Het hoofddoekendebat kent zijn oorsprong sinds het begin van de 21ste eeuw, waar er circa één op de drie Europese landen een lokaal of nationaal verbod hanteren op sluiers die de haren, nek en gezicht bedekken. Vandaag de dag wordt de hoofddoek echter gezien als een symbool dat indruist tegen het neutraliteitsprincipe, wat zelfs heeft geleid tot een verbod op dit kledingstuk in het Vlaams onderwijs: het zogenaamde ‘hoofddoekenverbod’. Dit verbod, dat de neutraliteit binnen scholen moet garanderen, heeft grote gevolgen voor zowel leerlingen als leerkrachten. Vooral moslimvrouwen met een hoofddoek die ambiëren om leerkracht te worden, worden hierdoor zwaar getroffen. Voor hen voelt dit verbod als een steeds bitterder wordende appel om in te bijten.
Maar wat betekent neutraliteit precies? Wat zijn de gevolgen voor deze vrouwen? In hoeverre is er überhaupt sprake van discriminatie op basis van godsdienstvrijheid? Verken dit boeiend artikel, waarin de ervaringen van moslimvrouwen met een hoofddoek die studeren of recent zijn afgestudeerd in de lerarenopleiding aan een Vlaamse hogeschool centraal staan. Hun persoonlijke verhalen bieden een helder inzicht in de realiteit waarmee zij in het Vlaams onderwijs te maken hebben.
Laten we even een stap terugnemen naar de oorsprong van de hoofddoek, ook wel ‘hijab’ genoemd, die zijn basis vindt in de islam. De islam is het geloof van moslims wereldwijd, waaronder vrouwen bijvoorbeeld door het dragen van de hoofddoek hun religieuze identiteit zichtbaar willen maken. Echter wordt de islam in westerse samenlevingen vaak in een negatief daglicht geplaatst en zelfs gezien als een ‘patriarchaal geloof dat vrouwen onderdrukt’, of met andere woorden een geloof waar mannen de vrouwen onderdrukken. Daarnaast worden moslims vaak beschouwd als een ‘alien body’ in het Westen, waar ze zich zouden moeten aanpassen aan de normen en waarden van de westerse ideologie. Dit heeft geleid tot islamofobe sentimenten, waarbij het moslim-zijn sterk wordt bekritiseerd.
Door deze negatieve perceptie van de islam worden moslimvrouwen met een hoofddoek vaak gezien als achterlijk, onderdrukt en onderworpen aan hun zogenaamde vrouwonvriendelijke cultuur. Bovendien hebben de tragische gebeurtenissen van 9/11 bijgedragen aan de associatie van de hoofddoek met terrorisme en een potentieel gevaar voor het Westen. Dit alles zorgt ervoor dat moslimvrouwen die de hoofddoek dragen, maar ook moslims in het algemeen, in België anders worden behandeld dan niet-moslims. Islamofobie en het anti-moslimracisme zijn hierdoor sterk aanwezig, wat resulteert in discriminatie op basis van hun geloof en bijgevolg een problematisering van de hoofddoek.
Neutraal, neutraliteitsprincipe, secularisme...
Dit zijn kernbegrippen die het
hoofddoekenverbod tot standhouden.
Verschillende West-Europese landen
ondersteunen een hoofddoekenverbod in het
onderwijs en koppelen dit automatisch aan het
‘neutraliteitsprincipe’. Dit principe stelt dat er
binnen onderwijsinstellingen geen zichtbare
religieuze, filosofische of politieke symbolen
mogen zijn, wat betekent dat bijvoorbeeld een
hoofddoek of een kruisje niet gedragen mogen worden binnen de schoolmuren. Oorspronkelijk was het concept neutraliteit bedoeld om de godsdienstvrijheid te verzekeren, maar in de praktijk is het vaak anders uitgelegd, resulterend in een beperking van diezelfde vrijheid voor onder meer deze moslimvrouwen.
Maar wat betekent ‘neutraliteit’ eigenlijk?
De term 'neutraliteit' is een ‘essentieel gecontesteerd begrip’, wat betekent dat het veelzijdig interpreteerbaar is en ruimte laat voor meningsverschillen. De interpretatie verschilt sterk per land. In Frankrijk bijvoorbeeld is er een brede steun voor een streng hoofddoekenverbod geworteld in de traditie van ‘laïcité’ — de strikte scheiding tussen religie en staat — wat leidt tot een 'exclusieve neutraliteit'. In contrast hiermee staat het Verenigd Koninkrijk, waar het verbod minder draagvlak heeft vanwege de sterke multiculturele samenleving, die een mildere benadering bevordert en kiest voor een 'inclusieve neutraliteit'. Kortom, neutraliteit is een dynamisch concept dat afhankelijk van de context op diverse manieren wordt geïnterpreteerd.
