Ignatius’ Brief aan de Romeinen: het tekstuele DNA uitgelicht
Een teken van leven?
Tijdens een bezoek aan enkele boekenwinkels bemerkte ik hoeveel biografieën over de toonbank rolden, in de originele publicatietaal en in vertaling. We zijn gefascineerd door hoe anderen hun leven hebben geleid. Om een waarheidsgetrouw beeld te schetsen baseren schrijvers zich dikwijls op persoonlijke documenten zoals briefwisseling. Toch is het vaak opletten geblazen om niet zomaar alles als waarheid aan te nemen, want het verhaal kan opgesmukt worden met fictionele elementen. Deze mix bepaalt hoe we iemand in herinnering levendig houden, maar dat blijkt niets nieuws. Ook in de middeleeuwen hechtten mensen belang aan de levensloop en vooral het levenseinde van religieuze personen met een voorbeeldrol voor goede christenen. Maar hoe zit het met de Grieks en Slavisch middeleeuwse tekstoverlevering van de Brief aan de Romeinen, toegekend aan de vroegchristelijke influencer Ignatius van Antiochië en opgenomen in zijn martelarenakte? Mijn masterthesis heeft aangetoond dat het ogenschijnlijke buitenbeentje van de Griekse teksttraditie toch tot een grotere familie behoort dan eerst gedacht. Het is namelijk verwant met de Anglo-Latijnse versie en de Slavische vertaling zoals die in kopieën is overgeleverd.
Ignatius en zijn Brief aan de Romeinen
Ignatius was een tweede-eeuwse bisschop van Antiochië (huidig Turkije), vanwaar hij naar Rome reisde na zijn terdoodveroordeling. Tijdens zijn reis wordt aangenomen dat hij zeven brieven heeft geschreven naar enkele vroegchristelijke gemeenschappen, waaronder ook die van Rome. De Brief aan de Romeinen verschilt van de andere brieven, omdat Ignatius hierin al vooruitblikt op zijn nakende dood. Hij wilde echter niets liever dan te sterven voor zijn geloof om een echte martelaar te worden en zijn toewijding voor Christus en het christendom te tonen. Door de inhoudelijke focus op zijn levenseinde werd deze brief in zijn martelarenakte (Passio Ignatii) opgenomen en diende het als een autoriteitsclaim om zijn heiligenleven waarheidsgetrouwer te maken. Zo kende de brief een andere overleveringsgeschiedenis dan de rest van zijn brievencorpus. In de orthodoxe kerk wordt hij gevierd op 20 december.
Ignatius’ invloed en faam is nauwelijks te overschatten. Zijn brievencorpus werd vaak gekopieerd en voorzien van fictionele en religieuze herwerkingen en nieuwe aanvullingen. In het geval van de Brief aan de Romeinen, is de tekst in drie versies (korte, midden en lange recensie) overgeleverd. Het is de enige brief waarvan een Slavische vertaling bekend is, maar daarnaast is de Brief aan de Romeinen ook vertaald naar andere talen.
Het loont de moeite om de Griekse en Slavische tekst met elkaar te vergelijken, want vanaf de missiegeschiedenis van de heiligen Cyrillus en Methodius in de negende eeuw is de Griekse invloed op Slavische teksten niet meer weg te denken. Door hun bekering tot het orthodox-christelijk geloof gingen de Slaven zich meer en meer laven aan de Byzantijns-Griekse cultuur en deze in grote mate overnemen. Een voorbeeld hiervan is hun vertaalpraktijk van christelijke werken, die qua taal en stijl zo nauw aansluiten bij de Griekse brontekst dat de Slavische versie moeilijk zonder het Grieks verband begrepen kan worden.
Eeuwenoude boeken ontcijferen
Vooraleer ik de tekstgetuigen kon vergelijken en hun onderlinge relatie in beeld kon brengen, ontcijferde ik de tekst uit drie manuscripten en nam ik de orthografie en lay-out zo getrouw mogelijk over. Centraal stonden een Grieks handschrift uit Turijn (“Taurinensis”), een Slavisch exemplaar uit Wenen en één uit Hilandar (Griekenland).
De Taurinensis raakte beschadigd door een brand. Op basis van de schriftkenmerken en vormgeving werd het gedateerd tussen het einde van de negende en het begin van de tiende eeuw. Het is geschreven op perkament met Griekse kalligrafische minuskels. De Brief aan de Romeinen vormt in de Taurinensis slechts een uitsnede van een collectie van heiligenlevens en homilieën.
