De astrologische almanak: hoe de sterren het dagelijks leven van de vroegmoderne Gentenaar bepaalde
De astrologische almanak: hoe de sterren het dagelijks leven van de vroegmoderne Gentenaar bepaalde
Stel je voor het is 1570 en je wil graag weten of vandaag de dag is dat je de liefde zal tegenkomen? De oplossing? De astroloog raadplegen natuurlijk! Zowel individuele als collectieve vragen werden beantwoord door de astroloog.
Astrologie wordt vandaag vaak gezien als een pseudowetenschap, maar in die tijd had het een immense invloed op het dagelijks leven. Hoewel astrologie tegenwoordig een heropleving kent, mede dankzij de new age-beweging en de groei van online astrologische diensten, blijft de historische rol van astrologie vaak onderbelicht. Mijn onderzoek richt zich op astrologische kalenders uit Gent, een fascinerend stukje geschiedenis waarin astrologie en het dagelijks leven nauw met elkaar verweven waren.
Wat is een astrologische almanak?
De astrologische almanak was een klein boekje dat jaarlijks werd samengesteld door astrologen. Deze astrologen hadden vaak gestudeerd aan een universiteit of ze hadden een praktische opleiding gevolgd als landmeter of schoolmeester. In de 16e eeuw had astrologie nog een grote intellectuele status, maar tegen de 17e eeuw verloor het zijn aanzien door een combinatie van religieuze spanningen, wereldlijke censuur en door wetenschappelijke vernieuwingen.
De kerk beschouwde astrologie als ketterij omdat het inging tegen de vrije wil en de doctrine dat alleen God het lot van de mens kende. Tegelijkertijd zorgde de wetenschappelijke revolutie, met de intrede van een geocentrisch naar een heliocentrisch wereldbeeld, ervoor dat de fundamenten van astrologie in vraag gesteld werden. Of dit terecht was en het nieuwe wereldbeeld de intellectuele doodsteek gaf, is onduidelijk, maar het paradigma wisselde van geloof in het bovennatuurlijke naar geloof in observatie en de ratio. Ondanks het feit dat astrologie ook gebaseerd was op observaties... Zo is de astrologie ook nog atlijd niet formeel ontkracht. Misschien toch eens langsgaan bij de neighbourhood.-astroloog dan?
Hoe werd astrologie gebruikt in het dagelijks leven?
De astrologische almanak was veel meer dan alleen een kalender. Naast een overzicht van markten, maanstanden en feestdagen gaf het astrologische voorspellingen voor het komende jaar. De stand van de planeten en sterren werden gebruikt om advies te geven over medische aangelegenheden zoals aderlatingen en operaties. Daarnaast voorspelde de almanak ook oorlog, hongersnood, economische crisis, handelsmogelijkheden, enz. De almanak had ook een voorspellende functie voor zaken zoals diefstal, economisch succes en zelfs de liefde. Maar voor deze meer persoonlijke aangelegenheden werd vaak een privé-consult aangevraagd, waarbij een geboortehoroscoop werd opgetekend die inzicht gaf in het specifieke leven van de vrager.
Mensen in de 16e en 17e eeuw, net zoals wij nog steeds vandaag, wilden antwoorden op vragen over hun leven en toekomst. Astrologie bood hen de mogelijkheid om greep te krijgen op het ongrijpbare.
Wie waren de auteurs van de almanakken?
Een van de belangrijkste aspecten van mijn onderzoek is het in kaart brengen van de auteurs van deze almanakken. Wie waren deze astrologen die het dagelijks leven van de Gentse bevolking voorspelden? Dit verschilt per eeuw. In de zestiende eeuw waren het vooral medisch opgeleide artsen aan de universiteit, terwijl later, in de zeventiende eeuw, deze functie overgenomen werd door meer praktisch geschoolde beroepen zoals landmeters en schoolmeesters. Alleszins was een degelijke wiskundige kennis van cruciaal belang.
Deze knappen koppen werden dan ook vaak geraadpleegd door koningen en edelen voor belangrijke beslissingen. Maar na verloop van tijd verloor de astroloog deze prestigieuze rol en werd astrologie steeds meer gezien als bijgeloof en pseudowetenschap.
Wie kocht de almanakken?
