekjes waar je rustig kon zitten en discussiëren, en ja, er werd ook bier geserveerd. Misschien niet zo handig voor wie na de lunch nog een les moest bijwonen, maar het paste wel bij de gezellige, open sfeer die men voor ogen had. Het waren andere tijden.


Een ander land

Het Erasmushuis is meer dan alleen een gebouw van beton en glas. Het is een getuigenis van een periode waarin men geloofde in vooruitgang, in onderwijs voor iedereen en in de kracht van architectuur om die idealen vorm te geven. Dus de volgende keer dat je langs het Erasmushuis loopt en denkt: ‘Wat doet dat betonnen gevaarte hier?’, denk dan aan dit verhaal. Misschien zie je het gebouw dan toch een beetje als een ander land, in een ander licht.

Bibliografie

Bibliografie Bronnen Archivalische bronnen Leuven. KADOC. Archief Marc Dessauvage. BE/942855/244. Faculteitsgebouw Wijsbegeerte en Letteren 1969-1974: Map 59.3 + 86 + 87, 1950-1980. Leuven. STADSARCHIEF. Fotocollectie Stadsbeeld – Leuven. Stadsbeeld Bogaardenstraat + Ravenstraat + Blijde Inkomststraat + Maria Theresiastraat, jaren ’60 en ’70. Bouwdossier L&W, 1971. Leuven. UNIVERSITEITSARCHIEF. Bouwdossier L&W, map: KU L&W 32A, 1972. Inwijding van het faculteitsgebouw Wijsbegeerte en Letteren, THA Foto’s GEBEURTENISSEN 1974- 1975 (maart-sept) Inwijding Erasmushuis en opening van de tentoonstelling “Erasmiana Lovansiensia”, GEBEURTENISSEN 1986-1987 (nov.) Foto’s GEBOUWEN B-Br Faculteit Wijsbegeerte en Letteren, KULeuven. Faculteitsraadverslagen,okt 1963 – jan 1968 okt 1968 – mei 1973 okt 1973 – mei 1980 Leuven. FACULTEITSARCHIEF. Nieuwbouw, map: Planningscommissie, 1966-1986. map: Besprekingen map: Plannen map: Studiebureau Delft – Ontwerp 12-12-1968 map: Studiebureau Delft – Ontwerp 16-06-1969 map: Uitrusting map: nieuwbouw – bureaus - meubilair INTERVIEWS 72 KU LEUVEN FACULTEIT LETTEREN BLIJDE INKOMSTSTRAAT 21 BUS 3301 3000 LEUVEN, BELGIË De Smedt, Marcel. persoonlijk interview, 16 februari 2024. Hauben, Hans. persoonlijk interview, 12 februari 2024. Van Molle, Leen. persoonlijk interview, 29 maart 2024. Kerkhofs, Bram. persoonlijk interview, 3 juni 2024. Gedrukte bronnen Academische tijdingen, oktober 1971. De Nieuwe, september 1971. De Standaard, augustus 1971 – mei 1978. Omtrend Weekblad, september 1971. Veto, april 1975. Literatuur Aynsley, Jeremy, Ásdís Ólafsdóttir, Anty Pansera, Constance Rubini, Penny Sparke, en Mienke Simon Thomas. L’art du design: de 1945 à nos jours. Paris: Citadelles et Mazenod, 2013. Bekaert, Geert, en Filip Tas. Marc Dessauvage 1931-1984. Wommelgem: Den Gulden Engel, 1987. Brepoels, Jaak. Leuven: een politieke en sociale geschiedenis. Leuven: Eigen beheer, 2022. Buera, Francisco J., en Joseph P. Kaboski. ‘The Rise of the Service Economy’. The American Economic Review 102, nr. 6 (2012): 2540-69. Clement, Alexander. Brutalism: Post-War British Architecture, Second Edition. The Crowood Press, 2018. ‘Cold War Modern – Design 1945-1970 – De Witte Raaf’. Geraadpleegd 6 mei 2024. https://www.dewitteraaf.be/artikel/cold-war-modern-design-1945-1970/. Coulson, Jonathan, Paul Roberts, en Isabelle Wagner Taylor. University Planning and Architecture: The Search for Perfection. London: Routledge, 2011. Crowley, David, en Jane Pavitt. Cold War Modern: Design 1945 - 1970. London: Victoria and Albert museum, 2008. 73 KU LEUVEN FACULTEIT LETTEREN BLIJDE INKOMSTSTRAAT 21 BUS 3301 3000 LEUVEN, BELGIË DBNL. ‘Francis Strauven In Memoriam Geert Bekaert (9 april 1928 - 11 september 2016), Streven. Jaargang 84’. DBNL. Geraadpleegd 12 maart 2024. https://www.dbnl.org/tekst/_str010201701_01/_str010201701_01_0062.php. De democratisering van het hoger onderwijs in Vlaanderen. Onze Alma Mater 36,2. Leuven: Vlaamse leergangen, 1982. Dezhang, Zhou. ‘The role of the atrium in modern architectural icons’. TU Delft Repositories, 2014. https://repository.tudelft.nl/islandora/object/uuid:21736ddc-3b86-4779-…eac134a8d6ec/datastream/OBJ1/download. Dormer, Peter, en Stefan Muthesius. Concrete and Open Skies: Architecture at the University of East Anglia, 1962 - 2000. London: Unicorn, 2001. Driessens, Paul. ‘Gesprek met Marc Dessauvage’. s.n., 1983. Duffy, Francis, Vic Crisp, en Andrew Laing. The Responsible Workplace: The Redesign of Work and Offices. Oxford: Butterworth Architecture, 1993. Filippakou, Ourania, en Ted Tapper. Creating the Future? The 1960s New English Universities. 