De tekst van de twee Slavische manuscripten is evenwel op papier in een hoofdletterschrift in het Cyrillische alfabet geschreven. Op basis van schriftkenmerken en watermerken wordt het Hilandar-handschrift gedateerd aan het begin van en de Weense codex aan het einde van de veertiende eeuw. Dat maakt van de Hilandar-tekst de vroegste tekstgetuige en het blijkt ook een getrouwe kopie van de oorspronkelijke Slavische vertaling die niet rechtstreeks is overgeleverd. De Hilandar-tekst maakt deel uit van een tekstcollectie met geselecteerde heiligenlevens voor december. De Weense tekst van de Brief aan de Romeinen wordt omringd door een compilatie van heiligenlevens en homilieën.
Wat levert het DNA-onderzoek op?
In mijn zoektocht naar manuscriptfamilies, ga ik op zoek naar de DNA bouwstenen van de tekst, net zoals bij echte families. De analyse van de manuscriptteksten werd aangevuld met edities, zoals de Anglo-Latijnse versie, die als zeer letterlijke vertaling de oorspronkelijk oudere Griekse tekstversie zou weerspiegelen.
De standaardtekst wordt aangeduid met gele blokken. De Taurinensis heeft verschillende tekstuele afwijkingen, weergegeven met een kleurcode, die het manuscript uniek maken. De Slavische Hilandar-vertaling heeft veel dezelfde afwijkingen als die van de Taurinensis, met nog enkele individuele verschillen (wit). Het Weens handschrift deelt evenzeer afwijkingen met de Taurinensis, maar heeft ook eigenheden (blauw). De Anglo-Latijnse versie wijkt geregeld af van de Taurinensis, maar heeft toch ook een grote graad van verwantschap, waardoor ze van een gemeenschappelijke voorouder lijken af te stammen en dus broers en zussen van elkaar zijn.
In voorgaand onderzoek werd de midden recensie echter omschreven als afkomstig van Ignatius’ eigen hand, terwijl de lange recensie als een latere vervalsing wordt beschouwd. Daarom worden zij strikt van elkaar gescheiden, maar de Taurinensis en de hele Slavische traditie zijn gebaseerd op een combinatie van beide recensies, zoals het paarse blok aangeeft. De samenvoeging stelt dus niet alleen onderzoeksopvattingen bij, maar geeft ook meer inzicht in de functionaliteit van de Brief aan de Romeinen in zijn tekstgeschiedenis.
Conclusie
Mijn masterthesis concludeerde dat de Taurinensis, Anglo-Latijnse en Slavische versies een gemeenschappelijke voorouder hebben. Daarnaast toonde ik aan dat de complexe traditie niet in categorieën past, omdat de verscheidene tradities en recensies elkaar hebben beïnvloed doorheen de tekstuele overleveringsgeschiedenis. Dit heeft een vertekend beeld van een teksttraditie gegeven en kan tot verkeerde theologische, taal- en geschiedkundige conclusies leiden. Het filologisch onderzoek van mijn masterthesis is dus een bouwsteen waarop ander onderzoek steunt.
Abbreviations
BHG = Bibliotheca hagiographica graeca, from Halkin, F. (1957-1984). Novum auctarium Bibliothecae hagiographicaegraecae. Brussels: Société des Bollandistes.
CPG = Clavis Patrum Graecorum. Geerard, M. (1983). CPG 1 - Patres Antenicaeni (s. I-III). Turnhout: Brepols.
TLG = Thesaurus Linguae Graecae. Digital Library. Ed. Maria C. Pantelia. University of California, Irvine. http://stephanus.tlg.uci.edu (last accessed Aug. 13, 2024).
LSJ = Liddell, Scott, Jones Ancient Greek Lexicon. Liddell, H.G. & Scott, D.D. (1940). A Greek-English Lexicon (Vol. 1-2). Oxford: Clarendon Press. [Originally published in 1843 by Oxford University Press].
Manuscripts
Torino, Biblioteca Nazionale Universitaria, C.I.10 (Pasini 080) (Diktyon 63833).
Wien, Österreichische National Bibliothek, Slavicus 33.
Athos, Μονή Χιλανδαρίου, fonds slave 644.
Primary sources
Aland, K., Black, M., Martini, C.M., Metzger, B.M. and Wikgren, A. (edd.) (1968). The Greek New Testament. Stuttgart: Württemberg Bible Society.
Bihlmeyer, K. (ed.) (1970). Die apostolischen Väter (Vol. 1). Tübingen: Mohr Siebeck. (Originally published in 1924).