De moslimvrouwen met een hoofddoek, die bevraagd werden binnen dit onderzoek, tonen diverse vormen van discriminatie aan die een grote impact hebben op zowel hun identiteit als hun mentaal welzijn. Deze vrouwen ondervinden sociale uitsluiting en structurele discriminatie, als gevolg van het hoofddoekenverbod in het onderwijs. Naast het dragen van de hoofddoek, ervaren zij ook discriminatie op basis van etniciteit, waarbij de meeste vrouwen een migratieachtergrond hebben. Ook hun gender speelt een belangrijke rol in de vormen van discriminatie die zij ervaren. Deze dubbele vorm van onderdrukking omvat zowel racisme als islamofobie, wat leidt tot het fenomeen van ‘gendered islamophobia’. Dit concept verwijst naar de specifieke vormen van islamofobie die moslimvrouwen met een hijab ondergaan, waarbij de interactie van verschillende identiteiten zoals gender, religie en etniciteit de discriminatie verder versterkt. In andere woorden, moslimvrouwen die een hoofddoek dragen, worden geconfronteerd met een specifieke en unieke vorm van discriminatie.
Hoewel deze moslimvrouwen graag leerkracht willen worden, vormt het hoofddoekenverbod een grote belemmering voor het verwezenlijken van hun dromen. Zij ervaren het verbod als een ‘pure’ vorm van discriminatie en voelen zich gevangen in een eindeloze tunnel zonder uitzicht op verandering. Velen hebben zich al vroeg voorbereid op de uitdagingen die het verbod met zich meebrengt, door bijvoorbeeld dubbel zo hard te werken om zichzelf te bewijzen of elke kans aan te grijpen om toch een hoofddoek te kunnen dragen. Daarbovenop kiezen de meesten bewust voor een opleiding tot islamleerkracht, in de hoop hun hoofddoek te kunnen behouden en toch een carrière in het onderwijs op te bouwen. Toch blijven gevoelens van angst, onzekerheid en hopeloosheid overheersen, omdat de discussie rondom het hoofddoekenverbod al decennialang aanhoudt met weinig perspectief op verbetering.
Hun enige hoop en lichtpuntje in de donkere tunnel is de afschaffing van het hoofddoekenverbod, wat zowel de ervaren discriminatie zou verminderen en hun ambitie om leerkracht te worden realiteit kan worden. Dit zou hen de kans geven hun dromen te realiseren en gelijkwaardig behandeld te worden. Het is belangrijk om te luisteren naar hun verhalen en na te denken over hoe onze samenleving inclusiever kan worden.
Abdelgadir, A., & Fouka, V. (2020). Political Secularism and Muslim Integration in the West: Assessing the Effects of the French Headscarf Ban. American Political Science Review, 114(3), 707– 723. https://doi.org/10.1017/s0003055420000106
Ahmad, F. (2007). Muslim women’s experiences of higher education in Britain. American Journal of Islam and Society, 24(3), 46-69.
Alexander, C. (2017). Raceing Islamophobia. In F. Elahi, & O. Khan (Eds.), Islamophobia: Still a Challenge for us All (pp. 13-17). Runnymede Trust. https://www.runnymedetrust.org/uploads/Islamophobia%20Report%202018%20F…
Alizai, H. (2021). Impact of Islamophobia on post-secondary Muslim students attending Ontario universities. Race, Ethnicity And Education, 24(3), 357–374. https://doi.org/10.1080/13613324.2020.1798388
Azabar, S. (2021). Boeh! Baas over eigen hoofd (I. Dequeecker, Red.; 1ste editie). Epo, Uitgeverij.
Bahçecik, Ş. O. (2020). State, Religion and Muslims Between Discrimination and Protection at the Legislative, Executive and Judicial Levels: an Overview. State, Religion and Muslims, 598-610.
Braun, V., & Clarke, V. (2022). Toward good practice in thematic analysis: Avoiding common problems and be(com)ing a knowing researcher. International journal of transgender health, 1–6. https://doi.org/10.1080/26895269.2022.2129597
Bell, L. (2014). Ethics and feminist research. Feminist research practice: A primer, 73-106
Benfquih, Yousra, and Saïla Ouald Chaib. (2014). "Religious Signs in Public Schools: Belgian Council of State shows Judicial Bravery." Strasbourg Observers. https://strasbourgobservers.com/2014/11/04/religious-signs-in-public-sc…-
council-of-state-shows-judicial-bravery/.
