In Vlaanderen vormt stikstofdepositie in Natura 2000-gebieden een bedreiging voor de instandhoudingsdoelstellingen van Europees beschermde habitats. De gemiddelde totale stikstofdepositie bedraagt in Vlaanderen 22,5 kg N/ha.jaar, met uitschieters tot 49,4 kg N/ha.jaar. Deze depositie is voornamelijk afkomstig van verzurende en vermestende ammoniakemissies. Atmosferische stikstofdepositie in de vorm van NHx en NOx leidt tot bodemverzuring, wat kan resulteren in een afname van soortenrijkdom, en tot vermesting, wat kan leiden tot het verdwijnen van stress-tolerante soorten. De uitstoot van stikstof wordt voornamelijk veroorzaakt door landbouw, transport en industrie.
Anderzijds zijn deze activiteiten van cruciaal belang voor de Vlaamse welvaart, wat de noodzaak creëert om ecologische en economische belangen binnen de beschikbare ‘milieugebruiksruimte’, vormgegeven door kritische depositiewaarden (KDW), met elkaar te verzoenen. De KDW geeft de maximale hoeveelheid stikstof aan die een natuurgebied kan verdragen zonder schade ervan te ondervinden. Deze balans is de afgelopen jaren steeds meer onder druk komen te staan, wat duidelijk werd tijdens diverse landbouwprotesten enerzijds, en de alarmerende toestand van de staat van instandhouding van habitats anderzijds. Onder meer als gevolg van de overmatige stikstofdepositie bevindt 90% van de stikstofgevoelige habitattypen zich in een zeer ongunstige staat van instandhouding. In 65% van deze habitats ligt de stikstofdepositie boven de KDW.
Figuur 1: visualisatie van stikstofemissie en stikstofdepositie (VlaamseOverheid, 2024)
Figuur 2: aandeel sectoren en import in de stikstofdepositie in 2021. (VMM, 2023)
Om deze belangen te verzoenen en een vergunningenstop te vermijden, heeft de Vlaamse regering in 2023 de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) vastgesteld. De doelstelling van deze PAS is tweeledig; naast het bereiken van een gunstige staat van instandhouding in habitatrichtlijngebieden (SBZ-H) tegen 2050 beoogt het een rechtsgeldig omgevingsvergunningenkader te scheppen voor activiteiten met stikstofemissies. Hierbij worden vergunningen verleend op basis van een toekomstige, te verwachten neerwaartse trend in stikstofdepositie, mogelijk gemaakt door preventieve en instandhoudingsmaatregelen. Deze aanpak is echter omstreden, omdat momenteel in 65% van de stikstofgevoelige habitats de KDW’s worden overschreden en KDW-overschrijdingen zullen aanhouden tijdens en na de duurtijd van de PAS. Dit zet vraagtekens bij de effectiviteit en rechtsgeldigheid van het vergunningenkader.
Figuur 3: ruimtelijke spreiding stikstofdepositie in Vlaanderen in het PAS-referentiejaar 2015 (VlaamseOverheid, 2023)
Figuur 4: visualisatie van alle stikstofgevoelige habitats in SBZ-H in 2015 met aanduiding van de KDW-overschrijdingswaardes in kg N/ha.jaar. Bij een negatief cijfer is de stikstofdepositie lager dan de KDW. (VlaamseOverheid, 2023)
De masterproef onderzocht in hoeverre de huidige PAS een effectief en rechtsgeldig omgevingsvergunningenkader kan vormen voor het bereiken van een gunstige staat van instandhouding in Natura 2000-gebieden. Uit het onderzoek blijkt dat het stikstofdecreet, dat als wettelijk kader voor de PAS dient, niet volledig voldoet aan de juridische en wetenschappelijke vereisten zoals gesteld in artikel 6, lid 3 Habitatrichtlijn en de jurisprudentie van het Europese Hof van Justitie. Dit tekort brengt de rechtszekerheid van vergunningen die op basis van het stikstofdecreet worden verleend, in gevaar.