Naast de auteurs is het ook belangrijk te begrijpen wie de almanakken kochten en gebruikten. Kocht de gewone man deze boekjes in de boekenhandel zoals wij vandaag, of was er een andere vorm van verdeling? Uit mijn onderzoek blijkt dat almanakken vaak collectief werden aangekocht door gilden, ambachten en stadsbesturen zoals Stad Gent en de Staten van Vlaanderen (de provinciale overheid). Deze instellingen kochten de almanakken niet alleen voor praktisch gebruik, maar ook als geschenk voor hun leden. Zo kon je verschillende soorten almanakken kopen, van een paar schellingen voor een ‘plakalmanak’ (een eendelige kalender om op te hangen in het gildehuis) tot 2-4 Vlaamse Groten of gulden voor een meer uitgebreide vergulde ‘boekjesalmanak’, die onder andere geschonken werd aan de leden van het stadbestuur.
Censuur op de almanakken
Een van de meest fascinerende aspecten van de astrologische almanakken is de censuur die erop werd toegepast. Hoewel de almanakken uiterst populair waren, werden ze steeds meer het doelwit van zowel religieuze als wereldlijke en commerciële censuur. De kerk zag astrologische voorspellingen als een bedreiging voor het geloof, omdat ze de vrije wil van de mens en de almacht van God in twijfel trokken.
Maar er was ook wereldlijke censuur. De koning wilde niet dat voorspellingen over oorlog, economische crisis of zelfs de dood van een belangrijke heerser, chaos in zijn rijk veroorzaakten. Nog een unieke en onderbelichte vorm van censuur was de commerciële censuur. Drukkers vroegen de overheid om in te grijpen omdat populaire almanakken vaak illegaal werden gekopieerd. Dit nam inkomsten weg van zowel de auteurs als de drukkers zelf. Het waren dus vaak de drukkersgildes die vroegen om striktere controles op de productie en verkoop van almanakken, vooral wanneer populaire astrologen stierven en hun werk nog steeds werd verspreid onder hun naam.
Hoewel de overheid en de kerk censuur oplegden, werd deze niet altijd strikt gehandhaafd. Drukkers bleven manieren vinden om hun almanakken te verkopen, en illegale exemplaren bleven circuleren. Dit laat zien dat, ondanks de pogingen van de kerk en de staat om astrologie te beteugelen, de vraag naar astrologische voorspellingen groot bleef onder de bevolking.
Conclusie
Astrologie mag dan tegenwoordig worden gezien als een pseudowetenschap, in de 16e en 17e eeuw speelde het een centrale rol in het dagelijks leven. De astrologische almanakken waren onmisbare hulpmiddelen voor mensen van alle sociale lagen in Gent, van gewone burgers tot de gilden en ambachten en de leden van het stadsbestuur. Hoewel astrologie tegen de 17e eeuw haar intellectuele status verloor, en mede door censuur haar boeiende astrologische voorspellingen kwijtraakte, bleef het nog decennialang onderdeel van de volkscultuur. En ook vandaag zien we weer een heropleving van de sterrenkunst.
Mijn onderzoek naar de astrologische almanakken in Gent toont aan hoe diepgeworteld astrologie was in het dagelijks leven van de mensen, en hoe het, ondanks censuur en veranderende wetenschappelijke inzichten, toch zijn populariteit lang behield en nu zelfs terug opleeft. Het blijft een fascinerend onderwerp dat ons veel kan leren over de manier waarop mensen in het verleden naar de wereld keken. Tenslotte is het voor vele ook vandaag nog de kunst waartoe men zich wendt voor verschillende levensvragen waarop de rationele wetenschap ook nog geen antwoord kan bieden.
Bibliografie
Bibliografie
Lijst met afkortingen
SAG= stadsarchief Gent
UBG= Universiteitsbibliotheek Gent
AR= Algemeen Rijksarchief
RAG= Rijksarchief Gent
S= Schellingen
P= Ponden
Vg= Vlaamse Groten
CPA= Conseil Privé Autrichien
Bibl. gant. = Bibliografie gantoise
HD= Hoogendoorn (2014)
STCV= Short Title Catologue Vlaanderen
USTC= Universal Short Title Catalogue
Onuitgegeven bronnen
Universiteitsbibliotheek Gent (boekentoren)
Archief Salomon de Jode. Gent: Universiteitsbibliotheek Gent, 1563.
[Verzamelband plak almanachen 1587-1800].
[Verzamelband plak almanachen 1617-1794];
Handboeken van Boudewijn Manilius, drukker te Gent, 1653-1681. Er zijn twee handboeken van
1653-1676 (BIB.G.013433) en 1675-1681 (BIB.G.013434).
