Paus Johannes Paulus II: vriend én vijand van de genderbeweging

Gender, het blijft een doorn in het oog van de Katholieke Kerk. De hedendaagse, diverse expressies van gender zijn een doorn in het oog van het instituut dat priesterschap voorbehoudt aan mannen en het huwelijk strikt aan man en vrouw. Toch hoeft het dat niet zo te zijn. De paus die de grondslag legde voor de rigide kijk op sekse en gender blijkt op filosofisch vlak net een vriend van de genderbeweging. 

Paus Johannes Paulus II, voor zijn pausschap bekend als de Pool Karol Wojtyła, legde tussen 1979 en 1984 de basis voor de hedendaagse, katholieke kijk op menselijke relaties en het belang van geslacht. Gedurende vijf jaren preekte hij op woensdag over het lichaam en het belang van diens mannelijkheid of vrouwelijkheid voor het katholieke geloof. Deze Theologie van het lichaam, zoals de lezingen bekend staan, stelt dat God de mens altijd als man of vrouw heeft geschapen. Mannen en vrouwen verschillen in biologie en geest, zo bedacht door God met het oog op hun eenmaking. Het is een concept dat ook in de seculiere wereld tot de verbeelding spreekt: opposites attract.

De opkomst van genderfilosofie

In de late jaren ’80 en doorheen de jaren ’90 kwam dat paradigma steeds meer onder vuur. Genderfilosofen zoals Judith Butler toonden aan dat gender, zowel in de betekenis van de culturele waardering van vrouwen en mannen als in de betekenis van de identiteit die men aanneemt, geen rechtstreeks gevolg is van onze biologie. Butler ziet gender eerder als een “performance”, een theatrale opvoering. Hun[1] centrale opvatting is de volgende: in de loop van de Westerse geschiedenis hebben zich twee “scripts” ontwikkeld: het script van de man en het script van de vrouw.

In het script van de man staat bijvoorbeeld dat hij op vrouwen valt, aan het hoofd staat van een gezin, werkt voor hun levensonderhoud en dat hij steeds stoïcijns blijft. In het script van de vrouw staat dat ze elegant is, steeds een verzorgd voorkomen heeft en dat ze de behoeften van mensen in haar omgeving boven die van zichzelf zet. Wie zijn of haar rol niet goed speelt, dreigt weggezet te worden als geen echte man of geen echte vrouw. Denk maar aan hoe homoseksuele mannen geregeld verweten worden “verwijfd” te zijn. Het is pas wanneer een biologische mannen en vrouwen zich gedragen naargelang hun rol dat zij erkent worden als een “echte” man of een “echte” vrouw. Hedendaagse trends op sociale media van “alfamannen” à la Andrew Tate en “tradwives” (vrouwen die kiezen voor een traditionele levensstijl aan de haard met een grote kroost) vormen een tegenbeweging die oproept om je net bewust aan het script te houden.

Maar, redeneert Butler, als mannelijkheid en vrouwelijkheid bepaald worden door ongeschreven sociale afspraken, wat houdt ons als gemeenschap dan tegen om deze afspraken te herzien? Hun antwoord: “niets”. Door buiten onze scripts te treden en ons te gedragen op manieren die tegen het script ingaan, zullen op termijn de scripts zelf ook veranderen. De emancipatie van de vrouw in de 20ste eeuw is daar een goed voorbeeld van, maar ook vandaag tast de LGBTQIA+-beweging de grenzen van mannelijkheid en vrouwelijkheid af, en schrijft ze nieuwe scripts die voordien ondenkbaar waren.

De Katholieke Kerk zit sindsdien met de handen in het haar. Als mannelijkheid en vrouwelijkheid niet meer gelijkstaan aan de biologie waarmee je geboren bent, wat betekent dit dan bijvoorbeeld voor de priesterwijding en het huwelijk? Kunnen biologische vrouwen met een mannelijke genderidentiteit wel priester worden? En wat met twee personen die ongeacht hun gelijke biologische geslacht twee verschillende genderidentiteiten beleven? Kunnen zij wel trouwen?

Gender, een persoonlijke bevoegdheid

Omdat ze niet overweg kan met deze complexiteit, weert de Kerk zich als een duivel in een wijwatervat tegen genderfilosofieën zoals die van Judith Butler. Uit nieuw onderzoek naar het filosofische werk van Karol Wojtyła voordat hij bisschop van Rome werd, blijkt echter dat hij meer belang hechtte aan onze unieke menselijke capaciteiten dan aan ons geslacht. Alle zoogdieren hebben een vorm van geslachtelijkheid. Wat de mens volgens hem echter uniek maakt is ons intellect, ons gevoel voor ethiek, onze vrijheid en vooral onze mogelijkheid om ons leven een bepaalde koers te geven, om te bepalen wat voor persoon we willen zijn en worden.

Als het net absoluut des mensen is om te bepalen wie we willen worden, is het dan ook niet net menselijk om ook zelf onze genderidentiteit vorm te geven? De scriptie “The Performing Person. Butler and Karol Wojtyła on Gender” stelt alvast van wel. Vanuit Wojtyła’s analyse van de persoon is genderuitdrukking zoals we het vandaag begrijpen een bij uitstek menselijke activiteit, die ons toestaat onszelf beter te leren kennen en dieper te ontwikkelen. Het is net een vervulling van onze menselijke aard en geen schending ervan, zoals de Katholieke Kerk vandaag beweert.

Wat ging er mis?

Dat brengt ons terug bij de vaststelling dat de Katholieke Kerk genderstudies vandaag de dag bekijkt als een aanval op de menselijke waardigheid, van het niveau dat oorlog en seksueel misbruik dat zijn. Hoe komt het dat Wojtyła’s brede begrip van menselijke zelfontwikkeling het dan toch heeft moeten afleggen van een strikte koppeling tussen geslacht en gender?

Sommigen zullen zeggen dat zodra Wojtyła paus werd, hij door zijn ambt zijn filosofische vrijheid verloor. De Theologie van het lichaam is echter, ondanks zijn essentialistische inhoud, doorspekt van Wojtyła’s begrip van de persoon als een rationeel, vrij, en zichzelf vormgevend wezen. Het zorgt ervoor dat het werk leest als een worsteling tussen een progressieve, personalistische filosoof en de politieke wensen van het kerkelijke instituut, die de vrijheid van de persoon beperkt om haar huwelijks- en wijdingssacramenten in stand te houden. In 2019 deed de Kerk nog een oproep om samen met iedereen van goede wil na te denken over gender. In dat proces herleest ze best ook het (filosofische) werk van de grondlegger van haar eigen geslachtsethiek.

[1] Butler heeft “they/them” als voornaamwoorden aangenomen. In het Nederlands wordt dat doorgaans “die/hun”.