Hoewel de PAS voorziet in instandhoudingsmaatregelen en preventieve maatregelen die gericht zijn op een reductie van minstens 50% van de gemiddelde overschrijding van de KDW in elk stikstofgevoelig habitat tegen 2030, biedt de PAS in haar huidige vorm onvoldoende garanties dat projecten met (bijkomende) stikstofemissies, die binnen het vergunningenkader van de PAS worden goedgekeurd, geen betekenisvolle aantasting van de natuurlijke kenmerken van Natura 2000-gebieden zullen veroorzaken. De PAS vertoont drie pijnpunten:
Kritische Depositiewaarden
De gehanteerde KDW’s zijn niet gebaseerd op de beste en meest recente wetenschappelijke kennis, zoals de herziene KDW-ranges van Bobbink et al. (2022). Hierdoor ontstaat wetenschappelijke twijfel over de gevolgen van de ingevoerde vergunningenkaders en neerwaartse depositietrend voor de betrokken habitats. Het gebruik van achterhaalde KDW's maakt het instrument van de impactscore en het vergunningenkader met neerwaartse depositietrend onbruikbaar in het licht van artikel 6, lid 3 van de Habitatrichtlijn. Bovendien is het onwaarschijnlijk dat een gunstige staat van instandhouding in de actuele habitats tegen 2050 bereikt kan worden als de feitelijke KDW's lager zijn dan de in de D-PAS gehanteerde waarden.
De Minimisdrempels
De gehanteerde de minimisdrempels kunnen vergunningsplichtige projecten niet uitsluiten van een individuele passende beoordeling, omdat de programmatische passende beoordeling een onvolledige invulling geeft aan de cumulatievereiste bij het bepalen van de cumulatieve impactscore. Hierdoor ontstaat redelijke wetenschappelijke twijfel over de cumulatieve effecten van activiteiten onder de de minimisdrempelwaarden. Daarnaast kan niet worden uitgesloten dat projecten met een minimale positieve impactscore alsnog bijdragen aan de overschrijding van bepaalde KDW’s.
Vergunningverlening 'op krediet'
Het principe van vergunningverlening 'op krediet', waarbij wordt vooruitgelopen op toekomstige positieve gevolgen van de voorgestelde maatregelen, is strijdig met de passende beoordelingsprocedure zoals vastgelegd in artikel 6, lid 3 van de Habitatrichtlijn. De programmatische passende beoordeling biedt onvoldoende wetenschappelijke zekerheid dat elke actuele, betekenisvolle aantasting van de natuurlijke kenmerken van een SBZ kan worden uitgesloten bij het vergunnen van projecten die stikstofdeposities veroorzaken binnen de vergunningenkaders van de D-PAS. Dit blijkt onder andere uit de voortdurende overschrijding van de kritische depositiewaarden tijdens en na de looptijd van de PAS, waardoor betekenisvolle aantasting van stikstofgevoelige habitats blijft optreden.
Het onderzoek bevestigt de noodzaak van een stevig juridisch kader voor stikstofuitstotende activiteiten. Hoewel een programmatische aanpak kan bijdragen aan de vermindering van stikstofdruk, is het problematisch om de gecreëerde vergunningenkaders als vervanging van de individuele passende beoordeling in de vergunningsprocedure te gebruiken. Om de juridische en wetenschappelijke tekortkomingen aan te pakken en blijvende betekenisvolle aantasting aan stikstofgevoelige Natura-2000 gebieden te voorkomen, is een grondige herziening van de PAS en KDW’s noodzakelijk. Een herziene PAS met een effectieve emissiereductiestrategie kan opnieuw stikstofruimte vrijmaken voor rechtsgeldige vergunningverlening. Hierbij moeten de meest recente wetenschappelijke inzichten worden gebruikt. Tegelijkertijd moet ingezet worden op Europees gecoördineerd beleid en maatregelen, aangezien een groot deel van de stikstofdepositie uit het buitenland komt. Een Europese aanpak zou helpen bij het gelijkmatig verdelen van de verantwoordelijkheid en het vaststellen van gemeenschappelijke doelen. Verder empirisch en langjarig veldonderzoek is nodig om de verzurende en vermestende effecten van stikstofdepositie nauwkeuriger in kaart te brengen, zodat KDW’s met grotere zekerheid kunnen worden vastgesteld.
In afwachting van een herziene PAS is het raadzaam de PAS-beoordelingskaders met impactscore en neerwaartse depositietrend niet langer te hanteren binnen de Vlaamse omgevingsvergunningverlening. Het wordt aanbevolen dat aanvragers van vergunningen voor stikstof-uitstotende activiteiten een individuele passende beoordeling opmaken en zich niet uitsluitend baseren op de vereisten van de PAS of het stikstofdecreet om een rechtsgeldige vergunning te verkrijgen.