[Verzamelband Gand, imprimeurs et libraires. Baud. Manilius et Saertreuver, comptes 1669-1699].
HS. 179, [Documenten betreffende boekbinders en boekdrukkers te Gent, 1652-1799], volume één.
Verniers, Josse. Arithmetica (1584-87).
Stadsarchief
Inventaris Huwelijken Sint-Jacobsparochie Gent, 1585-1796, gesorteerd op familienaam en
voornaam van de echtgenoot.
Reeks 145 bis: openbare aanbestedingen, jaarkalenders en boekbanden (1635).
Reeks 166: archief chirurgijns/barbiers nr. 1 en nr. 12.
93
Reeks 200/5 archief van de schoolmeesters 1633- 1792, nr 1.
Reeks 200/6: boekdrukkers en boekbinders doos twee.
Reeks 400: stadsrekeningen: 1612-1699.
Reeks 533: stadswerken nr. 38 drukwerk.
Uitgegeven bronnen
Decavele, Johan. Poorters en buitenpoorters van Gent: 1477-1492, 1542-1796. Gent: Stadsarchief,
1986.
Gedrukte bronnnen
Almanakken
Catoir, Pieter. Almanach en[de] Prognosticatie vanden Jare ons Heeren M.D.LXV. Gent: Gheeraert
van Salenson, 1564. (HD).
Catoir, Pieter. Almanach ende Prognosticatie vanden Jare ons Heeren M.CCCCC.LXXJ. Gent:
weduwe Gheeraert van Salenson, 1570. (HD).
Catoir, Pieter. Almanach ende Prognosticatie vanden Jaren ons Heeren M.CCCCC.LXXJJJ. Gent:
weduwe Gheeraert van Salenson, 1572. (HD).
Catoir, Peeter. Prognosticatie vanden Jare ons Heeren M. D. LXXJJ. (Antwerpen: Jan
Verwilthagen, 1572). (HD).
Clais, Adrian. Almanach ende prognosticatie, vanden iaere ons heere[n] M.DC.XXVII. Gent:
Baudewijn Manilius, 1627. (UBG).
Crabben, Willem. Duytschen waersegger ofte Almanach voor't iaer ons heeren iesu Christi
M.DC.LVII. Gent: Maximiliaan Graet, 1657. (UBG).
Crabben, Willem. Duytschen Waersegger Ofte Almanach Voor't Iaer Ons Heeren Iesu Christi
M.DC.LXVI. Gent: Maximiliaan Graet, 1666. (UBG).
De Beaupré, Julius. Den onvervalschten Vlaemschen tydt-wyser, dat is een oprechten almanach
dienende voor het schrickel-iaer [...] M.DC. LXVIII. Gent: Weduwe Jan van den Kerckhove, 1668.
(UBG).
De Beaupré, Julius. Gendschen almanach voor het jaer ons Heere Jesu-Christi ... dienende voorde
bisdommen van Gend, Brugge en Ipren. Gent: Poelman, 1791. (UBG).
94
De Bert, Thomas. Almanach en[de] Prognosticatie van den schrickel-iare ons Heeren M.D. ende
LXJJJJ. Gent: Hendrik van de Keere, 1563. (HD).
De Buck, Pieter. Almanach ende prognosticatie van den iaere ons Heeren
M.D.CCCCC.LX. Gent: Hendrik van de Keere, 1559. (HD).
De Buck, Pieter. Almanach ende prognosticatie vanden Jare ons Heeren M. CCCCC. LXX. Gent:
Gillis van den Rade, 1569. (HD).
De Buck, Pieter. Almanach ende prognosticatie vanden Jare ons Heeren M. CCCCC. LXXJ. Gent:
Gillis van den Rade, 1570. (HD).
De Buck, Pieter. Almanach ende Prognosticatie vanden Jare ons Heeren M.CCCCC. LXXJ. Gent:
Ghileyn Manilius, 1573. (HD).
De Buck, Pieter. Almanach ende Prognosticatie vanden Jare ons Heeren M.D.
LXXV. Antwerpen: Guilliaume van Parijs, 1574. (HD).
De Buck, Pieter. Almanach ende Prognosticatie vanden Jare ons Heeren M.D.
LXXV. Antwerpen: Guilliaume van Parijs, 1574. (HD).
De Dyn, Philips. Almanach | oft Iournael voor t’Iaer ons Heeren 1625. Antwerpen: Hieronymus
Verdussen, 1625. (HD).