Brems, E., Heri, C., Chaib, S.O., & Verdonck, L. (2017). Head-Covering Bans in Belgian Courtrooms and Beyond: Headscarf Persecution and the Complicity of Supranational Courts. Human Rights Quarterly 39(4), 882- 909. doi:10.1353/hrq.2017.0053
Brems, E. (2020). "Chapter 2 Discrimination against Muslims in Belgium". In State, Religion and Muslims. Leiden, The Netherlands: Brill. doi: https://doi.org/10.1163/9789004421516_004
Brünig B, Fleischmann F. (2015). Understanding the veiling of Muslim women in the Netherlands. Journal for the Scientific Study of Religion, 54, 20–37. https://doi.org/10.1111/jssr.12166
Castleberry, A. N., & Nolen, A. L. (2018). Thematic analysis of qualitative research data: Is it as easy as it sounds? Currents in Pharmacy Teaching and Learning, 10(6), 807–815. https://doi.org/10.1016/j.cptl.2018.03.019
Coene, G., & Longman, C. (2008). Gendering the diversification of diversity: The Belgian hijab (in) question. Ethnicities, 8(3), 302–321. https://doi.org/10.1177/1468796808092445
Çolak, F. Z., Van Praag, L., & Nicaise, I. (2019). A qualitative study of how exclusion processes shape friendship development among Turkish-Belgian university students. International Journal Of Intercultural Relations, 73, 1–10. https://doi.org/10.1016/j.ijintrel.2019.08.002
Çolak, F. Z., Van Praag, L., & Nicaise, I. (2020). ‘Oh, this is really great work—especially for a Turk’: a critical race theory analysis of Turkish Belgian students’ discrimination experiences. Race ethnicity and education, 1- 19.
Crnic, A., & Pogacnik, A. (2019). Religious symbols in public schools: key issues and debates. CEPS journal, 9(4), 109-127.
Croucher, S. M. 2008. “French-Muslims and the Hijab: An Analysis of Identity and the Islamic Veil in France.” Journal of Intercultural Communication Research 37 (3): 199–213.
De Nolf A, d’Haenens L, Mekki-Berrada A. Face to Face with Anti-Muslim Sentiment: A Qualitative Study into the Coping Mechanisms of Young College and University Muslim Students and Graduates in Flanders. Religions. 2021; 12(2):135. https://doi.org/10.3390/rel12020135
D’hondt, F., Van Houtte, M., & Stevens, P. (2015). How Does Ethnic and Non- ethnic Victimization by Peers and by Teachers Relate to the School Belongingness of Ethnic Minority Students in Flanders, Belgium? An Explorative Study. Social Psychology of Education, 18(4), 685–701.
Droogsma, R. A. (2007). “Redefining Hijab: American Muslim Women’s Standpoints on Veiling.” Journal of Applied Communication Research 35 (3): 294–319.
Edwards, R., & Holland, J. (2013). What is Qualitative Interviewing? Bloomsbury Academic. https://doi.org/10.5040/9781472545244
Eid, P. (2015). “Balancing Agency, Gender and Race: How Do Muslim Female Teenagers in Quebec Negotiate the Social Meanings Embedded in the Hijab?” Ethnic & Racial Studies 38 (11): 1902–1917.
Emily Laxer, Jeffrey G. Reitz & Jessica Stallone (2022): Challenging the legitimacy of exclusion: Muslim women and social boundaries in different headscarf policy contexts, Ethnic and Racial Studies, DOI: 10.1080/01419870.2022.2089535
Fadil, N. (2019). The Anthropology of Islam in Europe. A double epistemological impasse. Annual Review of Anthropology, 48, 117-132.
Fadil, Nadia, Annelies Moors, and Karel Arnaut. (2021). "Envisioning Hijra: the ethics of leaving and
dwelling of European Muslims." Contemporary Islam 15 (1):1-16. doi: 10.1007/s11562-021-
00461-7
Faury, F. (2023). Everyday gendered Islamophobia: exploring ordinary attitudes toward Muslim women in Southern France. Gender, Place And Culture, 1–19. https://doi.org/10.1080/0966369x.2023.2251171
Fischer, C. T. (2009). Bracketing in qualitative research: Conceptual and practical matters. Psychotherapy Research, 19(4–5), 583–590. https://doi.org/10.1080/10503300902798375
Foblets, M.-C. (2021). Islam under the Rule of Law in Europe: How Consistent Is the Human Rights Test? Religions, 12(10), 857. MDPI AG. Retrieved from http://dx.doi.org/10.3390/rel12100857
Garner, S., and S. Selod. (2015). “The Racialization of Muslims: Empirical Studies of Islamophobia.” Critical Sociology41 (1): 9–19.