Coxe, C.A., Roberts, A. & Donaldson, J. (ed. & transl.) (2007). Ante-Nicene Fathers. Volume 1: The Apostolic Fathers, Justin Martyr, Irenaeus. New York: Cosimo Classics. [Originally published in 1885 by Christian Literature Publishing].
Cureton, W. (ed.) (1849). Corpus Ignatianum: A Complete Collection of the Ignatian Epistles, Genuine, Interpolated, and Spurious; together with Numerous Extracts fromThem, as Quoted by Ecclesiastical Writers down to the Tenth Century; in Syriac, Greek, and Latin. London: Francis & John Rivington.
Delehaye, H. (ed.) (1936). Etude sur le légendier romain. Brussels: Société des Bollandistes.
de' Cavalieri, P.F. (ed.) (1946). I dieci martiri di Creta. Miscellanea Giovanni Mercati V, Studi e Testi 125, 7-40.
Ehrman, B.D. (ed. & transl.) (2003). The Apostolic Fathers. I Clement. II Clement. Ignatius. Polycarp. Didache. Cambridge Mass.: Harvard University Press.
Fatouros, G. (ed.) (1992). Theodori Studitae Epistulae (Vol. 1). Corpus Fontium Historiae Byzantinae: Series Berolinensis 31. Berlin: de Gruyter.
Funk, X. (ed.) (1901). Patres Apostolici (Vol. 1). Tübingen: Mohr-Siebeck.
Funk, X. & Diekamp, F. (edd.) (1913). Patres Apostolici (Vol.2). Tübingen: Mohr Siebeck.
Mayer, W., & Neil, B. (transl.) (2006). The cult of the saints: select homilies and letters. Crestwood, New York: St. Vladimir's Seminary Press.
Lentz, A. (ed.). (1965). Grammatici graeci. Vols. III.1–III.2: Herodiani technici reliquiae. Hildesheim: Olms. [Originally published in 1867 in Leipzig by Teubner].
Lightfoot, J.B. (ed.) 1885. The Apostolic Fathers. Part II. S. Ignatius, S. Polycarp. Revised Texts with Introductions, Notes, Dissertations and Translations, by J.B. Lightfoot (Macmillan & Co.: London).
Lightfoot, J.B. (ed.) (1889). The Apostolic Fathers: Saint Ignatius and Saint Polycarp, Vol. 2. London: MacMillan.
Rahlfs, A. (ed.) (1971). Septuaginta (Vol. 1). Stuttgart: Württemberg Bible Society. [Originally published in 1935].
Ruinart T. (ed.) (1659). Acta primorum martyrum sincera. Paris: ex officina Wetsteniana.
Sels, L. (ed.) (2009). Gregory of Nyssa. De hominis opificio. O obraze cloveka. The Fourteenth-Century Slavonic Translation. A Critical Edition with Greek Parallel and Commentary (& Index Slavonic-Greek and Greek-Slavonic. Bausteine zur slavischen Philologie und Kulturgeschichte. Köln: Böhlau.
Zahn, T. (ed.) (1876). Ignatii et Polycarpi epistulae martyria fragmenta (Patrum Apostolicorum Opera, II). Leipzig: J.C. Hinrichs Verlag.
Secondary sources
Altaner, B. (1961). Patrology. New York: Herder and Herder.
Assmann, J. (2012). Martyrdom, Violence, and Immortality: The Origins of a Religious Complex. In: Signori, G. (ed.), Dying for the faith, killing for the faith: Old-Testament faith-warriors (1 and 2 Maccabees) in historical perspective. Leiden: Brill, 37-59.
Bauer, J.T. (2018). Ignatios – alter Paulus? Die Präskripte und Postskripte der Ignatianen. In: Bauer, J.T. & von Möllendorff, P. (edd.), Die Briefe des Ignatios von Antiochia: Motive, Strategien, Kontexte. Berlin: De Gruyter, 93-129.
Beekes, R.S.P. & Van Beek, L. (2010). Etymological dictionary of Greek (Vol. 1 and 2). Leiden: Brill.
Bentein, K. (2018). The Greek of the Fathers. In: Parry, K. (ed.), The Wiley Blackwell Companion to Patristics. Chichester: Wiley Blackwell, 456-471.
Bianconi, D. (2014). Greek Palaeography. In: Bausi, A., Borbone, P. Giorgio, Buzi, P., & Briquel-Chatonnet, F. (edd.), Comparative Oriental Manuscript Studies: an Introduction, 297-305.
