Il Danteum, een sublimatie van literatuur en architectuur in het gearticuleerde tussen

Anna-Lisa
Custers
  • Anna-Lisa
    Custers

Het Danteum als ambigue kamers en zijn tussenruimtes

Op welke manier kunnen poëzie en architectuur dienen als bindmiddel voor het creëren van kwalitatieve tussenruimte? Het Danteum, een onvoltooid gebouw van Giuseppe Terragni en Pietro Lingeri, geïnspireerd door Dante Alighieri’s La Divina Commedia, biedt een fascinerend antwoord op deze vraag. Dit monument, dat bedoeld was om een zintuiglijke reis door Dante’s literaire magnum opus te verbeelden, vertegenwoordigt een diepe synergie tussen literatuur en architectuur. Hoewel het nooit is gebouwd, heeft het Danteum de wereld van de architectuur diepgaand beïnvloed en blijft het een krachtige metafoor voor de dialoog tussen het fysiek gebouwde en het papieren.

 

De sublimering van licht en materie in het Danteum weerspiegelt een voortdurende zoektocht naar betekenis van tussenruimtes. Het ontwerp vormt een mentale ruimte waarin de bezoeker door de drie stadia van Dante’s reis – Inferno, Purgatorio, en Paradiso – wordt geleid. Deze architecturale reis weerspiegelt niet alleen een fysieke verplaatsing, maar ook de geschiedkundige transformatie. Het Danteum symboliseert de verwevenheid van het persoonlijke en het universele, van individuele herinneringen en collectieve geschiedenis. De architectuur versterkt de menselijke ervaring en gevoelens van desoriëntatie of transcendentie. Deze aspecten raken aan het concept van wat ik het 'gearticuleerde tussen' noem: een liminale ruimte, een vacuüm tussen literatuur en architectuur, tussen herinnering en verlangen, tussen verleden en toekomst. Het Danteum als drager van ideeën, herinneringen en betekenissen. Als een metafoor voor de menselijke geest beweegt het zich tussen licht en duisternis, het alledaagse en het verhevene. Deze twee disciplines, poëzie en architectuur, ontmoeten elkaar in hun vermogen om niet alleen fysiek, maar ook mentaal ruimte te creëren. Door de leegte en stilte tussen de volumes van het Danteum te observeren, het gearticuleerde tussen, ontdek ik dat deze ruimtes ons uitnodigen om te reflecteren op wat deze tussenruimtes binnen de architectuur voor ons betekent: niet als een statisch object, maar als een voortdurende dialoog tussen verleden, heden en toekomst - als onderzoek naar kwalitatieve tussenruimte.

Locatie Il Danteum: Via Dei Fori Imperiali in Rome

 

Inferno - Dante’s Goddelijke Reis als Architecturale Blauwdruk

De analogie tussen architectuur en literatuur wordt in mijn onderzoek ondersteund door het gebruik van hermeneutiek, een methodiek ontwikkeld voor de analyse van teksten, maar die ik toepas op architecturale ruimtes. Het Danteum wordt opnieuw gelezen als een tekst, waarbij elke ruimte fungeert als een hoofdstuk in een groter narratief. Deze methodiek is in mijn eigen proces verfijnd door middel van schetsen en tekeningen, die dienen als fysieke taal.

 

Verder vormt de structuur van Dante’s La Divina Commedia een fascinerend raamwerk voor mijn onderzoek. Het getal drie, dat centraal staat in Dante’s werk, en het getal tien, dat perfectie vertegenwoordigt, zijn ook terug te vinden in het ontwerp van het Danteum en in de opbouw van mijn thesis. Deze symmetrische opbouw weerspiegelt mijn poging om zowel tekstueel als visueel de tussenruimte te verkennen waarin literatuur en architectuur samenkomen als nieuw literaire werk.

 

Purgatorio - De Liminale Ruimte tussen Poëzie en Architectuur

Il Danteum

De schoonheid van het Danteum zit niet alleen in de ruimte zelf, maar vooral in wat die ruimte niet expliciet zegt. De leegtes tussen de massieve volumes, het spel van licht en schaduw, vormen de kern van deze beleving. Het is in deze tussenruimtes dat ik, net als de hypothetische bezoeker van het Danteum, probeer vat te krijgen op het ongrijpbare. In mijn thesis verken ik deze tussenruimte door het gebouw te analyseren als een palimpsest: een gelaagde structuur van betekenis, waarin elke nieuwe interpretatie een laag toevoegt aan de bestaande narratieve, zonder dat eerdere betekenissen volledig verdwijnen.

