Wat schuilt er onder de verf?
In het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA) wordt momenteel een reusachtig schilderij van barokmeester Peter Paul Rubens gerestaureerd. Het gaat om de “Tronende Madonna omringd door heiligen”, een schilderij van bijna 400 jaar oud. In haar masterproef aan de Universiteit Antwerpen onderzoekt Emma Balduck, studente Erfgoedstudies, de complexe geschiedenis van dit schilderij. Hiermee biedt ze aan de restauratoren informatie over de opbouw en de staat van het werk en helpt ze hen begrijpen waar ingrepen nodig zijn. Daarnaast vult ze een leemte in het bestaande onderzoek naar Rubens, waarin tot voor kort weinig aandacht was voor zijn materialen en technieken. Vragen waarop ze onder andere een antwoord biedt zijn: waar zitten de originele en later toegevoegde verflagen? Welke pigmenten veranderden in de loop der tijd van kleur? En hoe raakte het schilderij door de eeuwen heen beschadigd en opnieuw hersteld? Emma volgt het schilderij in haar onderzoek door de eeuwen heen: van de creatie in Rubens’ atelier tot het moment dat Napoleon het schilderij naar Parijs ontvoerde en de ontsnapping aan vernietiging tijdens de twee wereldoorlogen. Met moderne technologieën en een interdisciplinaire aanpak, waarin ze als schilderijrestaurator zelf een centrale rol speelt, wordt in dit onderzoek bijna 400 jaar aan geheimen onthuld.
De geboorte van een meesterwerk
In 1608 keert Peter Paul Rubens vanuit Italië terug naar Antwerpen om zijn zieke moeder te bezoeken, een beslissing die zijn leven voorgoed zou veranderen. Hij vestigt zich opnieuw in de stad en wordt al snel benoemd tot hofschilder van de aartshertogen Albrecht en Isabella. Twee jaar later begint Rubens aan de renovatie van zijn atelier, het huidige Rubenshuis in het hart van de stad. Met zijn hoge plafonds was het atelier ideaal voor het creëren van monumentale werken.
Rubens’ Italiaanse stijl, politieke connecties en indrukwekkende werkruimte stelden hem in staat om prestigieuze opdrachten binnen te halen. Eén van die opdrachten komt in 1628 van de Sint-Augustinuskerk in Antwerpen: het schilderen van de “Tronende Madonna omringd door heiligen”. Zoals gebruikelijk start Rubens met een reeks voorbereidende schetsen, variërend van snelle tekeningen tot verfijnde “modelli”, kleine olieverfschetsen op paneel die op zichzelf al als kunstwerken gelden. Voor dit schilderij zijn acht van deze schetsen teruggevonden. Na de schetsfase wordt het enorme doek opgespannen en voorzien van twee gronderingslagen. Met behulp van een raster zet Rubens de compositie van de kleine schets nauwkeurig over op het grote doek, waarna hij aan het eigenlijke schilderen begint. Na voltooiing wordt het imposante, meer dan vijf meter hoge werk slechts enkele straten verder naar de Sint-Augustinuskerk gebracht.
Een schilderij met een bewogen geschiedenis
De “Tronende Madonna omringd door heiligen” siert 166 jaar lang het hoofdaltaar van de Sint-Augustinuskerk in Antwerpen. In september 1794 komt hier abrupt een einde aan wanneer het schilderij tijdens Napoleons veroveringen als oorlogsbuit naar Parijs wordt gevoerd. In Parijs ondergaat het schilderij een eerste “restauratie” – als je dat zo kunt noemen, want de lijst werd bijvoorbeeld volledig geel overschilderd. Na Napoleons nederlaag in 1815 keert het werk terug naar Antwerpen, maar het transport veroorzaakt aanzienlijke schade. Het doek werd opgerold waardoor het op meerdere plekken scheurde, schade die vandaag nog altijd zichtbaar is. Tussen 1816 en 1896 wordt het schilderij meerdere malen gerestaureerd om de schade te herstellen.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog wordt het schilderij veilig ondergebracht in de kelder van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA). Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog volgt opnieuw een verhuis, ditmaal naar een kluis in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, waar het werk de oorlog voor een tweede keer zonder kleerscheuren overleeft. Dat het schilderij was verplaatst bleek een verstandige keuze: op 18 februari 1945 werd het vervangende schilderij op het hoofdaltaar van de Sint-Augustinuskerk door een V2-bombardement verwoest.