Brennecke, H.C. (2018). Die recensio longior des Corpus Ignatianum. In: Bauer, J.T. & von Möllendorff, P. (edd.), Die Briefe des Ignatios von Antiochia: Motive, Strategien, Kontexte. Berlin: De Gruyter, 249-270.
Brent, A. (2006). Ignatius of Antioch and the Second Sophistic. Tübingen: Mohr Siebeck.
Brent, A. (2007). Ignatius of Antioch: A Martyr Bishop and the Origin of Episcopacy. London: T8T Clark International.
Brent, A. (2016). Ignatius of Antioch in Second Century, Asia Minor. In: Bingham, J.D. (ed.), Intertextuality in the Second Century. Leiden: Brill, 62-86.
Buzzoni, M. & Andrews, T. (2020). Towards the construction of a stemma: Transcription and collation. In: Roelli, P. (ed.), Handbook of Stemmatology : History, Methodology, Digital Approaches. Berlin: De Gruyter.
Cachia, V. (2020). I codici bruciati della Biblioteca Nazionale Universitaria di Torino: le problematiche del restauro. Scrineum Rivista 17(1), 193-210.
Camelot, P.T. (1969). Ignace d’Antioche: Lettres. Lettres et Martyre de Polycarpe de Smyrne. Paris: Cerf.
Clayton, J.N. (2005). The Apostolic Fathers: an essential guide. Nashville: Abingdon Press.
Clayton, J.N. (2006). The Apostolic Fathers and the New Testament. Ada: Baker Publishing Group.
Cleminson, R.M. (2014). Slavonic Palaegraphy. In: Bausi, A., Borbone, P. Giorgio, Buzi, P., & Briquel-Chatonnet, F. (edd.), Comparative Oriental Manuscript Studies: an Introduction, 310-315.
Čermák, V. (2020). Introduction to GOCSI. Retrieved at August, 3 from: Greek-Old Church Slavonic Index | Gorazd.
Constantinou, S. (2021). Metaphrasis: Mapping Premodern Rewriting. In: Constantinou, S., Høgel, C. & Andreou, A. (edd.), Metaphrasis: a Byzantine concept of rewriting and its hagiographical products. Leiden: Brill, 3-60.
Cross, F.L. (2007). The Oxford dictionary of the Christian church, s.v. Acts of the Martyrs, 14.
Cross, F.L. (2007). The Oxford dictionary of the Christian church, s.v. Hagiography, 729.
Cunningham, J.P. & Hocknull, M. (2016). Robert Grosseteste and the pursuit of Religious and Scientific Learning in the Middle Ages. New York: Springer.
Daunton-Fear, A. (2015). Ignatius of Antioch and the Apostle Paul. Scrinium, 11(1), 59-63.
Davies, S.L. (1976). The Predicament of Ignatius of Antioch. Vigiliae Christianae 30(3), 175-180.
Debrunner, A. (1917) Griechische Wortbildungslehre. Heidelberg: Winter Verlag.
Delehaye, H. (1921). Les passions des martyrs et les genres littéraire. Brussels: Société des Bollandistes.
Delehaye H. (1955). Les légendes hagiographiques. Brussels: Société des Bollandistes.
Delehaye, H. (1991). L’ancienne hagiographie byzantine. Les sources, les modèles, la formation des genres.Brussels: Société des Bollandistes.
Drobner, H. (2007). The Fathers of the Church: A Comprehensive Introduction. Peabody (Mass.): Hendrickson Publishers.
Ehrhard, A. (1937). Überlieferung und Bestand der hagiographischen und homiletischen Literatur der griechischen Kirche: von den Anfängen bis zum Ende des 16. Jahrhunderts, 1. Leipzig: J.C. Hinrichs Verlag.
Ehrhard, A. (1938). Überlieferung und Bestand der hagiographischen und homiletischen Literatur der griechischen Kirche: von den Anfängen bis zum Ende des 16. Jahrhunderts, 2. Leipzig: J.C. Hinrichs Verlag.
Ehrhard, A. (1952). Überlieferung und Bestand der hagiographischen und homiletischen Literatur der griechischen Kirche: von den Anfängen bis zum Ende des 16. Jahrhunderts, 3 Band 2. Leipzig: J.C. Hinrichs Verlag.
Elia, E. (2020). Riordinare, riassegnare, ricostruire. Aspetti del lavoro sui manoscritti greci torinesi. Scrineum Rivista 17(1), 311-326.
