In de voetsporen van de nomade
- LoreCrijns
- TarynTraest
- BritteLuts
- FinnBoonen
- SilkeGrondelaers
Een queeste van een versnipperd naar een verbonden Vlaanderen.
Een Vlaams lappendeken.
Vlaanderen is geheel versnipperd en wanhopig op zoek naar ruimtelijke orde. Bovendien is het de noordelijke helft van het door Renaat Braem (2018) verklaarde ‘lelijkste land ter wereld’. Het wordt gekenmerkt door een wildgroei aan private woningen, ellenlange lintbebouwing, steenwegen die te pas en te onpas een natuurgebied in twee knippen… en wat met de open ruimte? Dat heeft eerder het karakter van een monocultuur aan landbouw. De prijs voor beste ruimtelijke ordening zullen we hiermee niet snel in de wacht slepen.
Het wordt dringend tijd om afstand te nemen van ons Vlaams lappendeken. We moeten op zoek naar een nieuwe titel in de ruimtelijke planning. Maar wat typeert ons nog in Vlaanderen? Wandelen misschien? Of fietsen? Limburg wordt bijvoorbeeld niet voor niets een fietsparadijs genoemd.
We besloten om in te zoomen op Limburg. We moeten ten slotte ergens beginnen aan de ruimtelijke transformatie van ons versnipperd Vlaanderen.
Land zonder leefbaarheid.
Limburg, net zoals Vlaanderen, ondergaat een complexe, ruimtelijke transformatie. Weefsels aan woonlinten en verkavelingen, uitbreiding van infrastructuur en schaalvergroting in de landbouw leggen druk op het landschap. Deze ontwikkelingen leiden tot een versnippering van onze omgeving. Dorpsbewoners verliezen hun connectie met de omliggende natuur, natuurgebieden verdwijnen of versnipperen, een overmaat aan verharding leidt tot wateroverlast… Ons landschap wordt steeds minder resistent voor de gevolgen van klimaatverandering. We besloten dat het tijd werd om op de barricade te staan.
Er is duidelijk nood aan een duurzame transformatie van ons Vlaamse landschap. Een hernieuwde focus op de leefbaarheid van onze dorpen en landschappen hoort hoog op de agenda te staan. Maar hoe maken we van een versnipperd landschap, een verbonden landschap?
Trage wegen. Katalysator van verbinding.
We nemen ons fietsparadijs er terug bij. Limburg wordt gekenmerkt door fietspaden, doorsteekjes, bospaden, veldwegen, zandpaden … Wat als we de krachten van al deze soorten wegen bundelen?
Al deze paden liggen ingewerkt in het landschap. Ze zijn onderdeel van een netwerk dat verschillende gebieden met elkaar verknoopt. De verzamelnaam voor dit soort wegen is ‘trage wegen’.
Trage wegen zijn paden die gekenmerkt worden door een voornamelijk niet-gemotoriseerd verkeer. Ze hebben het potentieel een verbindende rol op te nemen in een versnipperd landschap (De Andere Markt & Trage Wegen, 2018).
De nomade als gids.
Maar hoe ontwerpen we nu vanuit trage wegen een duurzame transformatie van het landschap? Daarvoor is er een denkkader nodig. Dit valt te ontdekken bij de gebruikers van trage wegen, namelijk de passant.
De voorganger van de passant is de nomade. Deze doorkruist het landschap met zorg, zonder het te bezitten. Deze inspirerende houding noemen we het ‘nomadisch denken’.
Het nomadisch denkkader verkent de rol van trage wegen als verbinders.
De nomadisch praktijk nodigt de ontwerper uit het landschap met zorg te behandelen (Wakkery, 2020).
Op weg naar waar precies?
Een verhaal van bewegen door landschappen is zo nogal abstract. Hoe maken we het verbinden van landschappen tastbaar? Hoe brengen we herkenning in een trage wegennetwerk? Hier doet architectuur de intrede, onder de vorm van ‘hubs’.
Een hub is een ruimtelijk ontwerp dat functioneert als ankerpunt op of naast een trage weg. Hubs zijn knooppunten in een netwerk van trage wegen en voorzien in verblijfsplekken voor passanten (Gehl, 2009).
Een toolbox voor versnipperde landschappen.
Tijd om alles eens samen te leggen. Hoe ontwerpen we vanuit ‘het nomadisch denken’, ondersteund door de concepten ‘trage wegen’ en ‘hubs’, een duurzame transformatie van het landschap?
- Onderzoek naar trage wegen vormt de basis voor een netwerk van strategisch gekozen verbindingen.
- Onderzoek naar hubs vormt de basis voor een betekenisvol en leesbaar netwerk.
- De nomadische houding is het denkkader waaruit onderzoek naar deze trage wegen en hubs wordt uitgevoerd.
Tijd voor een test: De Abdij van Herkenrode.
Een site die sterk heeft geleden onder versnippering is de Abdijsite van Herkenrode, te Hasselt. De Abdij van Herkenrode kent een lange geschiedenis te midden van haar ooit verbonden landschap. Herkenrode als pelgrimsoord (Herita, z.d.) was het toonbeeld van een knooppunt op een eeuwenoud netwerk aan wegen.
Vandaag is de abdij echter geïsoleerd van haar omgeving door grootschalige infrastructuur en verkavelingswijken.
Een studie van de omgeving van Herkenrode toont aan waar er knelpunten in het landschap zijn. Deze knelpunten leggen strategische locaties bloot om te verbinden met trage wegen.
Zes types van trage wegen doen hier de intrede: de langeafstandsweg, de schakel, de doorsteek, de pleinweg, de domeinweg en het groenpad. Deze overbruggen de knelpunten in het landschap en vormen samen een verbindend trage wegennetwerk rond Herkenrode.