De Deyn, Philips. Almanach voor het iaer ons Heeren M.DC.XXXVIII. Gent: Gerlacus Great, 1638.
(UBG).
De Scheppere, Joos. Almanach voor ’t Jaer ons Heeren Jesu Christi M.DC.XXXIIIJ. Gent: Gerlacus
Graet, 1633. (UBG).
de Scheppere, Joos. Almanach Van't Schrickel-Iaer Ons Heeren M.DC.XXXVI. Gent: Gerlacus
Graet, 1636. (UBG).
Gandavensem, P. Johannem. Prognosticatie vanden Iare ons Heeren. M.D.LXIII. Antwerpen: Jan
Mollyns, 1562. (HD).
Garnier, Claude. Nieuwe almanach ende prognosticatie vanden jare onses Heeren Jesu Christi
M.D.LXXXJJJ. Gent: Ghileyn Manilius, 1582. (UBG).
Lambrecht, Joos. Cale[n]dier eewelic dure[n]de: met den Iaermaertte[n] daer by ghesteld. Gent:
Joos Lambrecht, 1550. (UBG)
Van den Hoecke, Gillis. Almanack ende Pronosticatie vanden loopenden Jare ons heeren
M.CCCCC.XXXVJ. Gent: Pieter de Keysere, 1535. (UBG)
95
Van Waereghem, Jan. Nederlantschen sterre-kycker ofte Almanach van het [schrickel]-iaer [...]
Promptelijck ghecijffert op den meridiaen van Ghendt. Gent: Maximiliaan Graet, 1666. (UBG).
Verniers, Jan. [Almanach voor het Jaer ons Heeren Jesu Christi M. D.LXXXVII]. Gent: Gaultier
Manilius, 1587. (UBG).
Verniers, Jan. Almanach Oft Iovrnael voor ’tSchrickel-Iaer van onsen Heere 1592. Antwerpen:
Joachim Trognaesius, 1592. (UBG).
Verniers, Joos. Almanach en[de] prognosticatie, vande[n] schrickel-iare ons heere[n]
M.DC.XXXVI. Gent: Servaes Manilius, 1636. (UBG).
Andere
Sanderus, Antonius. De Gandavensibus eruditionis fama claris libri tres. Antwerpen: Willem van
Tongeren, 1624.
Online geraadpleegde bronnen
Algemeen Rijksarchief, Parochieregisters Huwelijksakten-Gent. Geraadpleegd oktober-november
2023. http://search.arch.be.
Algemeen Rijksarchief, Parochieregisters Begrafenisakten-Gent. Geraadpleegd oktober-november
2023. http://search.arch.be.
Callion, Edouar, and François Xavier van Quickenborne. Gentsche Kronijke: 1525-1835.
Manuscript, 1867. Geraadpleegd op 2/11/2023. https:
//books.google.be/books?vid=GENT900000151095&printsec=frontcover#v=onepage&q=Pieter%
20de%20buck&f=false.
Centro interuniversitario per la storia delle universita italiane (CISUI). Matrikels van de Italiaanse
universiteiten: project ASFE. Geraadpleegd in november. http://asfe.unibo.it/it.
Van Vaernewyck, Marcus. De historie van Belgis. Uitgegeven door Charles Jacques Fernand
Vander Haeghen. Geraadpleegd op 6/11/2023. https://www.dbnl.org.
Van Vaernewyck, Marcus. Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt
1566-1568. Uitgegeven door Ferdinand vander Haeghen. Geraadpleegd op 7/11/2023.
96
Literatuur
Baelde, Michel. ‘De toekenning van drukkersoctrooien door de geheime raad in de zestiende eeuw.’
De Gulden Passer 40 (1962): 19-58.
Bollème, Geneviève. Les almanachs populaires aux XVIIe et XVIIIe siècles: essai d'histoire sociale.
Parijs: Mouton, 1969.
Daem, Marcel, and Leon Elaut. Van baardemaker tot barbier: Gentse chirurgijn-barbiers. Brussel:
Aurelia Books, 1978.
Blommaert, Philip. De Nederduytsche Schrijvers van Gent. Gent: Drukkery en boekhandel van
Dooselare, 1861.
Bockstaele, Paul. ‘Gielis van den Hoecke en zijn sonderlynghe boeck in die edele conste arithmetica
1537.’ Academiae anlecta (1985): 3- 29.