1st ed. 2019. Cham: Springer International Publishing, 2019. Flipse, Ab, en Abel Streefland. De universitaire campus: Ruimtelijke transformaties van de Nederlandse universiteiten sedert 1945. Universiteit & samenleving 15. Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2020. Forty, Adrian. Concrete and Culture: A Material History. London: Reaktion books, 2012. ———. Objects of Desire: Design and Society since 1750. Repr. London: Thames and Hudson, 2000. ———. Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture. Reprint. London: Thames and Hudson, 2019. Gevers, Lieve, Jo Tollebeek, en Liesbet Nys. ‘AGENDA: Uitdagingen voor een nieuwe universiteit’. In De stad op de berg, 1ste dr., 15-34. Een geschiedenis van de Leuvense universiteit 1968-2005. Leuven University Press, 2021. https://doi.org/10.2307/j.ctv1nc6rhd.5. Gunst, Petra, Mark Hooghe, en Ann Jooris. Golden sixties: Belgie in de jaren zestig 1958-1973. Brussel: ASLK Algemene Spaar en Lijfrentekas, 1999. Hofman, Elwin. ‘Het dorp achter de heuvel. Een geschiedenis van de Kulak. Deel 2: De Jaren Maertens: 1975-1990’. Obscuur, 4 februari 2010. Imani, Elena, en Samira Imani. ‘Brutalism: As a Preferred Style for Institutional Buildings in Modern Architecture Period’. E3S Web of Conferences 231 (2021): 4001-. https://doi.org/10.1051/e3sconf/202123104001. 74 KU LEUVEN FACULTEIT LETTEREN BLIJDE INKOMSTSTRAAT 21 BUS 3301 3000 LEUVEN, BELGIË Institut für Hochschulforschung (HoF) an der Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg, en Hans Stallmann. ‘Am Anfang war Bochum. Die Gründung der Ruhr-Universität im Kontext der sechziger Jahre’. Die Hochschule : Journal für Wissenschaft und Bildung 13, nr. 1 (2004): 171-84. Katholieke Universiteit Leuven: campus Kortrijk. Kortrijk: KUL. Campus Kortrijk, 1979. McLeod, Virginia, en Clare Churly. Atlas of Brutalist Architecture. Londen: Phaidon Press, 2018. Meel, Juriaan van. The European Office: Office Design and National Context. 010 Publishers, 2000. Michiels, Mark, Chris Luyten, en Martine Soille. De tuin van de rector: de KULeuven à la carte. Leuven: Uitgeverij P, 2011. Pellew, Jill, en Miles Taylor. Utopian Universities: A Global History of the New Campuses of the 1960s. London: Bloomsbury Academic, 2020. Prown, Jules David. ‘Mind in Matter: An Introduction to Material Culture Theory and Method’. Winterthur Portfolio 17, nr. 1 (april 1982): 1-19. https://doi.org/10.1086/496065. Rice, Charles. Atrium. MIT Press, 2023. Schrecker, Ellen. The Lost Promise: American Universities in the 1960s. Chicago, IL: The University of Chicago Press, 2021. Temple, Paul. The Physical University: Contours of Space and Place in Higher Education. Routledge, 2014. Thelin, John R. Going to College in the Sixties. JHU Press, 2018. Tollebeek, Jo, en Liesbet Nys. De stad op de berg: Een geschiedenis van de Leuvense universiteit 1968- 2005. Leuven University Press, 2021. https://doi.org/10.2307/j.ctv1nc6rhd. ———. ‘GEOGRAFIE: De gebouwde universiteit’. In De stad op de berg, 253-72. Een geschiedenis van de Leuvense universiteit 1968-2005. Leuven University Press, 2021. https://doi.org/10.2307/j.ctv1nc6rhd.17. Turner, Paul Venable. Campus: An American Planning Tradition. 