Een netwerk van zes trage wegen.
De zes trage wegen worden vervolgens
uitgewerkt in zes concrete ontwerpen. Deze worden telkens ondersteund door een ‘hub’.
De ontwerpen van zowel de trage wegen als de hubs vormen de aanzet voor een duurzame transformatie naar een verbonden en leefbaar landschap voor Herkenrode.
Collectief, collectief, collectief!
Een netwerk komt niet tot stand door één individu. Een netwerk bestaat uit een verzameling aan knooppunten, onderling verbonden. In het uitbouwen van een netwerk is de draagkracht van een team niet te onderschatten.
Zes individuele ontwerptrajecten zetten een theoretische strategie om in praktijk. Zo kunnen zes tastbare ontwerpen inspirerend werken en aanzetten tot debat. De kennis die binnen een team van zes ontwerper-onderzoekers tot stand komt, is rijker en meer divers dan die van het individu.
Collectief onderzoek, in de voetsporen van de nomade, vormt zo een strategie die een ruimtelijke, maar ook een persoonlijke transformatie in beweging brengt.
Referenties.
Braem, R., Tritsmans, B., Broeck, L. van den, & Dujardin, F. (2018). Het lelijkste land ter wereld. Vlaams Architectuurinstituut.
De Andere Markt & Trage Wegen. (2018). Wegenwerken: een nieuwe blik op Genkse trage wegen [Visienota]. Geraadpleegd op 30 september 2024, van https://www.genk.be/file/download/10360/D36BE1AC429E4C774E2801765C2D4D60
Gehl architects. (2009). Downtown Seattle 2009: Public Space & Public Life [Onderzoeksrapport].
International Sustainability Institute. Geraadpleegd op 30 september 2024, van https://issuu.com/gehlarchitects/docs/565_seattle_pspl
Herita. (z.d.). Abdij van Herkenrode. Geraadpleegd op 30 september 2024, van https://www.herita.be/nl/monumenten/abdij-van-herkenrode
Wakkary, R. (2020). A Posthuman Theory for Knowing Design. 14(3).
Bibliografie
Abdijsite Herkenrode. (z.d.). Geschiedenis en toekomst. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://www.abdijsiteherkenrode.be/domein/geschiedenis-en-toekomst
Aerts, E., & Mabilde, J. (2023). Leren van leefbuurten. Team Vlaams Bouwmeester.
Aerts, E., Baert, W., de Boer, T., Decanniere, K., Gellynck, B., Princen, P., Van Praet, V., & Wieërs, E. (2023, 23 november). Leefbuurten [Lezing en panelgesprek]. SmallTalk 52, Galerij Ravenstein.
Afdeling Buitengewone Zaken. (z.d.). Ontwerpend onderzoek is leren door te doen. Geraadpleegd op 25 december 2023, van https://afdelingbuitengewonezaken.nl/csc/ontwerpend-onderzoek/
Agentschap Digitaal Vlaanderen. (1971). Orthofotomozaïek, kleinschalig, zomeropnamen, panchromatisch,1971, Vlaanderen [Luchtfoto]. Agentschap Digitaal Vlaanderen. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://www.geopunt.be/
Agentschap Digitaal Vlaanderen. (1979-1990). Orthofotomozaïek, kleinschalig, zomeropnamen, kleur, 1979-1990,Vlaanderen [Luchtfoto]. Agentschap Digitaal Vlaanderen. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://www.geopunt.be/
Agentschap Digitaal Vlaanderen. (2000-2003). Orthofotomozaïek, middenschalig, winteropnamen, kleur, 2000-2003, Vlaanderen [Luchtfoto]. Agentschap Digitaal Vlaanderen. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://www.geopunt.be/
Agentschap Digitaal Vlaanderen. (2012). Orthofotomozaïek, middenschalig, winteropnamen, kleur, 2012, Vlaanderen [Luchtfoto]. Agentschap Digitaal Vlaanderen. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://www.geopunt.be/
Agentschap Digitaal Vlaanderen. (2021). Orthofotomozaïek, middenschalig, zomeropnamen, 2021, Vlaanderen [Luchtfoto]. Agentschap Digitaal Vlaanderen. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://www.geopunt.be/
Agentschap Natuur & Bos. (z.d.). Bosinventaris. Geraadpleegd op 22 november 2023, van https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/135347
Agentschap Natuur & Bos. (z.d.). Herkenrodebossen. Geraadpleegd op 2 december 2023, van https://www.natuurenbos.be/natuurgebieden/herkenrodebossen
Agentschap Natuur & Bos. (z.d.). Voortgangsdocumenten Natura 2000: Overgang Kempen-Haspengouw. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://voortgangsdocumenten.natuurenbos.be/overgang-kempen-haspengouw
Agroforestry Vlaanderen. (2021, 22 februari). Agroforestry: wat en waarom?. Geraadpleegd op 17 mei 2024, van https://www.agroforestryvlaanderen.be/nl/nieuws/agroforestry-wat-en-waa…
Aldea, E. (2014). Nomads and migrants: Deleuze, Braidotti and the European union in 2014. Open Democracy. Geraadpleegd op 5 april 2024, van http://www.opendemocracy.net/can-europe-make-it/eva-aldea/nomads-and-mi…
AlleCijfers. (2023). Buurt Rode Rok in cijfers en grafieken. AlleCijfers.be. Geraadpleegd op 25 november 2023, van https://allecijfers.be/buurt/rode-rok/#aantallen
AMB-J Bihin, Terlinden, L., De Leenheer, B., Nicolas, S., Moens, J., Vandewiele, W., Chevalier, C., Bataille, L.-M., Milio, N., Du Four, B., S.j. Scholtes, T., Vandecasteele, P., & Spriet, B. (2023). De Katholieke Kerk in België 2023. Geraadpleegd op 21 maart 2024, van https://www.kerknet.be/bisschoppenconferentie/persbericht/jaarrapport-v…
Annaert, R. , Dewilde, M. , De Groote, K., Vynckier, G.& agentschap Onroerend Erfgoed. (2018). Project historische dorpskernen. Kader en methode voor de inventarisatie van de historische dorpskernen in functie van de afbakening van archeologische zones.
