Tijdens de Laatste IJstijd reikte een muur van ijs vanaf de Schotse Hooglanden tot Scandinavië. Net ten zuiden van deze enorme ijsmassa bevond zich een meer dat later de Noordzee zou worden. Onze voorouders konden destijds dus enkel zwemmen tussen de ijsschotsen, waarvoor ze ook nog eens 300 tot 400 kilometer verder noordwaarts moesten trekken, dwars door een voornamelijk kale vlakte. Voor mijn masterproef dook ik terug in de tijd, om te ontdekken dat de aanwezige ijskap de ondergrond enorm vervormde. Dit beïnvloedde het ontstaan van meren en de loop van rivieren.
Een wereld van ijs
Tijdens de laatste IJstijd konden mammoeten en onze voorouders te voet naar Engeland reizen. Dit was mogelijk omdat het zeeniveau toen meer dan 100 meter lager lag dan vandaag, waardoor ook de relatief ondiepe Noordzee en het Kanaal droog kwamen te liggen. De ijskappen uit de wereld van Ice Age waren de oorzaak van deze lage zeespiegel. Grote stukken land werden omgetoverd tot een wit landschap zoals we dat vandaag nog kunnen terugvinden op Groenland en Antarctica. Het bevroren water dat deze ijsmassa’s vormde, was afkomstig uit de oceanen. Omdat zeer veel oceaanwater opgeslagen werd in die ijskappen op land, was er minder water over om alle wereldzeeën te vullen. Deze witte wereld bevond zich ooit niet zo gek ver weg van waar wij nu leven. Ten tijde van de Laatste IJstijd waren de noordelijke delen van Ierland en Groot-Brittannië, maar ook zo goed als heel Scandinavië, bedekt door een laag van enkele kilometers ijs. Wanneer deze ijskappen hun maximale omvang bereikt hadden, waren ze bovendien verbonden met elkaar over de Noordzee heen.
Het was toen niet enkel veel kouder in onze streken, maar het grote gewicht van de ijskappen in het noorden van Europa vervormde het aardoppervlak ook. Een beetje zoals bij een trampoline. Die zakt ook in wanneer iemand erop staat en veert terug omhoog wanneer deze persoon er weer af gaat. Voorbij de ingezakte gebieden onder en net voorbij de ijsmassa’s ontstond er als tegenreactie een zone waar het oppervlak net omhoog geduwd werd. Dat was bijvoorbeeld het geval in België. Ik berekende in welke mate de ondergrond in Noordwest-Europa veranderde tijdens de Laatste IJstijd, en onderzocht welke invloed dit had op de vorming van meren en de loop van rivieren.
Ook al zijn de meeste ijskappen vandaag de dag volledig verdwenen, toch hebben ze allerlei sporen in het landschap nagelaten in Groot-Brittannië, Scandinavië en zelfs op wat vandaag de bodem van de Noordzee is. Dit bewijsmateriaal konden wetenschappers gebruiken om te reconstrueren hoe groot deze ijskappen ooit geweest zijn. Bovendien waren ze in staat om te berekenen hoe dik de ijslaag was. Deze reconstructies waren gegevens waar ik mee aan de slag kon gaan om de invloed van het ijsgewicht op het aardoppervlak te berekenen.
Een onstabiel klimaat
De Laatste IJstijd startte ongeveer 120 000 jaar geleden en bereikte zijn piek iets meer dan 20 000 jaar geleden. Tijdens dat piekmoment naderde de temperatuur een minimum, bereikten de ijskappen hun maximale omvang en was het zeeniveau het sterkst gedaald. Ook zo’n 60 000 jaar geleden was er een periode met zeer veel ijs. Hierna werden de ijskappen tijdelijk terug kleiner, om daarna nog groter te worden dan ervoor. Amper 10 000 jaar na deze ultieme piek waren alle ijskappen afgesmolten, behalve deze op Groenland en Antarctica. Sindsdien bevindt onze planeet zich in een tussenijstijd.
Een landschap van meren en rivieren
Mijn berekeningen tonen aan dat het zuidelijke gedeelte van de Noordzee, net ten zuiden van het gebied met de maximale ijsuitbreiding, ten tijde van deze piek sterk ingezakt was. Afhankelijk van het moment en de exacte locatie bevond de ondergrond er zich tot bijna 100 meter lager dan vandaag. Verder naar het zuiden toe, en dus nog verder weg van de ijskap, verminderde de inzakking geleidelijk. In de buurt van Nederland ging de inzakking zelfs over in opheffing, waardoor - in combinatie met het reeds bestaande reliëf - een topografische barrière ontstond. Zo kwam het smeltwater van de ijskap dus vast te zitten, en ontstond het Noordzee-meer dat verder werd aangevuld met water afkomstig van Duitse rivieren zoals de Elbe.
Het meer bevatte maximaal zo’n 3 000 kubieke kilometer water, met een oppervlakte drie keer zo groot als België. Dit lijkt ontzettend veel, maar toch is het hoogstens een paar procent van het volume van de huidige Noordzee. Onze voorouders konden tijdens de Laatste IJstijd dus wel degelijk zwemmen in de Noordzee, of - beter gezegd - in het Noordzee-meer. Dit konden ze vermoedelijk niet enkel tijdens de maximale ijsuitbreiding, maar ook tijdens die andere, kleinere piek, 60 000 jaar geleden. Het water zal zo dicht bij een ijskap echter niet bepaald warm geweest zijn.