Ford, A. (2007). James Ussher: Theology, History, and Politics in Early-Modern Ireland and England. Oxford: Oxford University Press.
Foster, P. (2005). The Epistles of Ignatius of Antioch and the Writings that later formed the New Testament. In: Gregory, A. & Tuckett, C. (edd.), The reception of the New Testament in the Apostolic Fathers. Oxford: Oxford University Press, 159-186.
Foster, P. (2007). The Writings of the Apostolic Fathers. London: T&T Clark.
Gilliam, P.R. (2017). Ignatius of Antioch and the Arian Controversy. Leiden: Brill.
Given, J.G. (2022). How Coherent is the Ignatian Middle Recension? The View from the Coptic Versions of Letters of Ignatius. Ephemerides Theologicae Lovaniensis 98/3, 481-502.
Gregory, A. & Tuckett, C. (2005). The reception of the New Testament in the Apostolic Fathers. Oxford: Oxford University Press.
Hammond Bammel, C.P. (1982). Ignatian Problems, JTS 33, 62-97.
Harris, M. J. (2005). The Second Epistle to the Corinthians : a commentary on the Greek text. Grand Rapids (Mich.): Eerdmans.
Høgel, C. (2002). Symeon Metaphrastes: rewriting and canonisation. Copenhagen: Museum Tusculanum press.
Høgel, C. (2021). Sanctification of Hagiographers in Byzantium: The Canonization of Symeon Metaphrastes. In: Constantinou, S., Høgel, C. & Andreou, A. (edd.), Metaphrasis: a Byzantine concept of rewriting and its hagiographical products. Leiden: Brill, 270-281.
Høgel, C. (2021). Rewriting in Byzantium: Standardization and Metaphrasis. In: Alwis, A. P., Hinterberger, M. & Schiffer, E. (edd.), Metaphrasis in Byzantine literature. Turnhout: Brepols, 29-41.
Ivanov, S.A. & Turilov, A. (2021). Slavic. In: Papaiannou, S. (ed.), The Oxford handbook of Byzantine literature. New York: Oxford University Press, 662-681.
Kalamanos, D. (2016). Saint Theodore the Stoudite and his hagiographical work: a contribution to the
study of the ecclesiastical literature of the middle byzantine period. Aristotle University of
Thessaloniki [published PhD dissertation].
Kazhdan, A. (1999). A History of Byzantine Literature (Vol. 1). Athens: National Hellenic Research Foundation, Institute for Byzantine Research.
Kraft, H. (1966). Texte der Kirchenväter: Kirchenväterlexicon und Register (Vol. 5). München: Kösel-Verlag.
Kurz, J. et al. (1958-1997). Slovík jazyka Staroslověského. Lexicon linguae palaeoslovenicae. Prague: Nakl. Československé akademie věd.
Lechner, T. (2018). Ignatios von Antiochia und die Zweite Sophistik. In: Bauer, T.J. & Von Möllendorf, P. (edd.), Die Briefe des Ignatios von Antiochia: Motive, Strategien, Kontexte. Millennium-Studien 72. Berlin: De Gruyter, 19-68.
Lindemann, A. (2005). Paul’s Influence On ‘Clement’ And Ignatius'. In: Gregory, A.F. & Tuckett, C. (edd.), Trajectories Through The New Testament And The Apostolic Fathers. Oxford: Oxford University Press, 9-24.
Lindner, T. (2011). Komposition, in Indogermanische Grammatik, vol. IV.1. Heidelberg: Winter Verlag.
Lieber, R. & Štekauer, P. (2009). Introduction: Status and definition of compounding. In: Lieber, R. & Štekauer, P. (edd.), The Oxford handbook of compounding. Oxford: Oxford University Press, 3-18.
Lookadoo, J. (2020). Expanding the Narrative: The Reception of Ignatius of Antioch in Britain, ca.
1200–1700. Church History, 89(1), 1–23.
Lookadoo, J. (2023). The Christology of Ignatius of Antioch. Eugene (Oregon): Wipf and Stock Publishers.
Macé, C. (2014). Collation. In: Bausi, A., Borbone, P. Giorgio, Buzi, P., & Briquel-Chatonnet, F. (edd.), Comparative Oriental Manuscript Studies: an Introduction, 331-336.
MacDiarmid, F. (2022). The Memory of Ignatius of Antioch: The Martyr as a Locus of Christian Identity, Remembering and Remembered. Tübingen: Mohr Siebeck.