Vanwege verbouwingen aan de kerk verhuist het schilderij in 1958 opnieuw naar het KMSKA. In 1977 wordt het officieel in permanente bruikleen gegeven aan het museum, waar het sindsdien een vaste plaats heeft in de collectie.
Live vanuit de Rubenszaal
Op 25 september 2023 wordt de tiende gedocumenteerde restauratie van de “Tronende Madonna omringd door heiligen” gelanceerd als onderdeel van het project “Studio Rubens”. Deze restauratie richt zich op het verwijderen van verouderde vernislagen, het corrigeren van vervormingen in het doek en het retoucheren van beschadigde verfpartijen. Wat dit project bijzonder maakt, is dat de restauratie plaatsvindt in de Rubenszaal van het KMSKA, waar bezoekers het volledige proces van dichtbij kunnen volgen.
Ontdekking van verborgen lagen
Een van de meest intrigerende ontdekkingen tijdens het onderzoek is het fenomeen van “pentimenti” – wijzigingen die Rubens tijdens het schilderproces heeft aangebracht om zijn compositie te verbeteren. Deze veranderingen zijn op sommige plekken zichtbaar door de verflagen heen, zoals de verschoven rozenkrans van het engeltje en de aangepaste drapering van het rode doek rond de pilaar. Dankzij Macro-XRF scans werden nog meer van deze verborgen aanpassingen zichtbaar gemaakt, wat een unieke inkijk geeft in de werkwijze van Rubens. Het onthult dat zelfs een meester als hij voortdurend zijn werk verfijnde.
Bibliografie
BALIS A. (2007), Rubens and his Studio: Defining the Problem, in: DRAGUET M. et al. (2007), Exhibition Catalogue: A Genius at Work, Musées Royaux des Beaux-Arts de Belgique, Brussel, Tielt.
BALIS A., VAN HOUT N. (2010), Rubens doorgelicht: meekijken over de schouder van een virtuoos, Ludion, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, 168 pagina’s.
BILLINGE R. et al. (1997), Methods and Materials of Northern European Painting in the National Gallery, National Gallery Technical Bulletin, Vol. 18, 52 pagina’s.
BROWN C. (1996), Making & Meaning. Rubens’s Landscapes, Londen.
BULCKENS K. (2019), The Bigger Picture: Rubens and his Workshop during the Twelve Years’ Truce (1609-1621), Prestel Publishing, 17 pagina’s.
BÜTTNER N. (2008), Die Firma Rubens, in: B. Baumgärtel (Ed.), Exhibition Catalogue: Himmlisch - herrlich - höfisch: Peter Paul Rubens, Johann Wilhelm von der Pfalz, Anna Maria Luisa de’ Medici, Museum Kunst- Palast, Düsseldorf.
CAMPBELL L. (1981), The early Netherlandish Painters and their Workshops, in: Le Dessin sous-jacent dans la Peinture, III, Louvain-la Neuve.
DUBOIS H. (2007), Come s’usa di fare non volendo ingannarsi: the Execution of Large Altarpieces on Canvas in Rubens’ Studio, in: Exhibition Catalogue: Rubens: A Genius at Work, Musées Royaux des Beaux-Arts de Belgique, Brussels, Tielt.
EASTLAUGH N. (2002), The Scientific examination of the Massacre of the Innocents by Peter Paul Rubens, Londen.
FARIES M. (2006), Making and Marketing: Studies of the Painting Process, in: Making and Marketing, Studies of the Painting Process in Fifteen- and Sixteenth-Century Netherlandish Workshops, Turnhout.
FELLER R.L. (1973), Rubens’ s The Gerbier Family: Technical Examination of the Pigments and Paint Layers’ Studies in the History of Art, 5.
GOETGHEBEUR N., GUISLAIN-WITTERMANN R., MASSCHELEIN-KLEINER L. (1992), Painting technique, in: Bulletin KIK, Peter Paul Rubens’s Elevation of the Cross. Study, Examination and Treatment, XXIV.
HERMENS E. et al. (1995), Historical Painting Techniques, Materials, and Studio Practice, Los Angeles.
HERMENS E. et al. (2007), Looking Through Paintings, The Study of Painting Techniques and Materials in Support of Art Historical Research, London.
JANSSENS K. et al. (2010), Photon-Based Techniques for Nondestructive Subsurface Analysis of Painted Cultural Heritage Artifacts, in: Accounts of Chemical Research, Vol. 43, Issue 6.