Ten zuiden van dit meer had de opheffing van Nederland heel andere gevolgen voor het landschap. Het land werd er op sommige plaatsen een vijftal meter omhoog geduwd. Aangezien een zeer groot deel van Nederland enorm vlak is, was dit voldoende om het aardoppervlak een beetje te doen hellen. Dit leidde er vermoedelijk toe dat de loop van de Rijn, die vroeger een stuk noordelijker in Nederland stroomde, meer naar het zuiden gedwongen werd, in de richting van zijn huidige route. De plek waar de loop van de Rijn afbuigt, valt pal samen met het gebied waar het aardoppervlak naar boven kwam. Dit gebeurde na de eerste en vóór de tweede piek in ijsvolume.
Een veranderende wereld
Het klimaat van het verleden heeft het landschap van vandaag vormgegeven. Enorme massa’s ijs zorgden voor een zeespiegel in vrije val, en vervormden het aardoppervlak genoeg zodat er zich meren konden vormen en rivieren hun eigen leven gingen leiden. Vandaag kunnen slechts enkele gebieden een impressie geven van hoe deze sneeuwwitte wereld er ooit moet hebben uitgezien, maar ook hun bestaan wordt bedreigd. Eén ding is zeker: het klimaat van vandaag zal ook het landschap van morgen bepalen.
Amkreutz, L., Cohen, K., Hijma, M., Odé, O., 2022. Mapping a drowning land, in: Amkreutz, L., van der Vaart-Verschoof, S. (Eds.), Doggerland : Lost World under the North Sea. Sidestone Press, pp. 37–41.
Argus, D.F., Peltier, W.R., Drummond, R., Moore, A.W., 2014. The Antarctica component of postglacial rebound model ICE-6G_C (VM5a) based on GPS positioning, exposure age dating of ice thicknesses, and relative sea level histories. Geophys J Int 198, 537–563. https://doi.org/10.1093/GJI/GGU140
Argus, D.F., Ratliff, B., DeMets, C., Borsa, A.A., Wiese, D.N., Blewitt, G., Crowley, J.W., Martens, H.R., Kreemer, C., Landerer, F.W., 2020. Rise of Great Lakes Surface Water, Sinking of the Upper Midwest of the United States, and Viscous Collapse of the Forebulge of the Former Laurentide Ice Sheet. J Geophys Res Solid Earth 125, e2020JB019739. https://doi.org/10.1029/2020JB019739
Artemieva, I.M., 2019. Lithosphere structure in Europe from thermal isostasy. Earth Sci Rev 188, 454–468. https://doi.org/10.1016/J.EARSCIREV.2018.11.004
Balson, P.S. (comp. ), 1988. East Anglia sheet - Sea Bed Sediments. Geological Survey 1:250000 Series, BGS.
Balson, P.S., D’Olier, B. (comps. ), 1990. Thames Estuary sheet - Sea Bed Sediments and Quaternary Geology. Geological Survey 1:250000 Series, BGS.
Balson, P.S., Laban, C., Schüttenhelm, R.T.E., Paepe, R., Baeteman, C. (comps. ), 1991. Ostend sheet - Sea Bed Sediments and Holocene Geology. Geological Survey 1:250000 Series, BGS, RGD & BGD.
Bergstrand, S., Scherneck, H.G., Milne, G.A., Johansson, J.M., 2005. Upper mantle viscosity from continuous GPS baselines in Fennoscandia. J Geodyn 39, 91–109. https://doi.org/10.1016/J.JOG.2004.08.004
Bigg, G.R., Clark, C.D., Greenwood, S.L., Haflidason, H., Hughes, A.L.C., Levine, R.C., Nygård, A., Sejrup, H.P., 2012. Sensitivity of the North Atlantic circulation to break-up of the marine sectors of the NW European ice sheets during the last Glacial: A synthesis of modelling and palaeoceanography. Glob Planet Change 98–99, 153–165. https://doi.org/10.1016/J.GLOPLACHA.2012.09.004
Bradley, S.L., Milne, G.A., Shennan, I., Edwards, R., 2011. An improved glacial isostatic adjustment model for the British Isles. J Quat Sci 26, 541–552. https://doi.org/10.1002/jqs.1481
Broecker, W.S., Kennett, J.P., Flower, B.P., Teller, J.T., Trumbore, S., Bonani, G., Wolfli, W., 1989. Routing of meltwater from the Laurentide Ice Sheet during the Younger Dryas cold episode. Nature 341, 318–321. https://doi.org/10.1038/341318a0
Brotchie, J.F., Silvester, R., 1969. On crustal flexure. J Geophys Res 74, 5240–5252. https://doi.org/10.1029/JB074I022P05240
Bueler, E., Brown, J., 2009. Shallow shelf approximation as a “sliding law” in a thermomechanically coupled ice sheet model. J Geophys Res 114. https://doi.org/10.1029/2008JF001179
Busschers, F.S., Kasse, C., van Balen, R.T., Vandenberghe, J., Cohen, K.M., Weerts, H.J.T., Wallinga, J., Johns, C., Cleveringa, P., Bunnik, F.P.M., 2007. Late Pleistocene evolution of the Rhine-Meuse system in the southern North Sea basin: imprints of climate change, sea-level oscillation and glacio-isostacy. Quat Sci Rev 26, 3216–3248. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2007.07.013
Cameron, D., Doorn, D. V., Laban, C., Streif, H., 1993. Geology of the Southern North Sea Basin, in: Hillen, R., Verhagen, H.J. (Eds.), Coastlines of the Southern North Sea. American Society of Civil Engineers, New York, pp. 14–26.