Verdrag van Bern van 19 september 1979 inzake het behoud van wilde dieren en planten in hun natuurlijk milieu in Europa en van de Bijlagen I, II, III en IV, opgemaakt te Bern, goedgekeurd door Wet van 20 april 1989, BS 29 december 1990, 24504
Verdrag betreffende de Europese Unie, Pb.C. 26 oktober 2012, afl. 326, 13.
Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie, Pb.C. 26 oktober 2012, afl. 326, 47.
Richtl. Raad nr. 79/409/EEG van 2 april 1979 inzake het behoud van de vogelstand, Pb. L. 25 april 1979, afl. 103.
Richtl. Raad nr. 85/337/EEG van 27 juni 1985 betreffende de milieueffectbeoordeling van bepaalde openbare en particuliere projecten, Pb. L 1985 afl.175, 40.
Richtl.Raad nr. 92/43/EEG, 21 mei 1992 inzake de instandhouding van de natuurlijke habitats en de wilde flora en fauna, Pb.L. 22 juli 1992, afl. 206, 7.
Beschikking Commissie 2004/798/EG, 7 december 2004 tot vaststelling, op grond van Richtlijn 92/43/EEG van de Raad, van de lijst van gebieden van communautair belang voor de continentale biogeografische regio, Pb. L. 28 december 2004, afl.382.
Beschikking Commissie 2004/813/EG, 7 december 2004 tot vaststelling, op grond van richtlijn 92/43/EEG van de Raad, van de lijst van gebieden van communautair belang voor de Atlantische biogeografische regio, Pb. L. 29 december 2004, afl.387.
Richtl.EP en Raad nr. 2009/147/EG inzake het behoud van de vogelstand (gecodificeerde versie),,Pb.L. 26 januari 2010, afl. 20, 7.
Richtl. EP en Raad nr. 2011/92/EU van 13 december 2011 betreffende de milieueffectbeoordeling van bepaalde openbare en particuliere projecten, Pb. L 2012 afl. 26, 3.
Bijzondere wet van 8 augustus 1980 tot hervorming der instellingen, BS van 15 augustus 1980, 9434.
Gecoördineerde Grondwet 17 februari 1994, BS 17 februari 1994, 4054.
Decr.Vl. 5 april 1995 houdende algemene bepalingen inzake milieubeleid, BS 3 juni 1995, 15971.
Decr.Vl. 21 oktober 1997 betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu, BS 10 januari 1998, 599.
Decr.Vl. 19 juli 2002 houdende wijziging van het decreet van 21 oktober 1997 betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu, BS 31 augustus 2002, 38791.
Decr. Wa. 22 mei 2008 houdende wijziging van de wet van 12 juli 1973 op het natuurbehoud wat betreft de reglementering betreffende de instandhouding van de Natura 2000-sites alsmede de wilde fauna en flora, BS 17 juni 2008, 31077.
Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening 15 mei 2009, BS 20 augustus 2009, 54890.
Decr. Vl. 25 april 2014 betreffende de omgevingsvergunning, BS 23 oktober 2014, 82085.
Decr.Vl. 9 mei 2014 tot wijziging van de regelgeving inzake natuur en bos, BS 7 juli 2014, 51739.
Decr. Vl. 9 juni 2023 tot wijziging van het decreet van 25 april 2014 betreffende de omgevingsvergunning, wat het invoeren van overgangsmaatregelen voor vergunningen in het kader van de Programmatische Aanpak Stikstof betreft, BS 6 juli 2023, 58978
Decr. Vl. 22 december 2023 tot wijziging van het decreet van 25 april 2014 betreffende de omgevingsvergunning, wat het invoeren van overgangsmaatregelen voor vergunningen in het kader van de Programmatische Aanpak Stikstof betreft, BS 16 januari 2024, 5466
Decr. Vl. 26 januari 2024 over de programmatische aanpak stikstof, BS 22 februari 2024, 26095
B. Vl. Reg van 1 juni 1995 houdende algemene en sectorale bepalingen inzake milieuhygiëne (Besluit II), BS 31 juli 1995, 20526.