Arckens, M., Bervoets, G., & De Beenhouwer, J. (z.d.). Archeologienota Hasselt - Kuringen: Grote Breebeemdlaan resultaten. [Rapport]. Geraadpleegd op 20 april 2024.
Argota Sánchez-Vaquerizo, J., & Cardoso Llach, D. (2019). The Social Life of Small Urban Spaces 2.0: Three Experiments in Computational Urban Studies. In J.-H. Lee (Red.), Computer-Aided Architectural Design. ‘Hello, Culture’ (Vol. 1028, pp. 295-310). Springer Singapore. https://doi.org/10.1007/978-981-13-8410-3_21
Aubroeck, B., Huybrechts, W., De Becker, P., Instituut voor Natuurbehoud, Administratie van Waterwegen en Zeewezen (AWZ), & Wetenschappelijke instelling van de Vlaamse Gemeenschap. (2001). Waterhuishouding in de Demervallei tussen Zichem en Rillaar [Report]. https://purews.inbo.be/ws/portalfiles/portal/90262/172964.pdf
Bergen, D., Demuynck, E., & Vuylsteke, A. (2014). Schaalgrootte en schaalvergroting in de Vlaamse land- en tuinbouw, Departement Landbouw en Visserij, afdeling Monitoring en Studie, Brussel.
Biermans, B., De Bruyn, J., Pieters, E., Verbakel, W., & Wouters, E. (2021). Toolbox dorpse architectuur. Public Space.
Bisschop Boele, E. (2019). Etnografisch onderzoek: het perspectief van de ander. Cultuur+Educatie 2019(17), 85-93.
Black, G. B., Van Os, S., Machen, S., & Fulop, N. J. (2021). Ethnographic research as an evolving method for supporting healthcare improvement skills: A scoping review. BMC Medical Research Methodology, 21(1), 274. https://doi.org/10.1186/s12874-021-01466-9
Bokrijk. (z.d.). Van houten skelet tot strodak. Geraadpleegd op 6 mei 2024, van https://bokrijk.be/nl/van-houten-skelet-tot-strodak
Boone, L., & De Backer, A. (2019). Dorpstedelijkheid: op zoek naar duurzaam, landelijk wonen [Masterproef, Universiteit van Antwerpen]. De Vlaamse Scriptiebank.
Bosplus. (z.d.). Kenniscentrum Ecologische Doelstellingen. Geraadpleegd op 2 december 2024, van https://bosplus.be/bosbeheer/natuurdoelstellingen/
Bruegmann, R. (2005). Sprawl: A compact history. University of Chicago Press.
Burny, J. (2014). Historische ecologie in Limburg, deelstudie De Wijers [Thematisch rapport]. Communicatie & Ecologie, in opdracht van de Provincie Limburg, het Regionaal Landschap Lage Kempen & Erfgoedcel Mijn-erfgoed. Geraadpleegd op 11 november 2023, van http://www.biodiversiteitlimburg.be/04-DeWijers.pdf
Carmona, M., Heath, T., Oc, T., Tiesdell, S., & Architectural Press. (2003). PUBLIC PLACES – URBAN SPACES: The Dimensions of Urban Design. Architectural Press.https://arch355processofurbandesign.wordpress.com/wp-content/uploads/20…
Cities of Making (z.d.). C.10 Transition Zones. Geraadpleegd op 31 maart 2024, van https://citiesofmaking.com/pattern/c10/
Clays, S. (2018). Trage wegen en commons. In Kuhk, A., Holomans, D., & Broeck, P. van den (Red.), Op grond van samenwerking: Woningen, voedsel en trage wegen als heruitgevonden commons. (pp. 163-179). EPO.
Collinet, R. & Open Kerken België. (z.d.). Open Churches: Erfgoed en toerisme.Open Churches.Geraadpleegd op 19 februari 2024, van https://openchurches.eu/nl
Corboz, A. (1983). The Land as Palimpsest. Diogenes, 31(121), 12-34. https://doi.org/10.1177/039219218303112101
Cornelis, J. (Regisseur). (1977). Vlaanderen in vogelvlucht [Reportage]. BRT.