Cameron, T.D.J., Crosby, A., Balson, P.S., Jeffery, D.H., Lott, G.K., Bulat, J., Harrison, D.J., 1992. United Kingdom offshore regional report: The geology of the southern North Sea. HMSO for the British Geological Survey, London.
Cameron, T.D.J., Laban, C., Schüttenhelm, R.T.E. (comps. ), 1984. Flemish Bight sheet - Sea Bed Sediments and Holocene Geology. Geological Survey 1:250000 Series, BGS & RGD.
Carlson, A.E., Clark, P.U., Haley, B.A., Klinkhammer, G.P., Simmons, K., Brook, E.J., Meissner, K.J., 2007. Geochemical proxies of North American freshwater routing during the Younger Dryas cold event. Proc Natl Acad Sci U S A 104, 6556–6561. https://doi.org/10.1073/pnas.0611313104
Carr, S.J., Holmes, R., van der Meer, J.J.M., Rose, J., 2006. The Last Glacial Maximum in the North Sea Basin: micromorphological evidence of extensive glaciation. J Quat Sci 21, 131–153. https://doi.org/10.1002/JQS.950
Clark, C.D., Ely, J.C., Fabel, D., Bradley, S.L., 2022a. BRITICE-CHRONO maps and GIS data of the last British-Irish Ice Sheet 31 to 15 ka, including model reconstruction, geochronometric age spreadsheet, palaeotopographies and coastline positions. https://doi.org/10.1594/PANGAEA.945729
Clark, C.D., Ely, J.C., Hindmarsh, R.C.A., Bradley, S., Ignéczi, A., Fabel, D., Ó Cofaigh, C., Chiverrell, R.C., Scourse, J., Benetti, S., Bradwell, T., Evans, D.J.A., Roberts, D.H., Burke, M., Callard, S.L., Medialdea, A., Saher, M., Small, D., Smedley, R.K., Gasson, E., Gregoire, L., Gandy, N., Hughes, A.L.C., Ballantyne, C., Bateman, M.D., Bigg, G.R., Doole, J., Dove, D., Duller, G.A.T., Jenkins, G.T.H., Livingstone, S.L., McCarron, S., Moreton, S., Pollard, D., Praeg, D., Sejrup, H.P., Van Landeghem, K.J.J., Wilson, P., 2022b. Growth and retreat of the last British–Irish Ice Sheet, 31 000 to 15 000 years ago: the BRITICE-CHRONO reconstruction. Boreas 51, 699–758. https://doi.org/10.1111/BOR.12594
Clark, C.D., Hughes, A.L.C., Greenwood, S.L., Jordan, C., Sejrup, H.P., 2012. Pattern and timing of retreat of the last British-Irish Ice Sheet. Quat Sci Rev 44, 112–146. https://doi.org/10.1016/J.QUASCIREV.2010.07.019
Clark, P.U., Mix, A.C., 2002. Ice sheets and sea level of the Last Glacial Maximum. Quat Sci Rev 21, 1–7. https://doi.org/10.1016/S0277-3791(01)00118-4
Clark, P.U., Shakun, J.D., Rosenthal, Y., Köhler, P., Bartlein, P.J., 2024. Global and regional temperature change over the past 4.5 million years. Science (1979) 383, 884–890. https://doi.org/10.1126/SCIENCE.ADI1908/SUPPL_FILE/SCIENCE.ADI1908_DATA…
Clarke, G.K.C., Mathews, W.H., Pack, R.T., 1984. Outburst Floods from Glacial Lake Missoula. Quat Res 22, 289–299. https://doi.org/10.1016/0033-5894(84)90023-1
Cohen, K.M., Gibbard, P.L., Weerts, H.J.T., 2014. North Sea palaeogeographical reconstructions for the last 1 Ma. Netherlands Journal of Geosciences 93, 7–29. https://doi.org/10.1017/NJG.2014.12
Cohen, K.M., Westley, K., Erkens, G., Hijma, M.P., Weerts, H.J.T., 2017. The North Sea, in: Flemming, N.C., Harff, J., Moura, D., Burgess, A., Bailey, G.N. (Eds.), Submerged Landscapes of the European Continental Shelf: Quaternary Paleoenvironments. Wiley Blackwell, pp. 147–186. https://doi.org/10.1002/9781118927823.CH7
Coulon, V., Bulthuis, K., Whitehouse, P.L., Sun, S., Haubner, K., Zipf, L., Pattyn, F., 2021. Contrasting Response of West and East Antarctic Ice Sheets to Glacial Isostatic Adjustment. J Geophys Res Earth Surf 126, e2020JF006003. https://doi.org/10.1029/2020JF006003
Dansgaard, W., Johnsen, S.J., Clausen, H.B., Dahl-Jensen, D., Gundestrup, N.S., Hammer, C.U., Hvidberg, C.S., Steffensen, J.P., Sveinbjörnsdottir, A.E., Jouzel, J., Bond, G., 1993. Evidence for general instability of past climate from a 250-kyr ice-core record. Nature 364, 218–220. https://doi.org/10.1038/364218a0
de Boer, B., van de Wal, R., 2021. Ice Sheets in the Cenozoic, in: Fowler Andrew and Ng, F. (Ed.), Glaciers and Ice Sheets in the Climate System: The Karthaus Summer School Lecture Notes. Springer International Publishing, Cham, pp. 415–430. https://doi.org/10.1007/978-3-030-42584-5_16
De Clercq, M., 2018. Drowned landscapes of the Belgian Continental Shelf : implications for northwest European landscape evolution and preservation potential for submerged heritage (PhD thesis). Ghent University, Belgium.