2nd ed. The Architectural History Foundation /MIT Press Series 7. Cambridge (Mass.): MIT press, 1995. Van Hooff, Dorothée, Guy Goethals, en Jouke Van der Werf. Langs moderne architectuur (1945-heden): architectuurroutes in Nederland en België. Utrecht: Kosmos-Z en K, 1994. Van Remoortere, P. ‘De universitaire expansie in België Einde van de euforie?’ Streven 30, nr. 5 (1977): 675-85. 75 KU LEUVEN FACULTEIT LETTEREN BLIJDE INKOMSTSTRAAT 21 BUS 3301 3000 LEUVEN, BELGIË Vanden Borre, Saartje. Toga’s voor ’t Hoge: geschiedenis van de Leuvense universiteit in Kortrijk. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2015. Verlez, Silke. ‘Het (Onder)Wijs Onderzoek’. KU Leuven. Faculteit Architectuur, 2023. Zhu, Jinquan. ‘Guidelines of Transferring Brutalist Architectural Styles from Mid-20th Century To Furniture Design’, 11 december 2023. https://etd.auburn.edu//handle/10415/9113. Digitale informatie (22-23) Brutalisme revisited: welke toekomst voor het Erasmusgebouw en de Sint-Caroluskerk van Marc Dessauvage? ‘(22-23) Brutalisme revisited: welke toekomst voor het Erasmusgebouw en de SintCaroluskerk van Marc Dessauvage?’ Geraadpleegd 2 november 2023. https://www.blogarchkuleuven.be/brutalism-revisited. ‘Adviesraden | Stad Leuven’, 9 september 2019. https://leuven.be/adviesraden. ‘Cold War Modern – Design 1945-1970 – De Witte Raaf’. Geraadpleegd 6 mei 2024. https://www.dewitteraaf.be/artikel/cold-war-modern-design-1945-1970/. ‘Cubed: A Secret History of the Workplace by Nikil Saval’. Geraadpleegd 6 juni 2024. https://www.welcometothejungle.com/en/articles/cubed-a-secret-history-o…nikil-saval. DBNL. ‘Francis Strauven In Memoriam Geert Bekaert (9 april 1928 - 11 september 2016), Streven. Jaargang 84’. DBNL. Geraadpleegd 12 maart 2024. https://www.dbnl.org/tekst/_str010201701_01/_str010201701_01_0062.php. ‘Erasmushuis, Faculty of Arts (KU Leuven) – Echo: A Reshape Erasmus Project’. Geraadpleegd 18 december 2023. https://echo.hcommons.org/2023/04/26/erasmushuis-faculty-of-arts-ku-leu…. ‘Explore the Library UEA- Library’. Geraadpleegd 6 juni 2024. https://www.uea.ac.uk/library/explore-thelibrary. KADOC. Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving. ‘Kruisbestuiving tussen universiteit en onderneming. Archief baron Guido Declercq’. Nieuwsbericht. Geraadpleegd 3 april 2024. https://kadoc.kuleuven.be/5_nieuws/2017/n_2017_0029. ‘Kantoorontwerpen: van de jaren ‘70 tot nu’. Geraadpleegd 6 juni 2024. https://www.architectura.be/nl/nieuws/kantoorontwerpen-van-de-jaren-70-…. Kvadrat. ‘Kvadrat handboek voor meubelstoffen’, z.d. https://www.misterdesign.nl/media/wysiwyg/cms/kvadrat-meubelstoffering…. les plats pays. ‘In Memoriam Marc Dessauvage’. Geraadpleegd 14 april 2024. https://www.les-platspays.com/article/in-memoriam-marc-dessauvage-2. 76 KU LEUVEN FACULTEIT LETTEREN BLIJDE INKOMSTSTRAAT 21 BUS 3301 3000 LEUVEN, BELGIË ‘Literaire tuin’. Geraadpleegd 15 april 2024. https://alum.kuleuven.be/germaanse/literaire-tuin. StadtBautenRuhr. ‘University Library Bochum’. Geraadpleegd 4 juni 2024. https://stadt-bauten-ruhr.tudortmund.de/en/objects/library-of-the-ruhr-university-of-bochum/. UGentMemorie. ‘1965 Expansiewet’, 2 september 2010. https://www.ugentmemorie.be/gebeurtenissen/1965-expansiewet. VAi. ‘Fritz Hansen, Bulo en Thomas More geven vlinderstoelen tweede leven’. Geraadpleegd 6 juni 2024. https://www.vai.be/nieuws/fritz-hansen-bulo-en-thomas-more-geven-vlinde…. ‘Wet betreffende de tussenkomst van de Staat in de financiering van de vrije universiteiten en van de diverse inrichtingen voor hoger onderwijs en voor wetenschappelijk onderzoek’. Geraadpleegd 31 mei 2024. https://codex.opendata.api.vlaanderen.be/api/WetgevingArtikelVersie/120…. Kamer van Volksvertegenwoordigers. WETSONTWERP · op de financiering en de controle van de universitaire instellingen. (z.d.). https://www.dekamer.be/digidoc/DPS/K2010/K20101609/K20101609.PDF

Download scriptie (4.17 MB)
Universiteit of Hogeschool
KU Leuven
Thesis jaar
2024
Promotor(en)
Professor Martin Kohlrausch
Kernwoorden