Van klaslokaal tot cyberspace: onderzoek legt cyberpesten in klaschats en exposegroepen bloot
Recent onderzoek, van een masterstudente aan de Universiteit Gent, werpt licht op de duistere kant van populaire sociale media, waar cyberpesten onder leerlingen een zorgwekkende trend wordt. Met de opkomst van exposegroepen en pestgedrag in klaschats, wordt de realiteit van deze online problemen onderzocht via een vragenlijst bij 949 leerlingen in het secundair onderwijs te Sint-Niklaas. Van roddels tot bedreigingen, de impact van cyberpesten reikt verder dan het scherm. Zo rapporteerden sommige leerlingen suïcidale gedachten, depressie of zelfs zelfverminking als gevolg van cyberpesten. Een prangende vraag blijft: kan en moet de school ingrijpen, en wat vinden leerlingen daar eigenlijk van?
Klaschats en exposegroepen
Uit het onderzoek blijkt dat een aanzienlijk aantal leerlingen klaschats gebruiken, met Snapchat en WhatsApp als de meest populaire platformen. Deze klaschats worden over het algemeen positief beoordeeld en worden voornamelijk gebruikt voor schoolgerelateerde onderwerpen die veel leerlingen ten goede komen. Echter, naast deze positieve aspecten komen ook negatieve gedragingen zoals verschillende vormen van cyberpesten aan het licht.
Een grote meerderheid van de leerlingen kwam al in aanraking met exposegroepen, voornamelijk op platformen zoals TikTok en Instagram. Exposegroepen zijn roddel of pestaccounts waar persoonlijke informatie over personen wordt gedeeld. Deze exposegroepen worden door een overgrote meerderheid gerapporteerd als iets negatief.
Cyberpesten: vormen en motivaties
In het onderzoek werden diverse vormen van pestgedrag geïdentificeerd, variërend van roddels, beledigingen, uitsluiting en belachelijk maken tot bedreigingen, waarbij ook meer extreme vormen zoals bedreigingen worden gerapporteerd. Hoewel de meerderheid aangeeft geen slachtoffer te worden, zijn de gevolgen voor degenen die wel slachtoffer worden vaak groot.
Wanneer leerlingen worden gevraagd waarom ze dergelijke gedragingen vertonen in klaschats, wordt het vaakst genoemd dat ze dit doen omdat ze het grappig vinden, mogelijk zonder de ernst van hun acties in te zien. Op de vraag waarom ze exposegroepen bekijken, geven de meesten aan dat ze nieuwsgierig zijn of uit voorzorg kijken, om het eventueel te kunnen melden aan vrienden of uit angst om er zelf slachtoffer van te worden. Leerlingen denken dat dergelijke groepen worden gemaakt door mensen die aandacht tekort hebben of populair willen zijn.
"Omdat ik dacht dat het grappig was, maar het was zo niet"
"Uit angst dat iemand over mij roddelt."
Ernstige gevolgen
Voor een aantal leerlingen waren de gevolgen van cyberpesten aanzienlijk, resulterend in ernstige psychische en emotionele problemen. Enkele gevallen leidden tot depressie, verslechterde schoolprestaties, zelfbeschadiging, of zelfs suïcidale gedachten. Voor sommige leerlingen resulteerde het pestgedrag in slaapproblemen, concentratieproblemen, of emotionele kwetsbaarheid. Anderen gaven echter aan dat het hen niet raakte of geen invloed op hen had. Een opvallende bevinding was dat meer vrouwen dan mannen slachtoffer werden van exposegroepen onder de leerlingen van dit onderzoek.
“Ik begon mezelf te snijden” / “wil mezelf vermoorden”
Welke rol speelt het onderwijs?
Met de opkomst van nieuwe digitale fenomenen staan scholen en onderwijsinstellingen voor een uitdaging die verder gaat dan de huidige kennis. Leerlingen geven aan dat ze vinden dat scholen een rol moeten spelen in het aanpakken van cyberpesten, maar velen twijfelen aan de effectiviteit van deze aanpak.