De Clercq, M., Missiaen, T., Wallinga, J., Zurita Hurtado, O., Versendaal, A., Mathys, M., De Batist, M., 2018. A well-preserved Eemian incised-valley fill in the southern North Sea Basin, Belgian Continental Shelf - Coastal Plain: Implications for northwest European landscape evolution. Earth Surf Process Landf 43, 1913–1942. https://doi.org/10.1002/ESP.4365
de Lugt, I.R., van Wees, J.D., Wong, T.E., 2003. The tectonic evolution of the southern Dutch North Sea during the Palaeogene: basin inversion in distinct pulses. Tectonophysics 373, 141–159. https://doi.org/10.1016/S0040-1951(03)00284-1
De Moor, G., Heyse, I., 1978. De morfologische evolutie van de Vlaamse Vallei. De aardrijkskunde 4, 343–375.
Derese, C., Vandenberghe, D.A.G., Zwertvaegher, A., Court-Picon, M., Crombé, P., Verniers, J., Van Den Haute, P., 2010. The timing of aeolian events near archaeological settlements around Heidebos (Moervaart area, N Belgium). Netherlands Journal of Geosciences 89, 173–186. https://doi.org/10.1017/S0016774600000688
Ehlers, J., Gibbard, P.L., Hughes, P.D., 2018. Quaternary Glaciations and Chronology, in: Menzies, J., van der Meer, J.J.M. (Eds.), Past Glacial Environments: Second Edition. Elsevier, pp. 77–101. https://doi.org/10.1016/B978-0-08-100524-8.00003-8
Farrell, W.E., Clark, J.A., 1976. On Postglacial Sea Level. Geophys J Int 46, 647–667. https://doi.org/10.1111/J.1365-246X.1976.TB01252.X
Fastook, J.L., 1994. Modeling the Ice Age: The Finite-Element Method in Glaciology. IEEE Computational Science and Engineering 1, 55–67. https://doi.org/10.1109/99.295374
Fastook, J.L., Chapman, J.E., 1989. A Map-plane Finite-element Model: Three Modeling Experiments. Journal of Glaciology 35, 48–52. https://doi.org/10.3189/002214389793701464
Fastook, J.L., Prentice, M., 1994. A Finite-element Model of Antarctica: sensitivity test for meteorological mass-balance relationship. Journal of Glaciology 40, 167–175. https://doi.org/10.3189/S0022143000003944
Figge, K., 1980. Das Elbe—Urstromtal im Bereich der Deutschen Bucht (Nordsee). E&G – Quaternary Science Journal 30, 203–212. https://doi.org/10.23689/FIDGEO-911
Fjeldskaar, W., 1994. The amplitude and decay of the glacial forebulge in Fennoscandia. Norsk Geologisk Tidsskrift 74, 2–8.
García-Moreno, D., 2017. Origin and geomorphology of the Dover Strait and southern North Sea palaeovalleys and palaeo-depressions.
Gibbard, P., 2007. Europe cut adrift. Nature 448, 259–260. https://doi.org/10.1038/448259a
Gibbard, P.L., 1995. The formation of the Strait of Dover. Geol Soc Spec Publ 96, 15–26. https://doi.org/10.1144/GSL.SP.1995.096.01.03
Gibbard, P.L., Cohen, K.M., 2015. Quaternary evolution of the North Sea and the English Channel. Proceedings of the Open University Geological Society 1, 63–74.