Cortvriendt, A., Donckers, G., Martens, F., Van der Meynsbrugge, V. Van Hoof, J., Wyns, D. (2014). Vroeger, nu en in de toekomst, Open Monumentendag. Geraadpleegd op 21 maart 2024, van https://www.antwerpenmorgen.be/nl/projecten/omd/media
De Andere Markt & Trage Wegen. (2018). Wegenwerken: een nieuwe blik op Genkse trage wegen [Visienota]. Geraadpleegd op 21 maart 2024, van https://www.genk.be/file/download/10360/D36BE1AC429E4C774E2801765C2D4D60
De Brauwer, P. (2009). Het Belgisch trekpaard. Centrum Agrarische Geschiedenis. Geraadpleegd op 10 mei 2024, van https://cagnet.be/page/belgisch-trekpaard
De Cleene, M., Luyten, M., Shaikh, N., & Verstraeten, T. (2022). Dorpelijkheid. Atelier Bouwmeester. Geraadpleegd op 26 april 2024, van https://vlaamsbouwmeester.be/sites/default/files/uploads/bezoekersgids_…
De Decker, P. (2020). Ruimtelijke verrommeling à la Belge. Ruimte, 2020(45), 78-80. Geraadpleegd op 26 april 2024, van https://sociaal.net/opinie/waar-is-het-goed-wonen-voor-ouderen/
De Decker, P.,& Volckaert, E.. (2020). Woonsituatie en-dynamieken bij ouderen. Kwalitatief onderzoek naar huurders in de stad en eigenaars op het platteland en in de stadsrand. Leuven: Steunpunt Wonen
De Swaan, A. (1993, 30 oktober). Stadsgevoel. NRC. Geraadpleegd op 26 oktober 2023 https://www.nrc.nl/nieuws/1993/10/30/stadsgevoel-10443958-a307376
De Wijers. (z.d.). Streekgeschiedenis | De Wijers - Land van 1001 vijvers. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://www.dewijers.be/streekgeschiedenis
Demervallei. (2012). Ontmoet de Demer: Een levendige en veilige Demervallei. Waterwegen en Zeekanaal NV (W&Z) Afdeling Zeeschelde. [Brochure]. Geraadpleegd op 4 april 2024, van https://www.sigmaplan.be/sites/default/files/2023-03/120917-nb-demer-04…
Departement Landbouw en Visserij. (2022). Landbouwgebruikspercelen LV, 2021 [Inventarisatie]. Departement Landbouw en Visserij. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://www.geopunt.be/
Departement Omgeving. (2021). De tien kernkwaliteiten als basis voor een aangename, gezonde en veilige leefomgeving. Geraadpleegd op 22 november 2023, van https://omgeving.vlaanderen.be/sites/default/files/2022-03/Diverse%20gr…
Dondeyne, S., Vanierschot, L., Langohr, R., Van Ranst, E., & Deckers, J. (z.d.). Kenmerken van de “Reference Soil Group” Retisols in Vlaanderen. Databank Ondergrond Vlaanderen. Geraadpleegd op 16 april 2024, van https://www.dov.vlaanderen.be/
Driessens, G. (2024, 4 maart). Zijn dreven interessant of belangrijk voor vogels? Gerald Driessens (Natuurpunt Studie) [Video]. Vimeo. Geraadpleegd op 23 mei 2024, van https://vimeo.com/198835936
Ecopedia. (z.d.). Bosranden. Geraadpleegd op 2 december 2024, van https://www.ecopedia.be/bos/bosranden
Ecopedia. (z.d.). Ferrarisbos. Geraadpleegd op 22 november 2023, van https://www.ecopedia.be/encyclopedie/ferrarisbos
Ecopedia. (z.d.). Het beheer van dreven. Geraadpleegd op 6 mei 2024, van https://www.ecopedia.be/boomloket/het-beheer-van-dreven
Ecopedia. (z.d.). Horizontale bosstructuur. Geraadpleegd op 24 december 2023, van https://www.ecopedia.be/encyclopedie/horizontale-bosstructuur#:~:text=D….
Ecopedia. (z.d.). Houtkanten. Geraadpleegd op 2 december 2023, van https://www.ecopedia.be/encyclopedie/houtkant
Ecopedia. (z.d.). Kleine landschapselementen. Geraadpleegd op 3 mei 2024, van https://www.ecopedia.be/encyclopedie/kleine-landschapselementen
Ecopedia. (z.d.). Verticale bosstructuur. Geraadpleegd op 24 december 2023, van https://www.ecopedia.be/encyclopedie/verticale-bosstructuur
Elia, G., & Margherita, A. (2018). Can we solve wicked problems? A conceptual framework and a collective intelligence system to support problem analysis and solution design for complex social issues. Technological Forecasting and Social Change, 133,279-286. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2018.03.010
Elst, D., Clays, S., Brusselman, P., Dhollander, T., Vertriest, L., Roovers, P., Verachtert, A., & Deforce, J. (z.d.). Visienota Groene Functionele Belevingstrajecten: Inspiratie voor lokale besturen, landschapsarchitecten en ontwikkelaars. Departement Omgeving .[Visienota]. Geraadpleegd op 30 oktober 2023, van https://www.omgeving.vlaanderen.be/sites/default/files/2021-12/Visietek…
European Commission, Directorate-General for Environment, & Sundseth, K. (2019). Natural and cultural heritage in Europe: working together within the Natura 2000 network, Publications Office. https://data.europa.eu/doi/10.2779/338551
European Environment Agency. (2019, 17 december). Bodem, land en klimaatverandering. Geraadpleegd op 13 mei 2024, van https://www.eea.europa.eu/nl/ema-signalen/signalen-2019/artikelen/bodem…
Europese Commisie. (z.d.). Gevolgen van de klimaatverandering. Geraadpleegd op 13 mei 2024, van https://climate.ec.europa.eu/climate-change/consequences-climate-change…
Fuglsang, L., Hansen, A. V., Mergel, I., & Røhnebæk, M. T. (2021). Living Labs for Public Sector Innovation: An Integrative Literature Review. Administrative Sciences, 11(2), 58. https://doi.org/10.3390/admsci11020058
Geheugen Collectief. (2016). Van houten skelet tot strodak: houtbouw in de Kempen [Onderzoeksrapport]. Het Domein Bokrijk. Geraadpleegd op 6 mei 2024, van https://bokrijk.be/nl/van-houten-skelet-tot-strodak
Gehl architects. (2009). Downtown Seattle 2009: Public Space & Public Life [Onderzoeksrapport]. International Sustainability Institute. Geraadpleegd op 3 mei 2024, van https://issuu.com/gehlarchitects/docs/565_seattle_pspl
Gehl, J. (2010). Cities for people. Island Press.