"Ik denk dat ze ervan op de hoogte zijn maar het onderschatten of te weinig controleren”
“Op deze school doen de leerkrachten er niks aan”
“Er is een te grote afstand tussen de directie en mij (te formeel)”
Er bestaat een gebrek aan vertrouwen om gevallen van pestgedrag te melden aan de schoolautoriteiten, waarbij leerlingen de kloof tussen henzelf en hun leraren als te groot ervaren. Dit kan mogelijk van invloed zijn op de bereidheid om dergelijk gedrag te melden. Angst om zelf slachtoffer te worden speelt hierbij ook een belangrijke rol. Bovendien geven leerlingen vaak aan geen “snitcher” te willen zijn. Tenslotte zijn de meeste leerlingen voorstander van het idee van een online anoniem meldpunt of positieve samenwerking in klasgroepen omtrent online sociale media gebruik.
Een oproep tot actie
Deze problematiek vraagt om de nodige aandacht. Het is cruciaal dat onderwijsinstanties zich bewust worden van deze nieuwe vormen van pesten en open gesprekken aangaan met zowel klasgroepen als individuele leerlingen. Door een anoniem meldpunt, positieve samenwerking tussen klasgroepen over online sociale mediagebruik, het aanstellen van vertrouwenspersonen, en het benutten van de klasleraar als brug tussen leerlingen en leerlingbegeleiding, kunnen scholen een veiligere online omgeving creëren. Deze initiatieven, gesteund door leerlingen, kunnen een brug bouwen tussen leerlingen en de school. Een effectieve aanpak vereist echter niet alleen de implementatie van maatregelen, maar ook het creëren van een cultuur waarin leerlingen zich comfortabel voelen om melding te maken van cyberpesten.
Bibliografie
Aizenkot, D. (2018). Cyberbullying in WhatsApp classroom groups among children and adolescents: Exposure and victimization. The Eurasia Proceedings of Educational and Social Sciences, 10, 1-10.
Aizenkot, D., & Kashy-Rosenbaum, G. (2018). Cyberbullying in WhatsApp classmates’ groups: Evaluation of an intervention program implemented in Israeli elementary and middle schools. New Media and Society, 20(12), 4709–4727. https://doi.org/10. 1177/1461444818782702.
Alim, S. (2016). Cyberbullying in the world of teenagers and social media: A literature review. International Journal of Cyber Behavior, Psychology and Learning (IJCBPL), 6(2), 68-95.
Bachman, R., Schutt, R. K. (2007). The practice of research in criminology and criminal justice: third edition, Thousand Oaks, Sage Publications, 230
Bauman. S., Toomey, R.B., & Walker, J.L. (2013). Associations among bullying, cyberbullying, and suicide in high school students. Journal of Adolescence, 36(2), 341–50. doi: 10.1016/j.adolescence.2012.12.001
Beran, T., & Li, Q. (2007). The relationship between cyberbullying and school bullying. The Journal of Student Wellbeing, 1(2), 16-33.
Bouhnik, D., & Deshen, M. (2014). WhatsApp goes to school: Mobile instant messaging between teachers and students. Journal of Information Technology Education: Research, 13, 217-231. doi: 10.28945/2051
Bows, H. (2018). Methodological approaches to Criminological Research. In P. Davies en P. Francis (Eds.), Doing criminological research. SAGE Publications Ltd.
Buelga, S., Postigo, J., Martínez-Ferrer, B., Cava, M. J., & Ortega-Barón, J. (2020). Cyberbullying among adolescents: Psychometric properties of the CYB-AGS cyber-aggressor Scale. International journal of environmental research and public health, 17(9), 3090.
Braun, V., Clarke, V., Boulton, E., Davey, L., & McEvoy, C. (2020). The online survey as a qualitative research tool. International Journal of Social Research Methodology, 1-14. https://doi.org/10.1080/13645579.2020.1805550
Calvete, E., Orue, I., Estévez, A., Villardón, L., & Padilla, P. (2010). Cyberbullying in adolescents: Modalities and aggressors’ profile. Computers in Human Behavior, 26(5), 1128-1135.
Campbell, M. A. (2005). Cyber bullying: An old problem in a new guise?. Journal of psychologists and counsellors in schools, 15(1), 68-76
Carvalho, M., Branquinho, C. & de Matos, M.G. (2021). Cyberbullying and Bullying: Impact on Psychological Symptoms and Well-Being. Child Indicators Research, 14(1), 435–452. https://doi.org/10.1007/s12187-020-09756-2
Cemalcilar, Z. (2010). Schools as socialization contexts: Understanding the impact of school climate factors on students' sense of school belonging. Applied Psychology: An International Review, 59, 243–272. https://doi.org/10.1111/j.1464- 0597.2009. 00389.x.