Gibbard, P.L., Lewin, J., 2016. Filling the North Sea Basin: Cenozoic sediment sources and river styles. Geologica Belgica 19, 201–217. https://doi.org/10.20341/GB.2015.017
Gowan, E.J., 2019. Global ice sheet reconstruction for the past 80000 years. https://doi.org/10.1594/PANGAEA.905800
Gowan, E.J., Tregoning, P., Purcell, A., Lea, J., Fransner, O.J., Noormets, R., Dowdeswell, J.A., 2016. ICESHEET 1.0: A program to produce paleo-ice sheet reconstructions with minimal assumptions. Geosci Model Dev 9, 1673–1682. https://doi.org/10.5194/GMD-9-1673-2016
Gowan, E.J., Zhang, X., Khosravi, S., Rovere, A., Stocchi, P., Hughes, A.L.C., Gyllencreutz, R., Mangerud, J., Svendsen, J.I., Lohmann, G., 2021. A new global ice sheet reconstruction for the past 80 000 years. Nat Commun 12, 1–9. https://doi.org/10.1038/s41467-021-21469-w
Graham, A.G.C., Stoker, M.S., Lonergan, L., Bradwell, T., Stewart, M.A., 2011. The pleistocene glaciations of the North Sea basin, Developments in Quaternary Science. https://doi.org/10.1016/B978-0-444-53447-7.00021-0
Greve, R., 2001. Glacial Isostasy: Models for the Response of the Earth to Varying Ice Loads, in: Straughan, B., Greve, R., Ehrentraut, H., Wang, Y. (Eds.), Continuum Mechanics and Applications in Geophysics and the Environment. Springer, Berlin, Heidelberg, pp. 307–325. https://doi.org/10.1007/978-3-662-04439-1_16
Gupta, S., Collier, J.S., Garcia-Moreno, D., Oggioni, F., Trentesaux, A., Vanneste, K., De Batist, M., Camelbeeck, T., Potter, G., Van Vliet-Lanoë, B., Arthur, J.C.R., 2017. Two-stage opening of the Dover Strait and the origin of island Britain. Nat Commun 8, 1–12. https://doi.org/10.1038/ncomms15101
Gupta, S., Collier, J.S., Palmer-Felgate, A., Potter, G., 2007. Catastrophic flooding origin of shelf valley systems in the English Channel. Nature 448, 342–345. https://doi.org/10.1038/nature06018
Gyllencreutz, R., Mangerud, J., Svendsen, J.-I., Lohne, Ø., 2007. DATED – A GIS-based reconstruction and dating database of the Eurasian deglaciation. Applied Quaternary Research in the Central Part of Glaciated Terrain. Geological Survey of Finland Special Paper 46, 113–120.
Harrison, D.J., Laban, C., Schüttenhelm, R.T.E. (comps. ), 1987. Indefatigable sheet - Sea Bed Sediments and Holocene Geology. Geological Survey 1:250000 Series, BGS & RGD.
Helmens, K.F., 2014. The Last Interglacial–Glacial cycle (MIS 5–2) re-examined based on long proxy records from central and northern Europe. Quat Sci Rev 86, 115–143. https://doi.org/10.1016/J.QUASCIREV.2013.12.012
Hijma, M.P., Cohen, K.M., Roebroeks, W., Westerhoff, W.E., Busschers, F.S., 2012. Pleistocene Rhine-Thames landscapes - a geological background for hominin occupation patterns in the southern North Sea. J Quat Sci 27, 17–39. https://doi.org/10.1016/J.QUAINT.2012.08.362
Hjelstuen, B.O., Sejrup, H.P., Valvik, E., Becker, L.W.M., 2018. Evidence of an ice-dammed lake outburst in the North Sea during the last deglaciation. Mar Geol 402, 118–130. https://doi.org/10.1016/J.MARGEO.2017.11.021
Hoebe, P.W., Cohen, K.M., Busschers, F.S., van Heteren, S., Peeters, J.H.M., 2024. Early Holocene inundation of Doggerland and its impact on hunter-gatherers: An inundation model and dates-as-data approach. Quaternary International 694, 26–50. https://doi.org/10.1016/J.QUAINT.2024.05.006
Houmark-Nielsen, M., Kjær, K.H., 2003. Southwest Scandinavia, 40–15 kyr BP: palaeogeography and environmental change. J Quat Sci 18, 769–786. https://doi.org/10.1002/JQS.802
Hughes, A.L.C., Gyllencreutz, R., Lohne, Ø.S., Mangerud, J., Svendsen, J.I., 2016. The last Eurasian ice sheets – a chronological database and time-slice reconstruction, DATED-1. Boreas 45, 1–45. https://doi.org/10.1111/BOR.12142
Hughes, P.D., Gibbard, P.L., Ehlers, J., 2013. Timing of glaciation during the last glacial cycle: evaluating the concept of a global ‘Last Glacial Maximum’ (LGM). Earth Sci Rev 125, 171–198. https://doi.org/10.1016/J.EARSCIREV.2013.07.003
Huthnance, J.M., 1991. Physical oceanography of the North Sea. Ocean and Shoreline Management 16, 199–231. https://doi.org/10.1016/0951-8312(91)90005-M
Huybrechts, P., de Wolde, J., 1999. The Dynamic Response of the Greenland and Antarctic Ice Sheets to Multiple-Century Climatic Warming. J Clim 12, 2169–2188. https://doi.org/10.1175/1520-0442(1999)012
Imbrie, J., Boyle, E.A., Clemens, S.C., Duffy, A., Howard, W.R., Kukla, G., Kutzbach, J., Martinson, D.G., McIntyre, A., Mix, A.C., Molfino, B., Morley, J.J., Peterson, L.C., Pisias, N.G., Prell, W.L., Raymo, M.E., Shackleton, N.J., Toggweiler, J.R., 1992. On the Structure and Origin of Major Glaciation Cycles 1. Linear Responses to Milankovitch Forcing. Paleoceanography 7, 701–738. https://doi.org/10.1029/92PA02253
Ingólfsson, ólafur, Landvik, J.Y., 2013. The Svalbard–Barents Sea ice-sheet – Historical, current and future perspectives. Quat Sci Rev 64, 33–60. https://doi.org/10.1016/J.QUASCIREV.2012.11.034
Jeffery, D., Graham, C., Wright, S., Laban, C., Schüttenhelm, R.T.E. (comps. ), 1990. Dogger sheet - Sea Bed Sediments and Holocene Geology. Geological Survey 1:250000 Series, BGS & RGD.