B.Vl.Reg. 24 mei 2002 tot vaststelling van de gebieden die in uitvoering van artikel 4, lid 1, van Richtlijn 92/43/EEG van de Raad van de Europese Gemeenschappen van 21 mei 1992 inzake de instandhouding van de natuurlijke habitats en de wilde flora en fauna aan de Europese Commissie zijn voorgesteld als speciale beschermingszones, BS 17 augustus 2002, 35237.
M.B. van 19 maart 2004 houdende vaststelling van de lijst van ammoniakemissiearme stalsystemen in uitvoering van artikel 1.1.2 en artikel 5.9.2.1bis van het besluit van de Vlaamse Regering van 1 juni 1995 houdende algemene en sectorale bepalingen inzake milieuhygiëne, BS 14 oktober 2004, 71520
B. Vl. Reg van 3 april 2009 betreffende de aanwijzing van speciale beschermingszones en de vaststelling van instandhoudingsdoelstellingen, BS 29 mei 2009, 39071.
B.Vl.Reg. 23 juli 2010 tot vaststelling van gewestelijke instandhoudingsdoelstellingen voor Europees te beschermen soorten en habitats, BS 5 november 2010, 66180.
B.Vl.Reg. 27 november 2015 tot uitvoering van het decreet van 25 april 2014 betreffende de omgevingsvergunning, BS 23 februari 2016, 13390.
Omz.Vl. 20 februari 2015 betreffende de toepassing van de op grond van artikel 36ter, § 3 en § 4, van het Natuurdecreet opgelegde beoordeling van vergunningsaanvragen betreffende projecten of activiteiten met mogelijk betekenisvolle effecten voor speciale beschermingszones, BS 27 februari 2015, 14708.
Omz.Vl. 6 september 2017 betreffende de toepassing van de op grond van artikel 36ter, § 3 en § 4, van het Natuurdecreet opgelegde beoordeling van vergunningsaanvragen betreffende projecten of activiteiten met mogelijk betekenisvolle effecten voor speciale beschermingszones, BS 12 oktober 2017, 92442.
Parl.St. Vl.Parl. 2001-2002, nr. 967/1, 35
Parl.St. Vl.Parl. 2020-2021, nr. 692
Parl. Vraag 2 maart 2021, nr. 692, Els Sterckx aan Zuhal Demir
Parl. Vraag 5 februari 2024, nr. 320, Bart Van Hulle aan Zuhal Demir
VLAAMSE MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR, Bisnota aan de leden van de Vlaamse Regering, VR 2014 2304, Doc.0467/1bis, 9p.
VLAAMSE MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR, Bisnota aan de leden van de Vlaamse Regering, VR 2014 2304, Doc.0467/4ter Bijlage Programmatische Aanpak Stikstof (PAS), 28 p.
VLAAMSE MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR, Bisnota aan de leden van de Vlaamse Regering, VR 2014 2304, Doc.0467/4ter Bijlage 4, 4p.
VLAAMSE MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR, Bisnota aan de leden van de Vlaamse Regering, VR 2014 2304, Doc.0467/4ter Bijlage 5, 6 p.
MINISTER ZUHAL DEMIR, Ministeriële instructie betreffende de beoordeling van de stikstofuitstoot van vergunningsaanvragen betreffende projecten of activiteiten met mogelijke betekenisvolle effecten op de habitatrichtlijngebieden, KZD-13620, 2 mei 2021, https://www.west-vlaanderen.be/sites/default/files/2021-06/20210502_Instructie%20PAS.pdf, 20 p.
Richtsnoeren bij de toepassing van het tussentijds kader voor ammoniakemissies veroorzaakt door veehouderijen en mestverwerkingsinstallaties, opgenomen in de Ministeriële instructie d.d. 2 mei 2021 betreffende de beoordeling van de stikstofuitstoot van vergunningsaanvragen betreffende projecten of activiteiten met mogelijke betekenisvolle effecten op de habitatrichtlijngebieden (SBZH), https://omgeving.vlaanderen.be/sites/default/files/2022-07/Richtsnoeren_bij_instructie_stikstof_juli2022.pdf,2 p.
MINISTER ZUHAL DEMIR, Ministeriële instructie betreffende de beoordeling van de stikstofuitstoot van vergunningsaanvragen betreffende projecten of activiteiten met mogelijke betekenisvolle effecten op de habitatrichtlijngebieden BIS, KZD, 17 juli 2023, 18p. https://assets.vlaanderen.be/image/upload/v1689612966/PAS_-_Ministerie%CC%88le_instructie_beoordeling_stikstofuitstoot_vergunningsaanvragen_ucsf72.pdf
HvJ 13 november 1990, nr.. C-106/89, ECLI:EU:C:1990:395, Marleasing SA.