Gehl, J. (2011). Life between buildings: Using public space. Island Press.
Gehl, J., Svarre, B., & Steenhard, K. A. (2013). How to study public life. Island Press.
Geopunt. (1777). Ferraris kaart - Kabinetskaart der Oostenrijkse Nederlanden en het Prinsbisdom Luik, 1771 - 1778 [Kabinetskaart]. Koninklijke Bibliotheek van België. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://www.geopunt.be/
Geopunt. (1841). Atlas der Buurtwegen [Wegenkaart]. Provincie Vlaams-Brabant. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://www.geopunt.be/
Google. (2020, 8 augustus). Google Earth. Google Earth. Geraadpleegd op 16 mei 2024, van https://earth.google.com/web/@50.95039624,5.28080785,31.58454333a,596.3…
Goris, R. (2013). Boomslepen met paarden. Bosrevue, 2013(44), 16-17. Geraadpleegd op 10 mei 2024, van https://bosplus.be/wp-content/uploads/2022/02/Bosrevue_44_inverde-booms…
Guenat, C., & Viganò, P. (2022). Onze gemeenschappelijke bodem. OASE, 2022(110), 54-66.
Gustavsson, R., Nielsen, A. B., Wiström, B., Gunnarsson, A., & Sjöman, H. (2023). Woods go urban: Landscape laboratories in Scandinavia (L. Diedrich & C. Szántó, Red.). Blauwdruk Publishers ; SLU (Swedish University of Agricultural Sciences).
Gysels, D. (2018). Cahier 1 De leefstraat experimenteren met de stad van straks. Lab van Troje.
Hanesworth, I. (2021). The Long Practice of Cumulative Attentiveness. In C. Strauss F. (Red.), Slow spatial reader: chronicles of radical affection (pp. 170-173). Valiz.
Haraway, D. (1988). Situated knowledges: The science question in feminism and the privilege of partial perspective. Feminist Studies, 14(3), 575-599.
Hasel. (z.d.). Kasteel van Kuringen - Prinsenhof. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://hasel.be/kasteel-van-kuringen-prinsenhof-prinsenhofweg-21
Hasel. (z.d.). Kuringen. Geraadpleegd op 30 maart 2024, van https://hasel.be/kuringen
Hasel. (z.d.). Stokrooie. Geraadpleegd op 3 april 2024, van https://hasel.be/stokrooie
Hasselt. (2024, 15 januari). Trage Wegen. Geraadpleegd op 26 maart 2024, van https://www.hasselt.be/nl/tragewegen
Hauberg, J. (2011). Research by design : a research strategy. AE…Revista Lusófona de Arquitectura e Educação, 2011(5). Geraadpleegd op 25 december 2023, van https://www.researchgate.net/publication/279466514_Research_by_design_a…;
Hell, M. (2017). De Amsterdamse herberg, 1450-1800: geestrijk centrum van het openbare leven. Vantilt
Herita. (z.d.). Abdij van Herkenrode. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://www.herita.be/nl/monumenten/abdij-van-herkenrode
Herita. (z.d.). Natuurlandschap rond de Abdij van Herkenrode. Geraadpleegd op 22 november 2023, https://www.herita.be/nl/monumenten/abdij-van-herkenrode/natuurlandscha…
Houtinfobois. (z.d.). Houtsoort. Geraadpleegd op 6 mei 2024, van https://www.houtinfobois.be/nl/houtsoorten-toepassingen/toepassingen/
Huigens, E. (2001), Public space for all users [PDF].
ILVO, Team Vlaams Bouwmeester, Departement Landbouw en Visserij & Departement omgeving. (2018). Manifest voor een Productief Landschap. Geraadpleegd op 24 december 2023, van https://www.vlaamsbouwmeester.be/sites/default/files/uploads/PPPL_MANIF…
ILVO. (2019, 27 augustus). Onderzoeksrapport voor Oost-Vlaanderen: residentialisering van vrijgekomen hoeves. Geraadpleegd op 3 mei 2024, van https://ilvo.vlaanderen.be/nl/nieuws/onderzoeksrapport-voor-oost-vlaand…
ILVO. (2022, 5 april). Boslandbouw, een groeiende trend in Vlaanderen. Geraadpleegd op 2 december 2023, van https://ilvo.vlaanderen.be/nl/nieuws/boslandbouw-een-groeiende-trend-in…
Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek. (2023). Biologische Waarderingskaart en Natura 2000 Habitatkaart - Toestand 2023 [Inventarisatie- en evaluatiekaart]. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek. (2023). Geraadpleegd op 2 december 2023, van https://www.geopunt.be/
Integraal Waterbeleid. (z.d.). Over Blue Deal: een ambitieus plan dat via samenwerking de strijd tegen waterschaarste en droogte aangaat. Blue Deal. Geraadpleegd op 21 maart 2024, van https://bluedeal.integraalwaterbeleid.be/over-blue-deal
Jackson, J. (2016). Paddock paradise: Een gids voor het natuurlijk houden van paarden (M. van Leeuwen, Vert.; Eerste druk). Marijke Schimmelpennink.
Jacobs, J. (1992). The Death and Life of Great American Cities. KUPE.
Jamers, J. (1978). Stokrooie in oude prentkaarten. Stad Hasselt.
Jamers, J. (2005). Stokrooie in woord en beeld. Stad Hasselt.
Kark, S. (2013). Effects of ecotones on biodiversity. In: Levin SA (ed) Encyclopedia of biodiversity, vol 3, 2nd edn. Academic Press, Waltham, p. 142–148.