Jeffery, D., Laban, C., Niessen, A.C.H.M., Schüttenhelm, R.T.E. (comps. ), 1988. Silver Well sheet - Sea Bed Sediments and Holocene Geology. Geological Survey 1:250000 Series, BGS & RGD.
Kiden, P., Denys, L., Johnston, P., 2002. Late Quaternary sea-level change and isostatic and tectonic land movements along the Belgian-Dutch North Sea coasts: Geological data and model results. J Quat Sci 17, 535–546. https://doi.org/10.1002/jqs.709
Lambeck, K., 1995. Late Devensian and Holocene shorelines of the British Isles and North Sea from models of glacio-hydro-isostatic rebound. J Geol Soc London 152, 437–448. https://doi.org/10.1144/gsjgs.152.3.0437
Lambeck, K., Esat, T.M., Potter, E.K., 2002. Links between climate and sea levels for the past three million years. Nature 419, 199–206. https://doi.org/10.1038/nature01089
Lambeck, K., Rouby, H., Purcell, A., Sun, Y., Sambridge, M., 2014. Sea level and global ice volumes from the Last Glacial Maximum to the Holocene. Proc Natl Acad Sci U S A 111, 15296–15303. https://doi.org/10.1073/PNAS.1411762111/SUPPL_FILE/PNAS.1411762111.SAPP…
Le Meur, E., 1996. Isostatic postglacial rebound over Fennoscandia with a self-gravitating spherical visco-elastic Earth model. Ann Glaciol 23, 318–327. https://doi.org/10.3189/S0260305500013598
Le Meur, E., Huybrechts, P., 1996. A comparison of different ways of dealing with isostasy: examples from modelling the Antarctic ice sheet during the last glacial cycle. Ann Glaciol 23, 309–317. https://doi.org/10.3189/S0260305500013586
Lekens, W.A.H., Sejrup, H.P., Haflidason, H., Knies, J., Richter, T., 2006. Meltwater and ice rafting in the southern Norwegian Sea between 20 and 40 calendar kyr B.P.: Implications for Fennoscandian Heinrich events. Paleoceanography 21, PA3013. https://doi.org/10.1029/2005PA001228
Leydet, D.J., Carlson, A.E., Teller, J.T., Breckenridge, A., Barth, A.M., Ullman, D.J., Sinclair, G., Milne, G.A., Cuzzone, J.K., Caffee, M.W., 2018. Opening of glacial Lake Agassiz’s eastern outlets by the start of the Younger Dryas cold period. Geology 46, 155–158. https://doi.org/10.1130/G39501.1
Lidberg, M., Johansson, J.M., Scherneck, H.G., Milne, G.A., 2010. Recent results based on continuous GPS observations of the GIA process in Fennoscandia from BIFROST. J Geodyn 50, 8–18. https://doi.org/10.1016/J.JOG.2009.11.010
Mann, J.D., Leverington, D.W., Rayburn, J., Teller, J.T., 1999. The volume and paleobathymetry of glacial Lake Agassiz. J Paleolimnol 22, 71–80. https://doi.org/10.1023/A:1008090015161/METRICS
Ménot, G., Bard, E., Rostek, F., Weijers, J.W.H., Hopmans, E.C., Schouten, S., Sinninghe Damsté, J.S., 2006. Early reactivation of European rivers during the last deglaciation. Science (1979) 313, 1623–1625. https://doi.org/10.1126/SCIENCE.1130511/SUPPL_FILE/MENOT_SOM.PDF
Milne, G.A., Mitrovica, J.X., 1998. Postglacial sea-level change on a rotating Earth. Geophys J Int 133, 1–19. https://doi.org/10.1046/J.1365-246X.1998.1331455.X
Milne, G.A., Shennan, I., Youngs, B.A.R., Waugh, A.I., Teferle, F.N., Bingley, R.M., Bassett, S.E., Cuthbert-Brown, C., Bradley, S.L., 2006. Modelling the glacial isostatic adjustment of the UK region. Philosophical Transactions of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences 364, 931–948. https://doi.org/10.1098/rsta.2006.1747
Mörner, N.A., 1979. The Fennoscandian uplift and late cenozoic geodynamics: geological evidence. GeoJournal 3, 287–318. https://doi.org/10.1007/BF00177634/METRICS
Murton, D.K., Murton, J.B., 2012. Middle and Late Pleistocene glacial lakes of lowland Britain and the southern North Sea Basin. Quaternary International 260, 115–142. https://doi.org/10.1016/J.QUAINT.2011.07.034
Murton, J.B., Bateman, M.D., Dallimore, S.R., Teller, J.T., Yang, Z., 2010. Identification of Younger Dryas outburst flood path from Lake Agassiz to the Arctic Ocean. Nature 464, 740–743. https://doi.org/10.1038/nature08954
Näslund, J.-O., 2010. Ice sheet dynamics, in: Climate and Climate-Related Issues for the Safety Assessment SR-Site, Technical Report TR-10-49. Swedish Nuclear Fuel and Waste Management Co. (SKB), Stockholm, Sweden.