HvJ 16 december 1993, nr.. C-334/92, ECLI:EU:C:1993:945,Teodoro Wagner Miret.
HvJ 7 september 2004, nr. C-127/02, ECLI:EU:C:2004:482, Landelijke Vereniging tot Behoud van de Waddenzee.
HvJ 26 mei 2011, nr. C-538/09, ECLI:EU:C:2011:349, Commissie/ België.
HvJ 18 oktober 2011, Nrs. C-128/09 tot en met C-131/09, C-134/09 en C-135/09, ECLI:EU:C:2011:667, Boxus e.a.
HvJ 21 juli 2016, nrs. C-387/15 en C-388/15, ECLI:EU:C:2016:583, Orleans e.a.
HvJ 26 april 2017, nr. C-142/16, ECLI:EU:C:2017:301, Commissie/Duitsland.
HvJ 12 april 2018, nr. C-323/17, ECLI:EU:C:2018:244, People over wind en Sweetman.
HvJ 17 april 2018, nr. C-441/17, ECLI:EU:C:2018:255, Commissie/Polen.
HvJ 25 juli 2018, nr. C-164/17, ECLI:EU:C:2018:593, Grace en Sweetman.
HvJ 7 november 2018, nrs. C-293/17 en C-294/17, ECLI:EU:C:2018:882, Coöperatie Mobilisation for the Environment UA e.a.
HvJ 12 november 2019, nr. C-261/18, ECLI:EU:C:2019:955 , Commissie/Ierland.
HvJ 9 september 2020, nr. C-254/19, ECLI:EU:C:2020:680, Friends of the Irish Environment.
HvJ 10 november 2022, nr. C-278/21, ECLI:EU:C:2022:864, Dansk Akvakultur.
Cass. 2 december 1981, RW 1982-83, 1008.
Cass. 27 maart 1984, AC 1983-84, 976, RW 1984-85, 1090.
Cass. 24 mei 1989, AC 1988-89, 1112.
Cass. 28 september 1999, RW 1999-00, 1160, noot G. DEBERSAQUES en P. LEFRANC; F. VAN VOLSEM, De onoverwinnelijke rechtsdwaling en de noodtoestand in het bijzonder met betrekking tot milieumisdrijven, TMR 2012, afl. 1, 4-24.
Cass., 21 april 1988, Arr. Cass., 1987-88, 1045 en, met conc/. adv.-gen. B. Janssens de Bisthoven, Pas. 1988, I, 983.
Cass., 24 november 1988, Arr. Cass., 1988-89, 364.
Cass., 19 oktober 1989; Pas., 1990, I, 207.
Cass., 2 december 2000, Arr. Cass., 2000, nr. 646.
Cass., 23 oktober 2006, nr. S;05.0042.F.
Cass. 4 oktober 2012 {1e k.), AR C.11.0620.F.
Grondwettelijk Hof 30 maart 2011, nr. 48/2011.
RvS 3 december 2013, nr. 225.676, Orleans e.a.
Rvs 20 december 2016, nr. 236.837, Orleans e.a.
Ned. RvS 29 mei 2019, nrs. 201506170/2/R2, 201506807/4/R2, 201506815/3/R2 en 201506818/3/R2.
Ned. RvS 29 mei 2019, nrs. 201600614/3/R2, 201600617/3/R2, 201600618/3/R2, 201600620/3/R2, 201600622/4/R2, 201600630/3/R2.
RvVb 5 november 2019, nr. RvVb-A-1920-0220, provincie Noord-Brabant e.a.
Hof van beroep Gent 14 februari 2020, nr. 2019/NT /614.
RvVb 25 februari 2021, nr. RvVb-A-2021-0697, Natuurpunt Limburg en Limburgse milieukoepel.
RvVb 25 maart 2021 nr. RvVb-A-2021-0790, MVW Leemans bv.
RvVb 10 februari 2022, nr. RvVb-A-2122-0455, Natuurpunt Markvallei vzw.
RvVb 25 augustus 2022, RvVb-A-2122-1097, Leidend ambtenaar ANB.
RvVb 27 oktober 2022, nr. RvVb-A-2223-0165, Nauwelaerts e.a.