Bockstaele, Paul. ‘Astrologie te Leuven in de zeventiende eeuw.’ De zeventiende eeuw: cultuur in
de Nederlanden in interdisciplinair perspectief 5 nr.1 (1989): 172- 180.
Bockstaele, Paul. ‘De wiskunde.’ In Geschiedenis van de wetenschappen in België van de oudheid
tot 1815, uitgegeven door Robert Halleux, Carmélia Opsomer en Jan Vandersmissen, 113-144.
Brussel: Dexia, 1998.
Bohez, Julie. ‘Proeve van studie van de Antwerpse almanakkencultuur in de zeventiende en de
achttiende eeuw: Een archaïsche volkscultuur of een beschavingsoffensief?’ Masterproef,
Universiteit Gent, 2016.
Bragard, Phillipe. Dictionnaire biographique des ingénieurs des fortifications. Pays-Bas espagnols,
principauté de Liège, Franche-Comté, 1504-1713. Namur: Les Amis de la citadelle de Namur, 2011.
97
Cap, Bernard. English Almanacs 1500-1800: astrology and the popular press. Ithaca (N.Y.):
Cornell university press, 1979.
Campion, Nicolas. History of western astrology. Volume II: The medieval and modern worlds. New
York: Continuum, 2009.
Caulet, G. ‘Essai sur I'histoire et le commerce des almanachs a Courtrai.’ Bulletin van de Geschieden
Oudheidkundige Kring te Kortrijk 2 (1904-1905): 39-95.
Curry, Patrick. Prophecy and power: astrology in early modern England. Princeton: Princeton
University Press, 1989.
David Juste. 'A sixteenth-century astrological consultation,' in Astrologers and their clients in
medieval and early modern Europe. Uitgegeven door David Juste en Deinnman Wiebe. Keulen:
Böhlau, 2015.
De Bethune, Jean-Baptist. ‘Oude plakalmanakken.’ Verslagen en mededelingen van de koninklijke
Vlaamse Academie voor Taal en Letterkunde (1905): 159-171.
De Potter, Frans. ‘Oprakelingen van biografische aard door Frans de Potter.’ Tijdschrift verslagen
en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor taal- en letterkunde (1889): 83-128.
De Smet, Sylvie. ‘Sociaal-economische analyse van een beroepsgroep: De Gentse boekdrukkers
(1450-1700).’ Masterproef, Universiteit Gent, 1999.
Dr. Phil., Dr. Paed en Marcel Grypdonck. ‘Eligius Houckaert: een schoolman uit het begin der XVIe
eeuw.’ De Gulden Passer 20 (1942): 23-57.
Eamon, William. ‘Astrology and society,’ in A companion to astrology in the Renaissance.
Uitgegeven door Brendan Dooley. Leiden, The Netherlands: Brill, 2014.
98
Golvers, N. ‘Een nieuwe Antwerpse almanak.’ Scientiarum Historia 22 nr. 2 (1996): 87-96.
Hoogendoorn, Klaas. Bibliography of the exact sciences in the low countries from ca. 1470 to the
Golden Age (1700). Leiden: Brill, 2018.
Janssen, Cara. 'Almanac production and the Antwerp printing community, 1588–1621,' in
Negotiating conflict and controversy in the early modern book world (Leiden: Brill, 2019): 107–
128.
Kossmann, Friedrich Karl Heinrich, Ph. C Molhuysen en P. J Blok. ‘Lansbergen, Philips.’ In Nieuw
Nederlandsch biografisch woordenboek, deel II: 775-782. Leiden: Sijthoff, 1911.
Mandrou, Robert. De la culture populaire aux 17e et 18e siècles: la bibliothèque bleue de Troyes,
3. éd. Paris: Imago: Diffusion Payot, 1985.
Merckaert, Bart. ‘Philips de Dijn, een leven in kaarten.’ Land van Aalst LXX nr. 4 (2018): 243-254.
Meulemans, Alfons. ‘Wesaliana.’ Mededelingen van de Geschied- en Oudheidkundige
Kring voor Leuven en omgeving 24 (1984): 3-49.
Mortier, Marijke. ‘Inhoudsanalyse van de Gentse almanakken uit de 16de, 17de en 18de eeuw: het
schetsen van een wereldbeeld.’ Masterproef, universiteit Gent, 1981.