 

De tussenruimte tussen fysieke vormen, tussen licht en schaduw, tussen het gerealiseerde en het ongerealiseerde, biedt een kans voor diepgaande reflectie. Deze tussenruimtes zijn geladen met kwaliteit en betekenis. Het is hier dat de bezoeker wordt uitgenodigd om een innerlijke reis te maken, een moment van stilte en bezinning dat het gebouw overstijgt - dit aspect vindt men ook terug in ons alledaagse stadsweefsel.

 

In mijn eigen architectuurproject, dat voortvloeit uit deze thesis, onderzoek ik verder hoe deze tussenruimtes ingezet kunnen worden voor hedendaagse problematieken. In een landschap waar grenzen vervagen, positioneert Domus Memoria zich op de lijn tussen land en zee, tussen verleden en toekomst. Dit project, gelegen in het kwetsbare Mai Po natuurreservaat in Hong Kong, reageert op de destructieve krachten van erosie—zowel fysiek door kusterosie als sociaal door menselijke verdeeldheid in grensgebieden. Het gebouw fungeert als een sublimering van het landschap zelf als kritiek op extreme verstedelijking. Hier, waar drie grenzen samenkomen, ontstaat een centrale hortus conclusus—een vloeiend omsloten tuin van de genius loci van de plek en de voortgang van de tijd, met in zijn periferie de house of memory.

Domus Memoria

 

Paradiso - De Kracht van het Tussen en Onvoltooide Architectuur

Het onvoltooide karakter van het Danteum roept vragen op over de rol van afwezigheid in architectuur. Juist doordat het gebouw nooit werd gerealiseerd, blijft het Danteum een projectie van de verbeelding. Deze onvoltooide aard is geen tekortkoming, maar juist een kracht. Het ontbreken van een fysieke vorm laat ruimte voor interpretatie en reflectie, waardoor elke nieuwe generatie er een eigen betekenis aan kan geven.

Typologieën van tussenruimtes voor het stedelijk weefsel

 

Leegte wordt in het Danteum een ruimte van potentie, waarin lezers of kijkers hun eigen verhalen kunnen projecteren. Deze openheid maakt het Danteum tijdloos: het wordt een architectonische herinnering die voortdurend opnieuw kan worden gelezen, herzien en geïnterpreteerd. In mijn thesis stel ik de vraag hoe architectuur, zoals het Danteum, betekenis kan dragen en overbrengen, zelfs zonder ooit gebouwd te zijn. Dit leidt me tot de conclusie dat de kracht van architectuur vaak ligt in het onuitgesproken, het ongeziene - zijn gearticuleerde tussenruimte. Dit ‘niets’ is voor mij de essentie van zowel architectuur als literatuur: een ruimte van oneindige mogelijkheden en betekenissen, die ons uitnodigt om te blijven dwalen en te blijven ontdekken. 

Bibliografie

Aarati, K. (2005). From building to poem and back: the Danteum as a study in the projection of meaning across symbolic forms, The Journal of Architecture, 10:2,135-159, DOI:10.1080/13602360500115061


Alighieri, D. (1987). De goddelijke komedie. Ambo|klassiek.


Andersson, M. (2021). Sigurd Lewerentz: Architect of Death and Life. Park Publishing (WI).


Architecture, H. (2019, 20 mei). Tanikawa House - Hidden Architecture. Hidden Architecture. http://hiddenarchitecture.net/tanikawa-house/


Bekkering, J., Claessens, F., Grafe, C., Kompier, V., Riedijk, M., Sulsters, W., van den Heuvel, D., van Gelderen, M., Van Wesemael, P., & Zeinstra, J. (1994). OASE 39. De huivering en de stenen. Materialiteit en fysieke ervaring. Uitgeverij SUN.


BEYOND VISIBILITY. (z.d.). https://www.artefacts.co.za/main/Buildings/articles.php?artid=1863

Díaz, C. L. M. (2020). El concepto de masa en Terragni: análisis del monumento a Roberto Sarfatti. EGA Expresión Gráfica Arquitectónica, 25(39), 108–119. https://doi.org/10.4995/ega.2020.11840 


Dortdivanlioglu, H., & Economou, A. (2017). Outlining Terragni. In: Çağdaş, G., Özkar, M., Gül, L., Gürer, E. (eds) Computer-Aided Architectural Design. Future Trajectories. CAADFutures 2017. Communications in Computer and Information Science, vol 724. Springer, Singapore. https://doi.org/ 10.1007/978-981-10-5197-5_21 


Ferretti, E., & Terragni, A. (2021). Terragni e il progetto del Danteum, fra ‘primordialismo’, astrazione geometrica e sperimentalismo tecnologico Opus Incertum, 7, 76-91. https://doi.org/10.36253/opus-13251 


Francis Alÿs. When Faith Moves Mountains. 2002 | MOMA. (z.d.). The Museum Of Modern Art. https://www.moma.org/collection/works/109922


Harries, K. (1998). The Ethical Function of Architecture. MIT Press.