Cook, J. (2022, 7 juni). Family sues Meta, blames Instagram for daughter’s eating disorder and self-harm. NBC News. https://www.nbcnews.com/tech/social-media/family-sues-meta-blames-instagram-daughters-eating-disorder-self-harmrcna32221
Couvillon, M. A., & Ilieva, V. (2011). Recommended Practices: A Review of Schoolwide Preventative Programs and Strategies on Cyberbullying. Preventing School Failure: Alternative Education for Children and Youth, 55(2), 96–101. https://doi.org/10.1080/1045988x.2011.539461
Dermul, M., Vanmeldert, D. (2023, 31 mei). “Hoertje van school x”, “lelijk hoofd” en “pijpt voor geld”: sociale media staan vol met roddel en pestpagina’s over Vlaamse scholieren. Vrtnws. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/05/30/pestgroepen/
Eden, S., Heiman, T., & Olenik-Shemesh, D. (2014). Bully versus victim on the internet: The correlation with emotional-social characteristics. Education & Information Technologies, 21(3), 699-713. doi: 10.1007/s10639-014-9348-2
Englander, E., Donnerstein, E., Kowalski, R. M., Lin, C. A., & Parti, K. (2017). Defining Cyberbullying. Pediatrics, 140(2), e20161758. https://doi.org/10.1542/peds.2016-1758u
Erikson, E. H. (1963). Childhood and society. New York: W.W. Norton & Company.
Fardouly, J., & Vartanian, L. (2015). Negative comparisons about one’s appearance mediate the relationship between Facebook usage and body image concerns. Body Image, 12, 82–88. https://doi.org/10.1016/j.bodyim.2014.10.004
Feinberg, T., & Robey, N. (2009, maart). Cyberbullying: School leaders cannot ignore cyberbullying but rather must understand its legal and psychological ramifications. Education digest, 74(7), Artikel EJ857671.
Feys, Y., & Verhage, A. (2020). Het hedendaags gebruik van conventionele dataverzamelingsmethoden in de criminologie. In W. Hardyns & T. Snaphaan (Eds.), Big data & innovatieve methoden voor criminologisch onderzoek (pp. 183-206). Boomcriminologie.
Galesic, M. (2006). Dropouts on the web: Effects of interest and burden experienced during an online survey. Journal of Statistics, 22, 313-328. https://www.scb.se/contentassets/f6bcee6f397c4fd68db6452fc9643e68/dropo…
Golub, A., Johnson, B. D., Taylor, A., & Liberty, H. J. (2002). The validity of arrestees' self-reports: Variations across questions and persons. Justice Quarterly, 19(3), 477-502.
Gradinger, P., Strohmeier, D., & Spiel, C. (2009). Traditional bullying and cyber-bullying: Identification of risk groups for adjustment problems. Journal of Psychology, 217, 205-213.
Grommen, S. (2023, 10 februari). Pesten en cyberpesten bij jongeren opnieuw stevig in opmars: “Campagnes alleen zijn niet voldoende.” vrtnws. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/02/10/pesten-bij-jongeren/
Hamm, M., Newton, A., & Chisholm, A. (2015). Prevalence and effect of cyberbullying on children and young people. JAMA Pediatrics, 169(8), 770–777. https://doi.org/10.1001/jamapediatrics.2015.0944
Hardyns, W. (2021). Onderzoeksontwerp in de criminologie. Cursus: derde bachelor en eerste master Criminologische wetenschappen. Gent: Universiteit Gent
Hartmann, B. (2021). De smartphone op school: beleidsrapport: een smartphonebeleid voor het middelbaar onderwijs in Vlaanderen dat betrekking heeft op een consistent schoolreglement en de mediawijsheid van haar leerlingen [masterproef, Universiteit Gent]. Universiteitsbibliotheek gent. https://libstore.ugent.be/fulltxt/RUG01/003/013/381/RUG01- 003013381_2021_0001_AC.pdf
Hase, C. N., Goldberg, S. B., Smith, D., Stuck, A., & Campain, J. (2015). Impacts of traditional bullying and cyberbullying on the mental health of middle school and high school students. Psychology in the Schools, 52(6), 607-617.
Hinduja, S., & Patchin, J. W. (2018). Cyberbullying fact sheet: identification, prevention, and response. Cyberbullying Research Center. https://cyberbullying.org/CyberbullyingIdentification-Prevention-Response-2018.pdf
Holfeld, B., & Grabe, M. (2012). Middle school students' perceptions of and responses to cyber bullying. Journal of Educational Computing Research, 46(4), 395 – 413. doi: 10.2190/EC.46.4.e
Huang, C. L., Zhang, S., & Yang, S. C. (2020). How students react to different cyberbullying events: Past experience, judgment, perceived seriousness, helping behavior and the effect of online disinhibition. Computers in human behavior, 110, 106338.