Given, L. M. (Red.). (2008). The SAGE Encyclopedia of Qualitative Research Methods. SAGE Publications.
Hass, Bat-sheva. (2020). "The Burka Ban: Islamic Dress, Freedom and Choice in The Netherlands in Light of the 2019 Burka Ban Law" Religions 11, no. 2: 93. https://doi.org/10.3390/rel11020093
Haraway, D. (1988). Situated knowledges: The science question in feminism and the privilege of partial perspective. Feminist studies, 14(3), 575-599.
Hebbani, A., and C.-R. Wills. (2012). “How Muslim Women in Australia Navigate Through Media (Mis)Representations of Hijab/Burqa.” Australian Journal of Communication 39 (1): 87–100.
Kimura, M. (2014). Non-performativity of University and Subjectification of Students: The Question of Equality and Diversity in UK Universities. British Journal of Sociology of Education, 35(4), 523–540.
Kirkland, F. M. (2013). On Du Bois’ Notion of Double Consciousness. Philosophy Compass, 8(2), 137–148. https://doi.org/10.1111/phc3.12001
Korteweg, A. C., & Yurdakul, G. (2021). Liberal feminism and postcolonial difference: Debating headscarves in France, the Netherlands, and Germany. Social Compass, 68(3), 410– 429. https://doi.org/10.1177/0037768620974268
Lucchini, S. (2012). De la langue à la cohésion sociale ou de la cohésion sociale aux langues? In V. Conti, J.-F. De Pitro, & M. Mattey (dir), Langue et cohésion sociale. Enjeux politiques et réponses de terrain (pp. 87–110). Neuchâtel: Délégagion à la langue française.
Moosavi, L. (2015). “White Privilege in the Lives of Muslim Converts in Britain.” Ethnic and Racial Studies 38 (11): 1918–1933. doi:10.1080/01419870.2014.952751.
Munday, J. (2014). The practice of feminist focus groups. Feminist research practice: A primer, 233-263.
Nouwen, W., & Clycq, N. (2016). The Role of Teacher-Student Relations in Stereotype Threat Effects in Flemish Secondary Education. Urban Education. https://doi.org/10.1177/0042085916646627.
Pasha-Zaidi, N., Masson, T., & Pennington, M. N. (2013). Can I get a job if I wear Hijab? An exploratory study of the perceptions of South Asian Muslim Women in the US and the UAE. International Journal of Research Studies in Psychology, 3(1). https://doi.org/10.5861/ijrsp.2013.357
Perry, B. (2014). “Gendered Islamophobia: Hate Crime Against Muslim Women.” Social
Identities 20 (1): 74–89.
Pierik, R. (2012). State neutrality and the limits of religious symbolism. The Lautsi Papers: Multidisciplinary Reflections on Religious Symbols in the Public School Classroom, (Leiden, Boston: BRILL/Martinus Nijhoff, 2012), Amsterdam Law School Research Paper, (2012-54).
Pin, A. (2017). Is There a Place for Islam in the West: Adjudicating the Muslim Headscarf in Europe and the United States. Notre Dame L. Rev. Online, 93, 35.
Ponterotto, J. G. (2005). Qualitative research in counseling psychology: A primer on research paradigms and philosophy of science. Journal of counseling psychology, 52(2), 126.
Rahman, O., B. Fung, and A. Yeo. (2016). “Exploring the Meanings of Hijab Through Online Comments in Canada.” Journal of Intercultural Communication Research 45 (3): 214–232.
Reza Gholami (2021) Critical Race Theory and Islamophobia: challenging inequity in Higher Education, Race Ethnicity and Education, 24:3, 319-337, DOI: 10.1080/13613324.2021.1879770
Statham, P. (2016). “How Ordinary People View Muslim Group Rights in Britain, the Netherlands, France and Germany: Significant ‘Gaps’ between Majorities and Muslims?” Journal of Ethnic and Migration Studies 42 (2): 217–236. doi:10.1080/1369183X.2015.1082288.