Hejduk, J. (1998). Such Places as Memory: Poems 1953-1996. MIT Press.


Henze, A. (1966). La Tourette: the Le Corbusier Monastery. London : Lund Humphries.


Hu, F. (2016). Towards a Non-intentional Space: About Sou Fujimoto’s architectural design for Mirrored Gardens. Vitamin Creative Space.


Lampens, J., Vandenhaute, G., & Vermeulen, P. (2020). Juliaan Lampens 1950-1991: exhibition: Antwerp (BE), deSingel Arts Centre.


L’Architecture d’aujourd’hui. (1995). TERRAGNI - KOOLHAAS nr.298.


Loukaki, A. (1997). Whose Genius Loci?: Contrasting Interpretations of the “Sacred Rock of the Athenian Acropolis.” Annals of the Association of American Geographers, 87(2), 306–329. http://www.jstor.org/stable/2564372


Lu, A. (2010). The telling of a spatial allegory: The Danteum as narrative labyrinth. Arq: Architectural Research Quarterly, 14(3), 237-246. doi:10.1017/S1359135510000990 


Machado, Rojas. "Old Buildings as Palimpsest: Towards a Theory of Remodeling”, In Progressive Architecture, 11 (1976), 46-49.


Mangione, F., Ribichini, L., & Terragni, A. A. (2015). Giuseppe Terragni a Roma. Ediz. italiana e inglese.


Mosco, V. P. (2021). Giuseppe Terragni: His War, His End.

 

Nadia Bartolini (2014) Critical urban heritage: from palimpsest to brecciation, International Journal of Heritage Studies, 20:5, 519-533, DOI:10.1080\13527258.2013.794855

 

Perec, G. (2011). La vie mode d’emploi. Fayard.


Plevoets, B., & Van Cleempoel, K. (2019) Adaptive reuse of the built heritage: Concepts and cases of an emerging discipline. London: Routledge


Publishers, Q. (2024). Marie-José van Hee architecten: More Home, More Garden. Quart Architektur.


Rassegna. (1987). Rassegna 31: (Interni a Milano e a Como 1927-1936 / Interiors in Milan and Como 1927-1936)


Rykwert, J. (1987). Review of The Danteum: A Study in the Architecture of Literature, by T. L. Schumacher. AA Files, 15, 111–111. http://www.jstor.org/stable/29543603

 

Schumacher, T. L. (1988). Terragni and Classicism: Fence Sitting at the Barricades. Journal of Architectural Education (1984-), 41(4), 11–19. https://doi.org/ 10.2307/1425008 


Schumacher, T. L. (1993). The Danteum: Architecture, Poetics, and Politics Under Italian Fascism.


Somer, M. P., & Erdem, A. (2015). Ekphrasis in architectural representation: On danteum and the museum of innocence // mimari temsilde ekfrasis: Danteum ve masumiyet müzesi üzerine. Megaron, 10(2), 179-194. doi:https://doi.org/10.5505/megaron.2015.25338 


Storey, H. W. (1990). Review of The Danteum: A Study in the Architecture of Literature, by T. L. Schumacher. Italica, 67(2), 256–258. https://doi.org/ 10.2307/478615

 

Strauven, F. (2022). Pastoor Van Arskerk Den Haag: een tijdloze sacrale ruimte van de hand van Aldo van Eyck.
 

Tanizaki, J. (2019). In praise of shadows. Random House.


Theseus en de Minotauros - Rijksmuseum van Oudheden. (z.d.). Rijksmuseum van Oudheden. https://www.rmo.nl/museumkennis/klassieke-wereld/grieken/de-voorwerpen/theseus-en-de-minotauros/


Unwin, S. (2010). Twenty buildings every architect should understand. Routledge. https://doi.org/10.4324/9780203849392 


Verschaffel, B. (1995). Figuren: essays.