Jargon, J. (2021, 18 december). ‘Spilling the tea’, the cyberbullying tactic plaguing schools, parents and students. The Wall Street Journal. https://www.wsj.com/articles/spilling-the-tea-the-cyberbullying-tactic-plaguing-schools-parents-and-students-11639836002
Jiotsa, B., Naccache, B., Duval, M., Rocher, B., & Grall-Bronnec, M. (2021). Social media use and body image disorders: Association between frequency of comparing one’s own physical appearance to that of people being followed on social media and body dissatisfaction and drive for thinness. International Journal of Environmental Research and Public Health, 18(6). https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8001450/pdf/ijerph-18-02880.pdf
Kamphuis, F. (2023, 11 april). Fleur (22) werd slachtoffer van exposing op Telegram: “er zaten 100.000 mensen in die groep’. Flair. https://www.flair.nl/real-life/fleur-slachtoffer-exposing-telegram~b59f2f49/?referrer=https://www.google.com/
Kao, K. (2021, March 30). Social media addiction linked to cyberbullying. UGA Today. https://news.uga.edu/social-mediaaddiction-linked-to-cyberbullying/
Kashy-Rosenbaum, G., & Aizenkot, D. (2020). Exposure to cyberbullying in WhatsApp classmates ‘groups and classroom climate as predictors of students ‘sense of belonging: A multi-level analysis of elementary, middle and high schools. Children and youth services review, 108, 104614.
Kowalski, R. M., Giumetti, G. W., Schroeder, A. N., & Lattanner, M. R. (2014). Bullying in the digital age: A critical review and meta-analysis of cyberbullying research among youth. Psychological Bulletin, 140(4), 1073–1137. https://doi.org/10.1037/a0035618
Kowalski, R. M., Limber, S.P., & Agatston, P.W. (2012, april). Cyberbullying: Bullying in the digital age, second edition. Wiley-Blackwell. ISBN: 978-1-444-35693-9
Kowalski, R. M., & Limber, S.P. (2007). Electronic bullying among middle school students. Journal of Adolescent Health, 41(6), 22–30. doi: 10.1016/j.jadohealth. 2007.08.017
Kraft, E. M., & Wang, J. (2009). Effectiveness of Cyber Bullying Prevention Strategies: A Study on Students’ Perspectives. International Journal of Cyber Criminology, 3(2), 513. https://www.cybercrimejournal.com/KraftwangJulyIJCC2009.pdf
Laena, M., & Santiago, F. (2022, augustus). Cyberbullying in Criminology Perspective. In Proceedings of the 2nd International Conference on Law, Social Science, Economics, and Education. 291-295. https://doi.org/10.4108/eai.16-4-2022.2319751
Leonard, K. (2015, 29 mei). Is social media making self-harm worse for teens?. U.S. news & World report. https://www.usnews.com/news/articles/2015/05/29/is-social-media-making-self-harm-worse-for-teens
Margo, M. J., Ryan, S., & Prybutok, V. R. (2013). The social network application postadoptive use model (SNAPUM): A model examining social capital and other critical factors affecting the post-adoptive use of Facebook. Informing Science: The International Journal of an Emerging Transdiscipline, 16, 37–69.
Martin, M. (2023, 23 september). Degene die het post, beseft niet welke impact zoiets heeft: wanneer TikTok een pestkanaal wordt op school. De Morgen. https://www.demorgen.be/nieuws/degene-die-het-post-beseft-niet-welke-impact-zoiets-heeft-wanneer-tiktok-een-pestkanaal-wordt-op-school~be046f24d/
Marzano, G. (2021). Anti-Cyberbullying Interventions. IGI Global eBooks (pp. 468–488). https://doi.org/10.4018/978-1-7998-5360-2.ch022
Mazurchuk, Y., Mazurchuk, N. I., & Bratchikova, Y. (2020). Prevention of Adolescent CyberBullying in the Context of Digitalization. In International Scientific Conference “Digitalization of Education: History, Trends and Prospects.” https://doi.org/10.2991/assehr.k.200509.082
McQuade, S., & Sampat, N. (2008). Survey of internet and at-risk behaviors. Rochester Institute of Technology, Center for Multidisciplinary Studies. Retrieved July, 31, 2008.