KEISCH B., CALLAHAN R.C. (1973), Rubens’s The Gerbier Family: Investigation by Lead Isotope Mass Spectrometry, in: Studies in the History of Art, 5.
KEITH L. (1999), The Rubens Studio and the “Drunken Silenius supported by Satyrs”, National Gallery Technical Bulletin, Vol. 20, 9 pagina’s.
KOCKAERT L. (1992), Composition and structure of the paint layers, in: Bulletin KIK, Peter Paul Rubens’s Elevation of the Cross. Study, Examination and Treatment, XXIV.
LAMMERTSE F. (2003), Small, larger, largest, The making of Peter Paul Rubens’s Life of Achilles, in: VERGARA A., LAMMERTSE. F. (2003), Exhibition Catalogue: Peter Paul Rubens, The Life of Achilles, Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam.
MARTIN E., DE LAVERGNÉE A.B., DELTEIL F., LEEGENHOEK I., PONTABRY A. (2005), Lille 2004: trois tableaux d’autel de Rubens après restauration, Technè, Issue 21, pp. 48-54.
NAKAMURA T. (1994), Rubens and his Studio: The Flight of Lot and his Family from Sodom, The National Museum of Western Art Tokyo.
NOBLE P., VAN LOON A., BOON. J.J. (2005), Chemical changes in Old Master paintings II: darkening due to increased transparency as a result of metal soap formation, in: ICOM-CC 14th Triennal Preprints.
PHILIPPOT A., PHILIPPOT P. (1963), La Descente de Croix de Rubens. Technique picturale et Traitement, in: Bulletin IRPA/KIK 6.
PIEL C. (1993), Analyse scientifique et restauration de la toile, Histoire d’un tableau de Rubens. L’adoration Des Bergers de la cathedrale de Soissons.
SCHMIEDLECHNER P. (2021), Modi operandi in Rubens’ workshop: a study on the creative process and studio practice, Stuttgarter Akademieschriften, 199 pagina’s.
SPRING M. et al. (2011), Studying old master paintings: Technology and practice, The National Gallery technical bulletin 30th Anniversary Conference Postprints.
VAN DER SNICKT G. et al. (2018), In situ macro-X-ray fluorescence (MA-XRF) scanning as a non-invasive tool to probe for subsurface modifications in paintings by PP Rubens, in: Microchemical Journal, Vol. 138.
VAN HOUT N. (2000), Rubens and deadcolouring: some remarks on two unfinished paintings, in: Concept, design and execution in Flemish painting (1550-1700), Turnhout, 9 pagina’s.
VAN HOUT N. (2001), Henri IV valait bien une galerie! Rubens’ unfinished Luxembourg project, in: Rubens agli Uffizi: il restauro delle Storie di Enrico IV, Florence, 17 pagina’s.
VAN HOUT N. (2001), Reconsidering Rubens’s Flesh Colour, in: Boletin del Prado, 13 pagina’s.
VAN HOUT N. (2005), Functies van Doodverf: De onderschildering en andere onderliggende stadia in het werk van P.P. Rubens, KU Leuven, p. 183.
VAN HOUT N. (2009), The Unfinished, the Uncompleted, and the Birth of the Non Finito, in: VERVOORDT A. et al. (2009), In-Finitum, Exhibitions International, Leuven, 15 pagina’s.
VAN HOUT N. (2010), On dead colour, Antwerp Royal Museum Annual.
VAN HOUT N. (2012), The Unfinished Painting, Ludion/Thames, Hudson/Abrams, Antwerpen, London, New York.
VLIEGHE H. (1993), Rubens’s Atelier and History Painting in Flanders: A Review of the Evidence, in: SUTTON P. C. et al. (1993), Exhibition Catalogue: The Age of Rubens, Museum of Fine Arts, Boston, 12 pagina’s.
VON SONNENBURG H. (1979), Rubens’ Bildaufbau und Technik, Maltechnik-Restauro, München.
WADUM J. (1996), A Preliminary Attempt to Identify Rubens’s Studio Practice, in: International Council of Museums Committee for Conservation, Edinburgh, 11, 2 pagina’s.
WADUM J. (2002), Latest News from Paradise: A Preliminary Attempt to Identify Rubens’s Studio Practice II, in: International Council of Museums Committee for Conservation, Rio de Janeiro, 13.