McEvoy, J. (1994). Robert Grosseteste, exegete and philosopher. Aldershot: Variorum.
McEvoy, J. (1998). Robert Grosseteste's Greek Scholarship: A Survey of Present
Knowledge. Franciscan Studies 56, 255-264.
McEvoy, J. (2000). Robert Grosseteste. Oxford: Oxford university press.
Migne, J.P. (1862). Patrologiae cursus completus, series graeca (Vol. 50). Paris: Garnier Fratres.
Migne, J.P. (1857). Patrologiae cursus completus, series graeca (Vol. 5). Paris : Garnier Fratres.
Mitchell, M.W. (2006). In the Footsteps of Paul: Scriptural and Apostolic Authority in Ignatius of Antioch. Journal of Early Christian Studies, 14(1), 27-45.
Morgan, T. (2020). Being “in Christ” in the letters of Paul: saved through Christ and in his hands. Tübingen: Mohr Siebeck.
Nicholas, N. (1999). A Conundrum of Cats: Pards and their Relatives in Byzantium. Greek, Roman and Byzantine Studies 40, 253-298.
Novenson, M. V. (2012). Christ among the messiahs: Christ language in Paul and messiah language in ancient Judaism. New York: Oxford University Press.
Papaioannou, S. (2021). Authors (With an Excursus on Symeon Metaphrastes). In: Papaioannou, S. (ed.), The Oxford Handbook of Byzantine Literature. New York: Oxford University Press, 483-524.
Pasini, G., Berta, F., Rivautella, A., & Bott, F. Antonio. (1749). Codices manuscripti Bibliothecae regii taurinensis athenaei : per linguas digesti & binas in partes distributi, in quarum prima Hebraei, & Graeci, in altera Latini, Italici, & Gallici. Turin: Ex typographia regia.
Pérez Martín, I. (2021). Modes of Manuscript Transmission (Ninth– Fifteenth Centuries). In: Papaiannou, S. (ed.), The Oxford handbook of Byzantine literature. New York: Oxford University Press, 682-706.
Polivanova, A. (2023). Old Church Slavic: Grammar and Dictionaries. Firenze: Firenze University Press.
Porticelli, F. (2020). Torino 1904. Dopo l’incendio: 1. Gli interventi nell’ emergenza e i primi restauri; 2. La decisione di costruire una nuova sede: un’indagine nei documenti d’archivio. Scrineum Rivista 17(1), 107-184.
Quasten, J. (1966). Patrology: The Beginnings of Patristic Literature (Vol.1). Antwerp: Spectrum Publishers.
Ralli, A. (2009). IE, Hellenic: Modern Greek. In: Lieber, R. & Štekauer, P. (edd.), The Oxford handbook of compounding. Oxford: Oxford University Press, 453-463.
Schoedel, W. R., & Koester, H. (1985). A commentary on the letters of Ignatius of Antioch. Philadelphia: Fortress.
Sels, L. (2023). The Slavonic Traditions of Ignatius’ Epistola ad Romanos (CPG 1025.4). Le Muséon 136, 95-125.
Smith, J.D. (1986) The Ignatian Long Recension and Christian Communities in Fourth Century Syrian Antioch. Ph.D. Dissertation: Harvard University.
Smyth, H. (1920). A Greek Grammar for Colleges. New York: American Book Co.
Talbot, A.M. (2008). Hagiography. In: Cormack, R., Haldon, J.F., Jeffreys, M.E. (edd.), The Oxford Handbook of Byzantine Studies. New York: Oxford University Press, 862-872.
Tribulato, O. (2007). Greek Compounds of the Type ἰσόθεος, 'Equal to a God', ἀξιóλoγoς 'Worthy of Note', ἀπειρομάχας 'Ignorant of War', etc. Mnemosyne 60(4), 527-549.
Tribulato, O. (2015). Ancient Greek Verb-Initial Compounds: Their Diachronic Development Within the Greek Compound System. Berlin: De Gruyter.
van Uytfanghe, M. (1993). L’hagiographie: un “genre” chrétien ou antique tardif ?, Analecta Bollandiana 111, 135-188.
Vinzent, M. (2019). Ignatius of Antioch: a Mysterious Martyr. In: Vinzent, M. (ed.), Writing the History of Early Christianity: From Reception to Retrospection. Cambridge: Cambridge University Press, 266-464.
von Miklosich, F. (1977). Lexicon Palaeoslovenico-graeco-latinum. Amsterdam: Scientia Verlag Aalen. [Originally published in Vienna by Braumueller in 1862-1865].