Kehnel, A. (2023). We weten hoe het moet: een kleine geschiedenis van de duurzaamheid van de middeleeuwen tot nu. Uitgeverij Atlas Contact.
Kernecker, M., Fienitz, M., Nendel, C., Pätzig, M., Pirhofer‐Walzl, K., Raatz, L., Schmidt, M. H., Wulf, M., & Zscheischler, J. (2022). Transition zones across agricultural field boundaries for integrated landscape research and management of biodiversity and yields. Ecological Solutions And Evidence, 3(1). https://doi.org/10.1002/2688-8319.12122
Kirk, M. (Red.). (1994). The barn: Silent spaces (1.publ). Thames and Hudson.
Kleinhuis, A. (2019, 4 januari). Vrij woord: Gent pioniert met haar straten. Gentcement. Geraadpleegd op 13 april 2023, van https://www.gentcement.be/2019/01/vrij-woord-gent-pioniert-met-haar-str…
Kolkman, R. (2012). De essentie van Jane Jacobs actualiteit van Jane Jacobs op de Nederlandse stedenbouw [masterthesis, Rijksuniversiteit Groningen]. Rijksuniversiteit Groningen. Geraadpleegd op 8 december 2023, van https://frw.studenttheses.ub.rug.nl/775/1/EssentievanJacobs_def.pdf
Kuhk, A., Holemans, D., & Van den Broeck, P. (Red.). (2018). Op grond van samenwerking: Woningen, voedsel en trage wegen als heruitgevonden commons. EPO.
LABO RUIMTE. (2022). De Droge Delta. Hoe we van Vlaanderen weer een spons kunnen maken [Onderzoeksrapport ontwerpend onderzoek]. Departement Omgeving & Team Vlaams Bouwmeester. Geraadpleegd op 17 mei 2024, van https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/57349
Laermans, R. (2023). De geruisloze mutatie van het collectieve. In P. T’Jonck (Red.), Samen wonen ontwerpen (pp. 147-155). Team Vlaams Bouwmeester.
Lens, K. (2020). Adaptive reuse processes and the challenge of collective hybridity: Networks of wires anchoring monastic heritage sites in their spatial or social past and future. Trace: Notes on adaptive reuse, 2020 (3) , p. 27 -36. Geraadpleegd op 5 april 2024, van http://hdl.handle.net/1942/35556
Little, R. (2021). Peregrination. In C. Strauss F. (Red.), Slow spatial reader: chronicles of radical affection (pp. 268-285). Valiz.
Manchester Urban Design Lab. (2020). Serial Vision [MUD-Lab Toolkit]. Geraadpleegd op 16 april 2024, van https://documents.manchester.ac.uk/display.aspx?DocID=53100
Markaki, M. (2023). Land zonder auteurs. OASE, 2023(113), 148-154.
Molema, G., & Olthof, P. (2001). Vermarketing van dorpslandschappen. Geraadpleegd op 10 mei 2024, van https://pure.rug.nl/ws/portalfiles/portal/14621499/EC118download.pdf
Mumford, L. (1989). The city in history: Its origins, its transformations, and its prospects. Harcourt, Inc.
Natura2000. (z.d.). Demervallei. Geraadpleegd op 1 april 2024, van https://natura2000.vlaanderen.be/gebied/demervallei
Natuurpunt. (z.d.). Hoofdstuk 16: Cultuurlandschap [Cursus Natuurgids CVN]. Geraadpleegd op 24 april 2023, van https://www.natuurpunt.be/sites/default/files/images/inline/handboekng1…
Nolf, C., Putseys, I., De Meulder, B., Shannon, K., Willems, P., & Devisch, O. (2012). Ruimte voor water in de stad: naar een meer geïntegreerde steden- en waterbouwkundige benadering. WT-afvalwater, jaargang 12 (1), 3-15
Oldenburg, R. (1991). The Great Good Place: Cafes, Coffee Shops, Community Centers, Beauty Parlors, General Stores, Bars, Hangouts, and How They Get You Through the Day. Contemporary Sociology, 20(1), 78-79. Geraadpleegd op 15 november 2023, van https://www.jstor.org/stable/2072095?origin=crossref&seq=1
Oxford Languages & Google. (z.d.). Peregrine. Geraadpleegd op 25 december 2023, van https://www.google.com/search?q=peregrine+meaning
Omgeving Vlaanderen. (z.d.). Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen. Geraadpleegd op 26 april 2024, van https://omgeving.vlaanderen.be/nl/ruimtelijk-beleid-en-planning/ruimtel…
Onderzoeksgroep Ecosysteembeheer (Ecobe), Universiteit Antwerpen Departement Biologie & Waterbouwkundig Laboratorium en Hydrologisch Onderzoek. (2005). Watersysteem van het Albertkanaal en de Kempische kanalen: inventarisatie voor de opmaak van zoetwaterstrategieën [Inventarisatie]. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Geraadpleegd op 21 december 2023, van https://www.vliz.be
Opera Ballet Vlaanderen. (z.d.). Ruth Little. Geraadpleegd op 25 december 2023, van https://www.operaballet.be/en/bio/ruth-little
Osar. (z.d.). Mandana, Genk. Geraadpleegd op 3 april 2024, van https://osar.be/mandana-genk/
Peleman, D., Barcelloni Corte, M., Ronner, E., & Viganò, P. (2022). De bodem verkennen : Geen sentimentele reis. OASE, 2022(110), 4-15.