Norris, S.L., Garcia-Castellanos, D., Jansen, J.D., Carling, P.A., Margold, M., Woywitka, R.J., Froese, D.G., 2021. Catastrophic Drainage From the Northwestern Outlet of Glacial Lake Agassiz During the Younger Dryas. Geophys Res Lett 48, e2021GL093919. https://doi.org/10.1029/2021GL093919
O’Connor, J.E., Baker, V.R., 1992. Magnitudes and implications of peak discharges from glacial Lake Missoula. GSA Bulletin 104, 267–279. https://doi.org/10.1130/0016-7606(1992)104<0267:MAIOPD>2.3.CO;2
Oldham, K.B., Myland, J.C., Spanier, J., 2008. The Kelvin Functions, in: An Atlas of Functions. Springer, New York, NY, pp. 577–584. https://doi.org/10.1007/978-0-387-48807-3_56
Overeem, I., Weltje, G.J., Bishop-Kay, C., Kroonenberg, S.B., 2001. The Late Cenozoic Eridanos delta system in the Southern North Sea Basin: a climate signal in sediment supply? Basin Research 13, 293–312. https://doi.org/10.1046/J.1365-2117.2001.00151.X
Özmaral, A., Abegunrin, A., Keil, H., Hepp, D.A., Schwenk, T., Lantzsch, H., Mörz, T., Spiess, V., 2022. The Elbe Palaeovalley: Evolution from an ice-marginal valley to a sedimentary trap (SE North Sea). Quat Sci Rev 282, 107453. https://doi.org/10.1016/J.QUASCIREV.2022.107453
Papenmeier, S., Hass, H.C., 2020. Revisiting the Paleo Elbe Valley: Reconstruction of the Holocene, Sedimentary Development on Basis of High-Resolution Grain Size Data and Shallow Seismics. Geosciences (Basel) 10, 505. https://doi.org/10.3390/geosciences10120505
Patton, H., Hubbard, A., Andreassen, K., Auriac, A., Whitehouse, P.L., Stroeven, A.P., Shackleton, C., Winsborrow, M., Heyman, J., Hall, A.M., 2017. Deglaciation of the Eurasian ice sheet complex. Quat Sci Rev 169, 148–172. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2017.05.019
Patton, H., Hubbard, A., Andreassen, K., Winsborrow, M., Stroeven, A.P., 2016. The build-up, configuration, and dynamical sensitivity of the Eurasian ice-sheet complex to Late Weichselian climatic and oceanic forcing. Quat Sci Rev 153, 97–121. https://doi.org/10.1016/J.QUASCIREV.2016.10.009
Pattyn, F., 2017. Sea-level response to melting of Antarctic ice shelves on multi-centennial timescales with the fast Elementary Thermomechanical Ice Sheet model (f.ETISh v1.0). Cryosphere 11, 1851–1878. https://doi.org/10.5194/TC-11-1851-2017
Peeters, J., Busschers, F.S., Stouthamer, E., 2015. Fluvial evolution of the Rhine during the last interglacial-glacial cycle in the southern North Sea basin: A review and look forward. Quaternary International 357, 176–188. https://doi.org/10.1016/J.QUAINT.2014.03.024
Peltier, W.R., 2004. Global glacial isostasy and the surface of the ice-age earth: The ICE-5G (VM2) model and GRACE. Annu Rev Earth Planet Sci 32, 111–149. https://doi.org/10.1146/ANNUREV.EARTH.32.082503.144359/CITE/REFWORKS
Peltier, W.R., Argus, D.F., Drummond, R., 2015. Space geodesy constrains ice age terminal deglaciation: The global ICE-6G_C (VM5a) model. J Geophys Res Solid Earth 120, 450–487. https://doi.org/10.1002/2014JB011176
Peltier, W.R., Drummond, R., 2008. Rheological stratification of the lithosphere: A direct inference based upon the geodetically observed pattern of the glacial isostatic adjustment of the North American continent. Geophys Res Lett 35, L16314.