Weil, S. (1952). Gravity and grace. Routledge & Kegan Paul.


Zumthor, P., & Lending, M. (2018). A Feeling of History. Scheidegger and Spiess.


Zumthor, P. (2014). Peter Zumthor: Buildings and Projects 1985-2013. Scheidegger Und Spiess Ag Verlag. 


 Fig. 1 P. Lingeri, G. Terragni, Progetto per il Danteum, 1938 (Archivio Pietro Lingeri, Milano). Il Modello (da Pietro Lingeri 1894-1968... cit., 2004).


Fig. 2 AAntonino Saggio Lectio Asilo Sant’Elia di Giuseppe Terragni Architettura Terapeutica Ordine di Siracusa luglio 2023. (z.d.). Geraadpleegd op 11 april 2024, van http://www.arc1.uniroma1.it/saggio/Conferenze/Siracusa/Index.htm


Fig. 3 BingYang, M. (z.d.). [Reference] Danteum | Terragni. Geraadpleegd op 11 april 2024, van http://maisdbyang.blogspot.com/2010/11/reference-danteum-terragni.html


Fig. 4 Lectio prof. Antonino Saggio Giusppe Terragni una biografia critica: il Danteum. (z.d.). Geraadpleegd op 11 april 2024, van http://www.arc1.uniroma1.it/saggio/Conferenze/Pisa/PisaTerragni.html


Fig. 5 Perennial #6: Dirk de Meyer. (2020, 23 september). WIELS.  Geraadpleegd op 11 april 2024, van https://www.wiels.org/nl/events/perennial-6-dirk-de-meyer


Fig. 6 Schreiber, K. (2023b, november 7). Terragni’s Danteum: An Architectural Masterpiece on Paper. TheCollector. Geraadpleegd op 11 april 2024, van https://www.thecollector.com/terragni-danteum-architectural-masterpiece/


Fig. 7 Schreiber, K. (2023, 7 november). Terragni’s Danteum: An Architectural Masterpiece on Paper. TheCollector. Geraadpleegd op 11 april 2024, van https://www.thecollector.com/terragni-danteum-architectural-masterpiece/


Fig. 8 Terragni, G. (z.d.-b). THE DANTEUM. Geraadpleegd op 11 april 2024, van https://nyitdesignfundamentals2.files.wordpress.com/2012/01/danteum_palmore.pdf
 

Fig. 9 Asilo Sant’Elia by Giuseppe Terragni Lectio by Antonino Saggio. (z.d.). Geraadpleegd op 11 april 2024, van http://www.arc1.uniroma1.it/saggio/Didattica/Supporti/Terragni-2023/Danteum.html


Fig. 10 Giuseppe Terragni | Archipel. (z.d.). Geraadpleegd op 11 april 2024, van https://archipelvzw.be/en/archief/architecten/giuseppe-terragni
 

Fig 11. Eigen beeld auteur (Anna-lisa Custers), Peter Zumthor, Bruder-Klaus-kapel,  Wachendorf, Duitsland


Fig. 13 blog —{ mooncake }. (2021, 29 april). { Mooncake }. Geraadpleegd op 11 april 2024, van https://www.jenniferscheng.com/blog


Fig. 14 A Sentimental Topography, Dimitris Pikionis, Landscaping of the Acropolis - Helene Binet. (z.d.). Geraadpleegd op 11 april 2024, van https://www.helenebinet.com/photography/a-sentimental-topography

 

Fig. 15 Christo | Running Fence Project 1972-76 (1972 - 1976) | MutualArt. (2022, 28 oktober). Christo | Running Fence Project 1972-76 (1972 - 1976) | MutualArt. Geraadpleegd op 11 april 2024, van https://www.mutualart.com/Artwork/Running-Fence-Project-1972-76/3851929136FD848556D152D1C2895FE3


Fig. 16 Peter Zumthor, Hélène Binet · Therme Vals. (z.d.). Divisare. Geraadpleegd op 11 april 2024, van https://divisare.com/projects/273885-peter-zumthor-helene-binet-therme-vals

 

Fig. 17 Eigen beeld auteur (Anna-lisa Custers), Andrea Palladio, Vicenza, Italië


Fig. 18 L. Mies van der Rohe, Lilly Reich, Allestimento della sezione del vetro all’esposizione Deutsches Volk- Deutsche Arbeit di Berlino,1934 (da Schulze, Windhorst, Mies van der Rohe... cit., 1989).


Fig. 19 Basilica Ulpia, Roma.