Piras, F., Bazzurro, A., Fiore, B., Romano, F., & Santoro, A. (2023). Assessment of ecotone changes over the last six decades in two cultural landscapes: The case of the Prosecco Hills of Conegliano and Valdobbiadene UNESCO site and of the Olive Groves of the Slopes between Assisi and Spoleto GIAHS site. Biodiversity and Conservation. https://doi.org/10.1007/s10531-023-02725-5
Regionale Landschappen. (z.d.). Kleine landschapselementen. Geraadpleegd op 24 december 2023, van https://www.regionalelandschappen.be/projecten/kleine-landschapselement…
Regionale Landschappen. (z.d.). Paard in het landschap. Geraadpleegd op 3 mei 2024, van https://www.regionalelandschappen.be/projecten/paard-in-het-landschap-r…
Saavedra Bruno, S., Leinfelder, H., Clays, S., Kuhk, A., Parra, C., & Van den Broeck, P. (2018). Trage wegen als dienstige wegen? De rol van economische actoren bij het realiseren van commons. In Kuhk, A., Holomans, D., & Broeck, P. van den (Red.), Op grond van samenwerking: Woningen, voedsel en trage wegen als heruitgevonden commons. (pp. 209-229). EPO.
Saavedra Bruno, S., Van den Broeck, P., & Parra, C. (2018). Commons heruitvinden met trage wegen. Onderhandelen om de toegang tot open ruimte in Landschapspark Zuidrand. In Kuhk, A., Holomans, D., & Broeck, P. van den (Red.), Op grond van samenwerking: Woningen, voedsel en trage wegen als heruitgevonden commons. (pp. 181-207). EPO.
Saeijs H.L.F., Flameling I.A. & Adriaanse L.A., (1999). Eco-pragmatisme, Omgaan met rivieren, delta’s, kust en zee in de 21e eeuw Boek: ‘De Staat van Water’. Opstellen over juridische, technische, financiele en politiek-bestuurlijke aspecten van waterbeheer. Eds. A.van Hall, Th.G. Drupsteen & H.J.M. Havekes Uitg. Vermande: pp 29-42
Schlusmans, f. (1981) Kuringen. Inventaris Onroerend Erfgoed. Geraadpleegd op 16 april 2024. https://inventaris.onroerenderfgoed.be/themas/13876
Schlusmans, F. (1981). Boswinning, abdijhoeve Herkenrode. Agentschap Onroerend Erfgoed. Geraadpleegd op 16 april 2024, van https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/22258
Schlusmans, F. (1981). Kermt. Inventaris Onroerend Erfgoed. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://inventaris.onroerenderfgoed.be/themas/13875
Sennett, R. (1978). The fall of public man. Vintage Books.
Shaikh, N. (Regisseur). (z.d.). Allures [Reportage tentoonstelling Dorpelijkheid]. Team Vlaams Bouwmeester.
Srl, Y. (z.d.). Grote Bameriklaan 45, Hasselt 3500. Geraadpleegd op 11 november 2023. https://yatmo.com/be/nl/vlaanderen/hasselt/grote-bameriklaan-45
Steel, C. (2020). Home. Sitopia: how food can save the world (pp. 81-115). Vintage
Stokrooie (z.d.). Parochie Stokrooie. Geraadpleegd op 14 februari 2024, van https://www.stokrooie.be/parochie/
Stone Cycling. (z.d.). Onze missie. Geraadpleegd op 2 mei 2024, van https://www.stonecycling.com/nl/
Symens Smith, A., & Trevelyan, E. (2019). The Older Population in Rural America: 2012–2016. In American Community Survey Reports (ACS-41).
T’Jonck, P. (2023). Wonen als collectief vraagstuk? Een stand van zaken. In P. T’Jonck (Red.), Samen wonen ontwerpen (pp. 11-24). Team Vlaams Bouwmeester.
Tandt, A. (2022, 17 juni). Bas Smets: ‘We hebben nood aan een stedenbouw van de ondergrond’. Geraadpleegd op 28 februari 2023 van https://www.nav.be/artikel/3387/bas-smets-we-hebben-nood-aan-een-steden…
Thesaurus. (z.d.). Halfopen Landschappen. Agentschap Onroerend Erfgoed. Geraadpleegd op 5 april 2024, van https://id.erfgoed.net/thesauri/erfgoedtypes/2060
Thomsen, M. R., & Tamke, M. (2009). Narratives of Making: thinking practice led research in architecture. Proceedings of the Conference Communicating (by) Design, Brussels.
Timmers, J. (2019, 6 januari). Hergebruik en verplaatsen van gebinten en gebouwen. Jan Timmers Cultuurhistorie. Geraadpleegd op 6 mei 2024, van https://www.jantimmerscultuurhistorie.nl/boerderijen-overig/hergebruik-…
Trage Wegen. (2021). Meerjarenplan 2022-2026 publieksversie [Meerjarenplan]. Geraadpleegd op 21 maart 2024, van https://www.tragewegen.be/assets/uploads/site/TW/Trage-Wegen_meerjarenp…
Trage Wegen. (z.d.). Trage Wegen. Geraadpleegd op 21 maart 2024, van https://www.tragewegen.be/
Universiteit Gent, Faculteit Wetenschappen, Vakgroep Geografie. (2001). Traditionele landschappen [Landkaart]. Universiteit Gent, Faculteit Wetenschappen, Vakgroep Geografie. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://www.geopunt.be/
Van den Broeck, M., Geyskens, B., & Bats, H. (2001). Abdijsite Herkenrode. Inventaris Onroerend Erfgoed. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/135252
Van den Driessche, M. (2020). Architectuur in Vlaanderen diagonaal bekeken : drie portretten onthullen een fijnmazige institutionele ecologie. In S. De Caigny (Red.), Architectuurboek Vlaanderen N°14: Wanneer attitudes vorm krijgen (pp. 8-28). Vlaams Architectuurinstituut.
van der Klei, V. (Spreker). (2023). Goed Wonen [ARC Talk]. deArchitectNL.