Montag, C., Błaszkiewicz, K., Sariyska, R., Lachmann, B., Andone, L., Trendafilov, B., Eibes, M., & Markowetz, A. (2015). Smartphone usage in the 21st century: who is active on WhatsApp? BMC Research Notes, 8(1), 1-6. doi: 10.1186/s13104-015-1280-z
Nayak, M. S. D. P., & Narayan, K. A. (2019, mei). Strengths and weaknesses of online surveys. IOSR Journal of Humanities and Social Sciences, 24(5), ISSN: 2279-0837
Pauwels, L. (2017). Kwantitatieve criminologie: Basishandboek kwantitatieve methoden van criminologisch onderzoek. Academia Press.
Rosenberg, H. & Asterhan, C. (2018). “WhatsApp, Teacher?” - Student Perspectives on Teacher-Student WhatsApp Interactions in Secondary Schools. Journal of Information Technology Education: Research, 17(1), 205-226. Informing Science Institute. Retrieved May 2, 2024 from https://www.learntechlib.org/p/184508/.
Sahin, M. (2012). The relationship between the cyberbullying/cybervictimization and loneliness among adolescents. Children and Youth Services Review, 34, 834-837.
Sánchez-Moya, A. & Cruz-Moya, O. (2015). “Hey there! I am using WhatsApp”: A preliminary study of recurrent discursive realisations in a corpus of WhatsApp statuses. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 212(2), 52-60. doi: org/10.1016/j.sbspro.2015.11.298
Schmidt, W. (1997). World-Wide Web Survey Research: Benefits, Potential Problems and Solutions. Behavior Research Methods, Instruments, & Computers, 29, 274-279.
Seo, H., Houston, J. B., Knight, L. A. T., Kennedy, E. J., & Inglish, A. B. (2013). Teens’ Social Media Use and Collective Action. New Media & Society, 16, 883-902.
https://doi.org/10.1177/1461444813495162
Shin, W., & Lwin, M. O. (2017). How does “talking about the Internet with others” affect teenagers’ experience of online risks? The role of active mediation by parents, peers, and school teachers. New Media & Society, 19(7), 1109–1126. https://doi.org/10.1177/1461444815626612
Skilbred-Fjeld, S., Reme, S. E., & Mossige, S. (2020). Cyberbullying involvement and mental health problems among late adolescents. Cyberpsychology, 14(1). https://doi.org/10.5817/cp2020- 1-5
Smith, P. K., Mahdavi, J., Carvalho, M., Fisher, S., Russell, S., & Tippett, N. (2008). Cyberbullying: Its nature and impact in secondary school pupils. Journal of child psychology and psychiatry, 49(4), 376-385. https://doi.org/10.1111/j.1469-7610.2007.01846.x
Solberg, M., & Olweus, D. (2003). Prevalence estimation of school bullying with the Olweus Bully Victim Questionnaire. Aggressive Behavior, 29, 239-268
Stewart, R. W., Drescher, C. F., Maack, D. J., Ebesutani, C., & Young, J. (2014). The development and psychometric investigation of the Cyberbullying Scale. Journal of interpersonal violence, 29(12), 2218-2238.