Fig. 20 Alberto Ponis. (z.d.-c). PARADISE BACKYARD P.B. [Foto] Geraadpleegd op 11 april 2024, van http://paradisebackyard.blogspot.com/2015/12/alberto-ponis.html

 

Fig. 21 Fasi realizzative del modello del Danteum (da Giuseppe Terragni: Modelle einer rationalen Architektur... cit., pp. 43-45).

 

Fig. 22 A Sentimental Topography, Dimitris Pikionis, Landscaping of the Acropolis - Helene Binet. (z.d.). Geraadpleegd op 11 april 2024, van https://www.helenebinet.com/photography/a-sentimental-topography


Fig. 23 Eigen beeld auteur (Anna-lisa Custers), Basilica van Maxentius, Rome, Italië


Fig. 24 Werner Blaser: Inisheer (orthoslogos.fr). (z.d.). Geraadpleegd op 11 april 2024, van https://orthoslogos.fr/photographie/inisheer/


Fig. 25 Krietemeyer, J. (2015, 16 november). Hélène Binet Turns Her Lens toward Landscape. 1stDibs Introspective. Geraadpleegd op 11 april 2024, van https://www.1stdibs.com/introspective-magazine/helene-binet-at-ammann-gallery/?epik=dj0yJnU9bmFyWi1fbzl3N1lPdTJWZ2dZYkxyejJtNml0UWhkS3ImcD0wJm49WUd3OU9wZWtoMnk0ZUhCNHZkS2JpUSZ0PUFBQUFBR1lWekx3


Fig. 26 ELEMENTS OFARCHITECTURE 2. (z.d.). Geraadpleegd op 11 april 2024, van https://divisare.com/journals/193


Fig. 27 Eigen beeld auteur (Anna-lisa Custers), Carlo scarpa, Tomba Brion, Treviso, Italië 


Fig. 28 Fabrizi, M. (2019, 23 november). An Encounter with “Naked Space”: The Tanikawa House by Kazuo Shinohara. SOCKS. Geraadpleegd op 11 april 2024, van https://socks-studio.com/2016/04/17/an-encounter-with-naked-space-the-tanikawa-house-by-kazuo-shinohara/


Fig. 29 A Sentimental Topography, Dimitris Pikionis, Landscaping of the Acropolis Helene Binet. (z.d.). Geraadpleegd op 11 april 2024, van https://www.helenebinet.com/photography/a-sentimental-topography


Fig. 30 Eigen beeld auteur (Anna-lisa Custers), Sigurd Lewerentz, St. Peter Church, Klippan, Zweden


Fig. 31 The City as a Project |  Geopolitics of Tabula Rasa: Persian Garden and the Idea of City. (z.d.). http://thecityasaproject.org/2015/07/geopolitics-of-tabula-rasa-persian…


Fig. 32 Werner Blaser: Inisheer (orthoslogos.fr). (z.d.-b). https://orthoslogos.fr/photographie/inisheer/


Fig. 33
Mai Po Nature Reserve 40th Anniversary. (z.d.). WWF Hong Kong. https://www.wwf.org.hk/en/about/mai_po_40th_anniversary//


Fig. 34 Eigen beeld auteur (Anna-lisa Custers), ondergrond pad Lantau Island, Hong Kong


Fig. 35Angelo Mangiarotti - Quando le strutture prendono forma | Artribune. (z.d.). Artribune. https://www.artribune.com/mostre-evento-arte/angelo-mangiarotti-quando-…


Fig. 36 Eigen beeld auteur (Anna-lisa Custers), Gold cost, Tuen Mun, Hong Kong


Fig. 37
Sandoval, A. P. V. (2017b, november 9). Places. Pinterest. https://www.pinterest.com/pin/334533078563660915/


Fig. 38
Werner Blaser: Inisheer (orthoslogos.fr). (z.d.). https://orthoslogos.fr/photographie/inisheer/


Fig. 39
Eigen beeld auteur (Anna-lisa Custers), Hong Kong


[Muziek] Pärt, A. & WONG, K.. (2020). Fur Alina [Seasons of Life - Bonus Tracks]. Mississippi Records.


[Muziek] Stetson, C. (2011). The Righteous Wrath of an Honorable Man [New History Warfare, Vol 2: Judges]. Constellation.


 

Download scriptie (218.36 MB)
Universiteit of Hogeschool
Universiteit Hasselt
Thesis jaar
2024
Promotor(en)
Koenraad van Cleempoel
Thema('s)