Mortier, Marijke. ‘Het wereldbeeld van de Gentse almanakken, 17de en 18de eeuw.’ Tijdschrift voor
sociale geschiedenis 10 nr. 35 (1984): 267-290.
North, John. ‘Chapter 19: Astronomy and astrology.’ In The Cambridge History of Science,
uitgegeven door David C. Lindberg en Michael H. Shank, 456–84. Cambridge: Cambridge
University Press, 2013.
99
Pannier, A.C. Robert. Van gissen naar weten: de geneeskunde in Brugge in de 17e eeuw, de tijd van
Thomas Montanus. Brugge: uitgeverij van de Wiele, 2008.
Rouzet, Anne. Zestiende-eeuwse drukkers In onze provincies. Brussel: Koninklijke bibliotheek
Albert I, 1975.
Salman, Jeroen Leonoardus. Populair drukwerk in de gouden eeuw: de almanak als lectuur en
handelswaar. Zutphen: Walburg pers, 1999.
Scheerder, J. ‘Schoolmeesters en schoolmeesteressen te Gent tijdens het wonderjaar (1566-1567).’
Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent 35 nr.1 (2018): 1-14.
Schonaert, Roger. De landt-meeters van de xvie tot de xviiie eeuw in onze provincies. Brussel:
Koninklijke bibliotheek Albert I, 1976.
Thorndike, Lynn. 'The true place of astrology in the history of science,' Isis 46, nr. 3 (1955): 273-
278.
Thomas, Keith. Religion and the decline of magic: Studies in popular beliefs in sixteenth and
seventeenth-century England. London: Penguin Books, 1973.
Van de Perre, Dirk en Georges Vande Winkel. ‘Overzicht van het cartografisch en landmeetkundige
oeuvre van Philips de Dijn (1618-1662).’ Land van Aalst LXX nr. 4 (2018): 255-278.
Van de Wiele, Johan. ‘Gentse drukkers en drukkerijen.’ Tijdschrift voor Geschiedenis van Techniek
en Industriële Cultuur 25 nr. 7 (1989): 3-19.
Vanden Broecke, Steven. The limits of influence: Pico, Louvain, and the crisis of Renaissance
astrology. Leiden: Brill, 2003.
100
Vanderhaeghen, Ferdinand. Bibliographie gantoise: recherchessur la vie et les travaux des
imprimeurs de Gand (1483-1850. Gent: Ernest Vanderhaeghen,1858-1869.
Van Heule Andreas. Memorieboek der stad Ghent van 't jaar 1301 tot 1793: deel drie. Gent:
Drukkerij C. Annoot-Braeckman, 1854.
Van Kampen, Hinke. Het zal koud zijn in 't water als 't vriest: zestiende-eeuwse parodieën op
gedrukte jaarvoorspellingen. Den Haag: Nijhoff, 1980.
Van Rossem, Stijn. Het gevecht met de boeken: de uitgeversstrategieën van de familie Verdussen
(Antwerpen, 1589–1689). Proefschrift, Universiteit Antwerpen, 2014.
Verheyden, Prosper. ‘De Antwerpse drukker Henrick Eckert van Homberch alias Butzbach,
“Bosbas”, en zijn “herdoopte” weduwe.’ De Gulden Passer 16-17 (1938–1939): 103-121.
Vermij, Rienk. ‘The marginalization of astrology among Dutch astronomers in the first half of the
17th century,’ History of science 52, nr. 2 (juni 2014): 153–77.
Online-informatie
Algemeen Rijksarchief. ‘Inventaris van het Archief van de Raad van Vlaanderen, 9 dln., 1353-begin
19de eeuw.’ Geraadpleegd in september 2023. http://search.arch.be.
Algemeen Rijksarchief. ‘Inventaris van de verzameling almanakken en plakkalenders (1560-1908)’.
Geraadpleegd in november 2023. http://search.arch.be.
Algemeen Rijksarchief. ‘Catalogus van de Kaartenverzameling van het Rijksarchief te Gent, (1358)
16de eeuw-midden 20ste eeuw (1989).’ Geraadpleegd in oktober 2023. http://search.arch.be.
Oxford Classical Dictionary. ‘Tiresias.’ geraadpleegd op 30/10/2023 via
https://oxfordre.com/classics/display/10.1093/acrefore/9780199381135.00…-
9780199381135-e-6479.
Oxford Dictionary of National Biography. ‘Forster, Richard.’ Geraadpleegd op 03/01/2024.