RvVb 15 december 2022, nr. RvVb-A-2223-0346, stad Vilvoorde en CBS Vilvoorde.
RvVb 20 juli 2023, nr. RvVb-A-2223-1097, Provincie Noord-Brabant.
RvVb 21 september 2023 nr. RvVb-A-2324-0033, Natuurpunt Markvallei vzw.
RvVb 25 mei 2023, nr. RvVb-A-2223-0905, Westpluma nv.
RvVb 20 juli 2023, nr. RvVb-A-2223-1097, Provincie Noord-Brabant en de leidend ambtenaar van de omgevingsdienst Midden en West-Brabant
RvVb 30 november 2023, nr. RvVb-A-2324-0247, Boey e.a.
RvVb 11 januari 2024, nr. RvVb-A-2324-0328, Natuurpunt Oost-Brabant.
RvS 13 februari 2024, nr. 258.806, J.O. e.a.
ABRvS 29 mei 2019, nrs. 201600614/3/R2, 201600617/3/R2, 201600618/3/R2, 201600620/3/R2, 201600622/4/R2, 201600630/3/R2, ECLI:NL:RVS:2019:1603
ABRvS 29 mei 2019, nrs. 201506170/2/R2, 201506807/4/R2, 201506815/3/R2 en 201506818/3/R2, ECLI:NL:RVS:2019:1604
ABRvS 11 maart 2020, ECLI:NL:RVS:2020:741,
ABRvS 22 april 2020, ECLI:NL:RVS:2020:1110
ABRvS 7 september 2022, 202106900/1, 202106908/1 en 202106915/1., nrs. ECLI:NL:RVS:2022:2557,
ECLI:NL:RVS:2022:2624, ECLI:NL:RVS:2022:2622
ABRvS 21 december 2022, ECLI:NL:RVS:2022:3910
ABRvS 21 december 2022,ECLI:NL:RVS:2022:3914
Bobbink, R. (2020). De sluipende effecten van stikstofdepositie op de natuur. Bio wetenschap+maatschappij. Retrieved 15/03/2024 from https://www.biomaatschappij.nl/artikel/de-sluipende-effecten-van-stikstofdepositie-op-de-natuur/
Bobbink, R., Centre, B.-W. R., Loran, C., Agency, G. E., Tomassen, H., Centre, B.-W. R., Aazem, K., Wales, N. R., Aherne, J., University, T., Alonso, R., (CIEMAT), E. o. A. P., Ashwood, F., Research, F., Augustin, S., (FOEN), F. O. f. t. E., Bak, J., University, A., Bakkestuen, V.,…Committe, J. N. C. (2022). Review and revision of empirical critical loads of nitrogen for Europe. https://www.umweltbundesamt.de/sites/default/files/medien/1410/publikationen/2022-10-12_texte_110-2022_review_revision_empirical_critical_loads.pdf
Bobbink, R., & Hettelingh, J.-P. (2011). Review and revision of empirical critical loads and dose-response relationships. Proceedings of an expert workshop, Noordwijkerhout.
Ceulemans, T. (2023). Stikstof. In. Studentenportaal Universiteit Antwerpen.
Dorp, B. v., Canters, k. J., Kalkhoven, J. T. R., & Laan, P. (1999). Landschapsecologie. Boom.