Sticca, F., & Perren, S. (2013). Is cyberbullying worse than traditional bullying? Examining the differential roles of medium, publicity, and anonymity for the perceived severity of bullying. Journal of Youth Adolescence, 42(5), 739-750. https://doi.org/10.1007/s10964-012-9867-3
Suzuki, K. W., Asaga, R., Sourander, A., Hoven, C. W., & Mandell, D. J. (2012). Cyberbullying and adolescent mental health. International Journal of Adolescent Medicine and Health, 24(1). https://doi.org/10.1515/ijamh.2012.005
Symons, K., Ponnet, K., Emmery, K., Walrave, M., & Heirman, W. (2017). Parental knowledge of adolescents’ online content and contact risks. Journal of youth and adolescence, 46, 401-416. https://doi.org/10.1007/s10964-016-0599-7
Tankink, S. (2013). Preventie- en interventie strategieën van leraren tegen cyberpesten [bachelorproef, Universiteit Twente]. https://purl.utwente.nl/essays/63555
Thorne, S. L., Sauro, S., & Smith, B. (2015). Technologies, Identities, and Expressive Activity. Annual Review of Applied Linguistics, 35, 215-233. https://doi.org/:10.1017/S0267190514000257
Tłuściak-Deliowska A. (2018). Using technology to prevent peer (cyber)bullying and antisocial behavior. International Journal of Pedagogy, Innovation and New Technologies, 5(1), s. 32-43. https://doi.org//10.5604/01.3001.0012.2137
Twyman, K., Saylor, C., Taylor, L. A., & Comeaux, C. (2010). Comparing children and adolescents engaged in cyberbullying to matched peers. Cyberpsychology, behavior, and social networking, 13(2), 195-199. https://doi.org/10.1089/cyber.2009.0137
Tynes, B. M., Rose, A., & Williams, D. (2010). The development and validation of the Online Victimization Scale for adolescents. Cyberpsychology: Journal of Psychosocial Research on Cyberspace, 4, Article 2. http://cyberpsychology.eu/view.php?cisloclanku=2010112901&;article=2
Universiteit Gent. (2022). Pesten bij Vlaamse jongeren Nieuwe cijfers n.a.v. het onderzoek ‘Jongeren en Gezondheid.’ Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid. https://cdn.nimbu.io/s/2ef9ny5/assets/1676547098545/Pesten_HBSC_2022_du…
Valcke, M. & Standaert, R. (2020). Onderwijsbeleid in Vlaanderen (2de dr.). Leuven/Den Haag: Acco.
Vanwynsberghe, H., Joris, G., Waeterloos, C., Anrijs, S., Vanden Abeele, M., Ponnet, K., De Wolf, R., Van Ouytsel, J., Van Damme, K., Vissenberg, J., D’Haenens, L., Zenner, E., Peters, E., De Pauw, S., Frissen, L., Schreuer, C. (2022). Onderzoeksrapport Apestaartjaren : de digitale leefwereld van kinderen en jongeren. Gent: Mediaraven. https://assets.mediawijs.be/2022-05/apestaartjaren_2022_210x210_issuu.pdf
Vandebosch, H., Van Cleemput, K., Mortelmans, D. Walrave, M. (2006). Cyberpesten bij jongeren in Vlaanderen. Studie in opdracht van het viWTA, 93–116. https://repository.uantwerpen.be/record/irua/opacirua/c:irua:63500
Van De Pontseele, F. (2023). Cyberpesten op school: als het treiteren niet stopt in de vakantie. Klasse. https://www.klasse.be/624407/cyberpesten-pestbeleid-op-school/
Van Helvoirt, D., & Smeets, E. (2022, februari). Veiligheid in het onderwijs. KBA Nijmegen. https://www.kbanijmegen.nl/doc/pdf/Veiligheid_in_het_onderwijs.pdf
Van Teijlingen, E., & Hundley, V. (2001). The importance of pilot studies. Social Research Update, 35. https://sru.soc.surrey.ac.uk/SRU35.PDF
Van Turnhout, D. (2023, 13 februari). “Scholen moeten een verplicht antipestbeleid voeren”: voorzitster Antwerpse Jeugdraad wil meer dan campagnes. Gazet Van Antwerpen. https://www.gva.be/cnt/dmf20230212_97401558
Vejmelka, L., Matković, R., & Rajter, M. (2022). Cyberbullying in COVID-19 Pandemic Decreases? Research of Internet Habits of Croatian Adolescents. Information, 13(12), 586. https://doi.org/10.3390/info13120586
Verheyden, T. (2022, 14 november). Hoe naaktbeelden van jonge meisjes ongewild én ongestraft blijven rondgaan in ‘exposegroepen’ op Telegram. vrtnws. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/11/09/expose/
Vlaams ministerie van onderwijs en vorming. (z.d.) Het voltijds gewoon secundair onderwijs. Geraadpleegd op 8 februari 2024, van https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/secundair/het-voltijds-gewoon-secund…
Whiting, Z. (2023, januari). Social media is a harmful product: Texas should prohibit companies from granting access to minors. Texas Public Policy Foundation. https://www.texaspolicy.com/wp-content/uploads/2023/01/2023-01-RR-BTT-SocialMediaMinors-ZachWhiting.pdf
Willard, N. E. (2007). Cyberbullying and cyberthreats: Responding to the challenge of online social aggression, threats, and distress. Research Press.
Willems, A. (2023, 17 augustus). Het draait om aanzien en likes: waarom jongeren pest- en vechtvideo’s delen op sociale media. Vrtnws. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/08/17/happy-slapping-jongeren-video-s-geweld/