Saeed, T. (2016). Islamophobia and Securitization. Religion, Ethnicity and the Female Voice (Palgrave Politics of Identity and Citizenship series). London, UK: Palgrave Macmillan.
Saeed, T. (2018). Islamophobia in Higher Education: Muslim Students and the “Duty of Care”. In Springer eBooks (pp. 233–250). https://doi.org/10.1007/978-3-319-60261-5_13
Selod, S., & Embrick, D. G. (2013). Racialization and Muslims: Situating the Muslim experience in race scholarship. Sociology Compass, 7(8), 644-655.
Stevenson, J. (2018). “Muslim Students in UK Higher Education: Issues of Inequality and Inequity.” Bridge Institute for Research and Policy. Geraadpleegd op 9 maart 2024. http://azizfoundation.org.uk/ wp-content/uploads/2019/04/Bridge-Higher-Education-report-2-FINAL.pdf
ter Avest, I. (2020). The power of a controversial issue; The developmental power of ‘Disruptive Moments’ for both—Teachers and students. Religions, 11(6), 272.
Van de Graaf, C. (2021). Perceptions of discrimination of muslim women in Belgium: a study of discriminatory incidents across public and private organizations reported to the National Equality Body. ISLAMOPHOBIA STUDIES JOURNAL, 6(2), 207–227. https://doi.org/10.13169/islastudj.6.2.0207
Van der Noll, J. (2010). Public support for a ban on headscarves: A cross-national perspective. International Journal of Conflict and Violence (IJCV), 4(2), 191-204. https://doi.org/10.4119/ijcv-2825
Van Raemdonck, A. (2023). Incomplete Lives: Experiences of Islamophobia as governmentality in education and employment in Flanders, Belgium. Ethnic and Racial Studies, 1–21. https://doi.org/10.1080/01419870.2023.2224853
Van Laer, K., & Janssens, M. (2011). Ethnic minority professionals’ experiences with subtle discrimination in the workplace. Human Relations, 64(9), 1203- 1227. https://doi.org/10.1177/0018726711409263
Van Praag, L., Verhoeven, M., Stevens, P., & Van Houtte, M. (2019). Belgium: Cultural Versus Class Explanations for Ethnic Inequalities in Education in the Flemish and French Communities. In Springer eBooks (pp. 159–213). https://doi.org/10.1007/978-3-319-94724-2_5
Weichselbaumer, D. (2020). Multiple Discrimination against Female Immigrants Wearing Headscarves. ILR Review, 73(3), 600–627. https://doi.org/10.1177/0019793919875707
Yaghi, E., & Ryan, J. (2022). ‘Because you’re all covered up’: Islamophobia in the ELT Classroom. TESOL Quarterly, 56(4), 1345–1368. https://doi.org/10.1002/tesq.3119
Zemni, S. (2009). Het islamdebat. EPO. pp.10
Zemni, S. (2011). The shaping of Islam and Islamophobia in Belgium. Race & Class, 53(1), 28–44. https://doi.org/10.1177/0306396811406781
Zine, J. (2006). Unveiled Sentiments: Gendered Islamophobia and Experiences of Veiling among Muslim Girls in a Canadian Islamic School. Equity & Excellence in Education, 39(3), 239–252. https://doi.org/10.1080/10665680600788503
ONDERZOEKSMATERIAAL (niet wetenschappelijk):
Nws, V. (2022, 7 juni). Het lerarentekort in cijfers: nu al meer dan dubbel zoveel openstaande onderwijsvacatures als 5 jaar geleden. vrtnws.be. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/06/07/het-lerarentekort-in-cijfers/
Nws, V. (2022b, november 15). Leerkracht-student Chaïmae (19) draagt hoofddoek en vond geen stageplek in Vlaanderen: “Ik ben wie ik ben, ik geef les in wat ik les moet geven”. vrtnws.be. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/11/15/leekrachten-in-spe-met- moslimachtergrond-moeten-hoofddoek-prijsg/
Wet van 10 mei 2007 ter bestrijding van bepaalde vormen van discriminatie (Antidiscriminatiewet). (z.d.). Unia. https://www.unia.be/nl/wetgeving-aanbevelingen/wetgeving/wet-van-10-mei…- bestrijding-van-bepaalde-vormen-van-discriminatie
“Wie meer belang hecht aan eigen religieuze overtuiging dan aan roeping om les te geven, heeft geen plaats in de klas”. (2024, 30 april). Ben Weyts. https://www.benweyts.be/nieuws/wie-meer-belang-hecht-aan-eigen-religieu…