Erisman, J., Leach, A., Bleeker, A., Atwell, B., Cattaneo, L., & Galloway, J. (2018). An integrated approach to a nitrogen use efficiency (NUE) indicator for the food production–consumption chain. Sustainability Times, 10(4), 925. https://scholar.google.com/scholar_lookup?title=An%20integrated%20approach%20to%20a%20nitrogen%20use%20efficiency%20%20indicator%20for%20the%20food%20productionconsumption%20chain&publication_year=2018&author=J.%20Erisman&author=A.%20Leach&author=A.%20Bleeker&author=B.%20Atwell&author=L.%20Cattaneo&author=J.%20Galloway
Galloway, J. N., Dentener, F. J., Capone, D. G., BOYER, E. W., HOWARTH, R. W., SEITZINGER, S. P., ASNER, G. P., CLEVELAND, C. C., GREEN, P. A., E.A. HOLLAND, D. M. K., MICHAELS, A. F., PORTER, J. H., TOWNSEND, A. R., & VOROSMARTY, C. J. (2004). Nitrogen cycles: past, present, and future. Biogeochemistry, 70, 153-226. https://link.springer.com/content/pdf/10.1007/s10533-004-0370-0.pdf
Hautier, Y., Niklaus, P. A., & Hector, A. (2009). Competition for Light Causes Plant Biodiversity Loss After Eutrophication. Science, 324(5927), 636-638. https://doi.org/10.1126/science.1169640
Hens, M., & Neirynck, J. (2013). Kritische depositiewaarden voor stikstof voor duurzame instandhouding van Europese habitattypen in Vlaanderen https://purews.inbo.be/ws/portalfiles/portal/34171213/Nota_grenswaarden_atmosferische_stikstofdepositie_okt_2013_.pdf
Kenter. (2023). PROGRAMMATISCHE AANPAK STIKSTOF; MILIEUEFFECTRAPPORTAGE EN
PASSENDE BEOORDELING; VOLUME 2: PASSENDE BEOORDELING. https://assets.vlaanderen.be/image/upload/v1678866912/Stikstof_-_MER_PAS_Passende_Beoordeling_maart2023_x1ud6j.pdf
Kleijn, D., Bekker, R. M., Bobbink, R., Graaf, M. C. C. D., & Roelofs, J. G. M. (2008). In search for key biogeochemical factors affecting plant species persistence in heathland and acidic grasslands: a comparison of common and rare species. Journal of Applied Ecology, 45(2), 680-687. https://doi.org/10.1111/j.1365-2664.2007.01444.x
Lemaire, G. (2024a). ABS hekelt nonchalance en eigenwijsheid van Vlaamse meerderheid in stikstofdossier. VILT. Retrieved 10/08/2024 from https://vilt.be/nl/nieuws/abs-hekelt-nonchalance-en-eigenwijsheid-van-vlaamse-meerderheid-in-stikstofdossier
Lemaire, G. (2024b). Boerenbond en Groene Kring: "Stikstofdecreet moet terug naar tekentafel". VILT. Retrieved 10/08/2024 from https://vilt.be/nl/nieuws/boerenbond-en-groene-kring-stikstofdecreet-moet-terug-naar-tekentafel
Marco, C. D., Staelens, J., Marsailidh Twigg, Stephens, A., & Nemitz, E. (2024). Dry deposition measurements of ammonia at two heathland sites in Flanders (Nov 2021 - July 2023). https://www.vmm.be/publicaties/droge-depositiemetingen-van-ammoniak-in-twee-heidegebieden-november-2021-juli-2023/
Moghadam, M. R., Bazmandegan-Shamili, A., & Bagheri, H. (2024). Progresses in Ammonia: Science, Technology and Membranes (Vol. 2024) https://doi.org/0.1016/B978-0-323-88516-4.00002-0
Mohamed, N. N. (2020). Water Energy Food Nexus. Springer Link. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-030-38010-6_5
Omgeving, D. (2024, 17/04/2024). Passende beoordeling, impactscore en mobiliteitsgerelateerde projecten.
Paelinckx, D., Saeger, S. D., Oosterlynck, P., Jeroen Vanden Borre, Westra, T., Denys, L., Leyssen, A., Provoost, S., Thomaes, A., Vandevoorde, B., & Spanhove, T. (2019). Regionale staat van instandhouding voor de habitattypen van de Habitatrichtlijn Rapportageperiode 2013 - 2018. INBO. https://purews.inbo.be/ws/portalfiles/portal/16266937/Paelinckx_etal_2019_RegionaleStaatVanInstandhoudingVoorDeHabitattypenVanDeHabitatrichtlijnRapportageperiode20132018.pdf
Palmers, I., Neven, I., & Potter, B. D. (2024). De cijfers achter het stikstofdecreet zijn correct, wat de boeren ook mogen beweren. De Standaard. https://www.standaard.be/cnt/dmf20240313_96373207