Pisias, N.G., Moore, T.C., 1981. The evolution of Pleistocene climate: A time series approach. Earth Planet Sci Lett 52, 450–458. https://doi.org/10.1016/0012-821X(81)90197-7
Schumacher, M., King, M.A., Rougier, J., Sha, Z., Khan, S.A., Bamber, J.L., 2018. A new global GPS data set for testing and improving modelled GIA uplift rates. Geophys J Int 214, 2164–2176. https://doi.org/10.1093/GJI/GGY235
Sejrup, H.P., Clark, C.D., Hjelstuen, B.O., 2016. Rapid ice sheet retreat triggered by ice stream debuttressing: Evidence from the North Sea. Geology 44, 355–358. https://doi.org/10.1130/G37652.1
Sella, G.F., Stein, S., Dixon, T.H., Craymer, M., James, T.S., Mazzotti, S., Dokka, R.K., 2007. Observation of glacial isostatic adjustment in “stable” North America with GPS. Geophys Res Lett 34. https://doi.org/10.1029/2006GL027081
Snyder, J.P., 1987. Map projections: A working manual (USGS Professional Paper 1395). United States Government Printing Office. https://doi.org/10.3133/PP1395
Spada, G., Stocchi, P., 2007. SELEN: A Fortran 90 program for solving the “sea-level equation.” Comput Geosci 33, 538–562. https://doi.org/10.1016/J.CAGEO.2006.08.006
Steffen, H., 2006. Determination of a consistent viscosity distribution in the Earth’s mantle beneath northern and Central Europe. Institut für Geologische Wissenschaften der Freie Universität Berlin. https://doi.org/10.23689/fidgeo-339
Steffen, H., Kaufmann, G., Wu, P., 2006. Three-dimensional finite-element modeling of the glacial isostatic adjustment in Fennoscandia. Earth Planet Sci Lett 250, 358–375. https://doi.org/10.1016/J.EPSL.2006.08.003
Steffen, H., Wu, P., 2011. Glacial isostatic adjustment in Fennoscandia-A review of data and modeling. J Geodyn. https://doi.org/10.1016/j.jog.2011.03.002
Svendsen, J.I., Alexanderson, H., Astakhov, V.I., Demidov, I., Dowdeswell, J.A., Funder, S., Gataullin, V., Henriksen, M., Hjort, C., Houmark-Nielsen, M., Hubberten, H.W., Ingólfsson, Ó., Jakobsson, M., Kjær, K.H., Larsen, E., Lokrantz, H., Lunkka, J.P., Lyså, A., Mangerud, J., Matiouchkov, A., Murray, A., Möller, P., Niessen, F., Nikolskaya, O., Polyak, L., Saarnisto, M., Siegert, C., Siegert, M.J., Spielhagen, R.F., Stein, R., 2004. Late Quaternary ice sheet history of northern Eurasia. Quat Sci Rev 23, 1229–1271. https://doi.org/10.1016/J.QUASCIREV.2003.12.008
Teller, J.T., Leverington, D.W., 2004. Glacial Lake Agassiz: A 5000 yr history of change and its relationship to the δ18O record of Greenland. GSA Bulletin 116, 729–742. https://doi.org/10.1130/B25316.1
Tesauro, M., Audet, P., Kaban, M.K., Cloetingh, S., 2012. The effective elastic thickness of the continental lithosphere: Comparison between rheological and inverse approaches. Geochemistry, Geophysics, Geosystems 13. https://doi.org/https://doi.org/10.1029/2012GC004162
The MathWorks Inc., 2022. MATLAB version: 9.13.0 (R2022b).
Toucanne, S., Soulet, G., Freslon, N., Silva Jacinto, R., Dennielou, B., Zaragosi, S., Eynaud, F., Bourillet, J.-F., Bayon, G., 2015. Millennial-scale fluctuations of the European Ice Sheet at the end of the last glacial, and their potential impact on global climate. Quat Sci Rev 123, 113–133. https://doi.org/10.1016/J.QUASCIREV.2015.06.010
Toucanne, S., Zaragosi, S., Bourillet, J.-F., Marieu, V., Cremer, M., Kageyama, M., Van Vliet-Lanoë, B., Eynaud, F., Turon, J.-L., Gibbard, P.L., 2010. The first estimation of Fleuve Manche palaeoriver discharge during the last deglaciation: Evidence for Fennoscandian ice sheet meltwater flow in the English Channel ca 20–18 ka ago. Earth Planet Sci Lett 290, 459–473. https://doi.org/10.1016/J.EPSL.2009.12.050
Van Wijhe, D.H., 1987. Structural evolution of inverted basins in the Dutch offshore. Tectonophysics 137, 171–219. https://doi.org/10.1016/0040-1951(87)90320-9
Vink, A., Steffen, H., Reinhardt, L., Kaufmann, G., 2007. Holocene relative sea-level change, isostatic subsidence and the radial viscosity structure of the mantle of northwest Europe (Belgium, the Netherlands, Germany, southern North Sea). Quat Sci Rev 26, 3249–3275. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2007.07.014
Westaway, R., Bridgland, D.R., 2010. Causes, consequences and chronology of large-magnitude palaeoflows in Middle and Late Pleistocene river systems of northwest Europe. Earth Surf Process Landf 35, 1071–1094. https://doi.org/10.1002/ESP.1968
Whitehouse, P.L., 2018. Glacial isostatic adjustment modelling: Historical perspectives, recent advances, and future directions. Earth Surface Dynamics 6, 401–429. https://doi.org/10.5194/ESURF-6-401-2018
Winkelmann, R., Martin, M.A., Haseloff, M., Albrecht, T., Bueler, E., Khroulev, C., Levermann, A., 2011. The Potsdam Parallel Ice Sheet Model (PISM-PIK) - Part 1: Model description. Cryosphere 5, 715–726. https://doi.org/10.5194/TC-5-715-2011
Ziegler, P.A., Louwerens, C.J., 1979. Tectonics of the North Sea, in: Oele, E., Schüttenhelm, R.T.E., Wiggers, A.J. (Eds.), The Quaternary History of the North Sea. Acta Universitatis Upsaliensis: Symposium Universitatis Annum Quingentesium Celebrantis, pp. 7–22.