Van der Veen, A. J. (2009). Slaapdorpen en het eilandeffect: ruimtelijke en sociale segregatie. Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, 100(1), 61-75. Geraadpleegd op 26 april 2024
Van Impe, L., & Vynckier, G. (2014). Historische stadskern van Hasselt. Inventaris Onroerend Erfgoed. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/140049
Van Kerckhove, V. (2024, 14 februari). Ene paard is andere niet in discussie over landbouwgrond: "Fokkers zijn landbouwers, rijke Vlamingen met dier in tuin niet".
VRT. Geraadpleegd op 3 mei 2024, van https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/02/14/verpaarding-landbouwgrond-boere…
Van Limbergen, I. (2024, 7 mei). Inleiding tot de studiedag 'Dreven, beheer en biodiversiteit'. Ines Van Limbergen (Regionaal Landschap de Voorkempen) [Video]. Vimeo. Geraadpleegd op 23 mei 2024, van https://vimeo.com/198246332
Van Toorn, R. (2009). Theaterplein en omgeving. Vlaams Architectuurinstituut. Geraadpleegd op 25 december 2023, van https://www.vai.be/gebouwen/verdickt-verdickt-parkloods-publieke-ruimte…
Vandermaelen, P. (1846-1854). Vandermaelen kaart [Topografische kaart]. Koninklijke Bibliotheek van België. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://www.geopunt.be/
Vanhaverbeke, W. P. M. (1999). De symbiose tussen plattelandsgebieden en stedelijke centra in Vlaanderen. NIBOR, Netherlands Institute of Business Organization and Strategy Research. NIBOR Research Memorandum No. 04. Geraadpleegd op 18 april 2024, van https://doi.org/10.26481/umanib.1999004
Verboven, H. (2006). De hoorn des overvloeds. Over landschappen en landgebruik op het abdijdomein van Herkenrode [Rapport onderzoeksproject].
Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed en Stichting Vlaams Erfgoed. Geraadpleegd op 3 mei 2024, van https://www.academia.edu/78450652/De_hoorn_des_overvloeds_Over_landscha…
Verboven, H. (2020, 27 augustus). Herkenrodebos en kasteel van Stevoort. Agentschap Onroerend Erfgoed. Geraadpleegd op 16 april 2024, van https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/135347
Verboven, H. (2020). Herkenrodebos en kasteel van Stevoort. Inventaris Onroerend Erfgoed. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/135347
Vervloesem, E., (2024). Verder bouwen aan de kerken van morgen. In T. Hertveld, C. Robberechts (Red.), Herscheppen. (pp. 18-42). Team Vlaams Bouwmeester.
Viljoen, A. (2005). Pilootprojecten productief landschap. Vlaams Bouwmeester. Geraadpleegd op 12 maart 2024, van https://www.vlaamsbouwmeester.be/nl/subsite/productief-landschap
Vlaams Architectuur Instituut. (z.d.). Strategieën voor een land zonder landschap. Bas Smets over zijn werk en de tentoonstelling Landschappen. Geraadpleegd op 15 november 2023, van https://www.vai.be/nieuws/strategie%C3%ABn-voor-een-land-zonder-landsch…
Vlaamse Gemeenschap Rijksdienst Voor Monumenten- en Landschapszorg, M. (1981). Inventaris van het cultuurbezit in België. Architectuur. Dl. 6n 2(He-Z). Provincie Limburg. Arrondissement Hasselt.pp 409, 425
Vlaamse overheid, Departement Omgeving, Vlaams Planbureau voor Omgeving. (2017). Digitale bodemkaart van het Vlaams Gewest: bodemtypes [Bodemkaart]. Ondersteunend Centrum Databank Ondergrond Vlaanderen. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://www.geopunt.be/
Vlaamse overheid, Departement Omgeving, Vlaams Planbureau voor Omgeving. (2017). Digitale bodemkaart van het Vlaams Gewest: bodemtypes [Bodemkaart]. Ondersteunend Centrum Databank Ondergrond Vlaanderen. Geraadpleegd op 26 oktober 2023, van https://www.geopunt.be/
Waarnemingen.be. (z.d.). ObsIdentify. Geraadpleegd op 8 februari 2024, van https://waarnemingen.be/apps/obsidentify/
Wageningen University & Research. (z.d.). Ontwerpend Landschapsonderzoek. Geraadpleegd op 25 december 2023, van https://www.wur.nl/nl/artikel/ontwerpend-landschapsonderzoek.htm
Wakkary, R. (2020). A Posthuman Theory for Knowing Design. 14(3).
Wakkary, R. (2021). Things we could design: For more than human-centered worlds. Cambridge, MA: MIT Press.
Wegenwiki. (2023, 21 november). E313 (Europa). Wegenwiki.nl. Geraadpleegd op 17 mei 2024, van https://www.wegenwiki.nl/E313_(Europa)
Wegen-routes. (2016, 25 juni). E313 Antwerpen - Hasselt - Luik geschiedenis aanleg. Wegen-Routes.be. Geraadpleegd op 19 mei 2024, van https://wegen-routes.be/doss/E313n.html
Wesselink, J.-W. (Red.). (2019). Een slimme stad, zo doe je dat: Verbonden, flexibel en betekenisvol: maak de echte future city. Future City Foundation.
Wieërs, E. (2023). Over wonen, samenwonen en ontwerpen. In P. T’Jonck (Red.), Samen wonen ontwerpen (pp. 7-10). Team Vlaams Bouwmeester.
Wieërs, E. (2024). In T. Hertveld, C. Robberechts (Red.), Herscheppen. (pp.3-4). Team Vlaams Bouwmeester.