Payne, R. J., Dise, N. B., Stevens, C. J., & Gowing, D. J. G. (2013). Impact of nitrogen deposition at the species leve. https://www.researchgate.net/publication/258809106_Impact_of_nitrogen_deposition_at_the_species_level
Richardson, K., S., W., L., W., B., J., C., S.E., D., J.F., D., M., F., I., B., G., v. B., W., F., G., F., S., G., D., G., T., H., M., H., W., K., M., M., C., N.-B.,…L. & Rockström, J. (2023). Earth beyond six of nine planetary boundaries. Science Advances, 9(37). https://doi.org/10.1126/sciadv.adh2458
Scheer, C., Fuchs, K., Pelster, D. E., & Butterbach-Bahl, K. (2020). Estimating global terrestrial denitrification from measured N2O:(N2O + N2) product ratios. Current Opinion in Environmental Sustainability, 47, 72-80. https://doi.org/10.1016/j.cosust.2020.07.005
Schulte, H., Ammon, C., Hagenkamp-Korth, F., & Hartung, E. (2022). Investigating the time-dependent dose–response relationship of ammonia emissions reduction through the application of a urease inhibitor in pig fattening houses. Biosystems Engineering, 222, 45-61. https://doi.org/10.1016/j.biosystemseng.2022.07.008
StatistiekVlaanderen. (2023). Veestapel. Statistiek Vlaanderen. Retrieved 09/08/2024 from https://www.vlaanderen.be/statistiek-vlaanderen/landbouw-en-visserij/veestapel#bijna-125-miljoen-runderen-in-vlaams-gewest
Steffen, W., RICHARDSON, K., ROCKSTRÖM, J., CORNELL, S. E., FETZER, I., BENNETT, E. M., BIGGS, R., CARPENTER, S. R., VRIES, W. D., WIT, C. A. D., FOLKE, C., GERTEN, D., HEINKE, J., MACE, G. M., PERSSON, L. M., & VEER. (2015). Planetary boundaries: Guiding human development on a changing planet. Science, 347(6223). https://doi.org/10.1126/science.1259855
Sutton, M. A., Bleeker, A., Howard, C. M., Erisman, J. W., Abrol, Y. P., M. Bekunda, M., Datta, A., Davidson, E., Vries, W., Oenema, O., & Zhang, F. S. (2013). Our Nutrient World: the Challenge to Produce More Food and Energy with Less Pollution. https://library.wur.nl/WebQuery/wurpubs/reports/434951
van.der.Linde, S., Suz, L. M., Orme, C. D. L., Cox, F., Andreae, H., Asi, E., Atkinson, B., Benham, S., Carroll, C., Cools, N., Vos, B. D., Dietrich, H.-P., Eichhorn, J., Gehrmann, J., Grebenc, T., Gweon, H. S., Hansen, K., Jacob, F., Kristöfel, F.,…Bidartondo, M. I. (2018). Environment and host as large-scale controls of ectomycorrhizal fungi. Nature, 558(14 june 2018), 243-248. https://doi.org/10.1038/s41586-018-0189-9
vanDobben, H. F., Bobbink, R., Bal, D., & Hinsberg, A. v. (2012). Overzicht van kritische depositiewaarden voor stikstof, toegepast op habitattypen en leefgebieden van Natura 2000. ISSN 1566-7197). https://edepot.wur.nl/245248
VILT. (2022a). ABS: "Landbouw is het slachtoffer van de nonchalance op beleidsvlak". Retrieved 10/08/2024 from https://vilt.be/nl/nieuws/abs-landbouw-is-het-slachtoffer-van-de-nonchalance-op-beleidsvlak
VILT. (2022b). Het stikstofakkoord rammelt niet alleen juridisch, maar ook ecologisch. VILT. Retrieved 10/08/2024 from https://vilt.be/nl/nieuws/het-stikstofakkoord-rammelt-niet-alleen-juridisch-maar-ook-ecologisch
VILT. (2022c). Ook ABS dient lijvig bezwaar in: "De onvrede is groot". Retrieved 18/08/2024 from https://vilt.be/nl/nieuws/ook-abs-dient-lijvig-bezwaar-in-de-onvrede-is-groot
Vilt. (2023a). Dryade wil dat voor vergunningsaanvraag Broeklin strengere KDW’s worden toegepast. VILT. Retrieved 10/08/2024 from https://vilt.be/nl/nieuws/dryade-wil-dat-voor-vergunningsaanvraag-broeklin-strengere-kdws-worden-toegepast
VILT. (2023b). Stikstofnormen in Nederland krijgen wellicht strengere update. VILT. Retrieved 10/08/2024 from https://vilt.be/nl/nieuws/stikstofnormen-in-nederland-krijgen-wellicht-strengere-update
VILT. (2024a). De stikstofcijfers deugen niet en dat weet de Vlaamse regering donders goed. vilt. Retrieved 10/08/2024 from https://vilt.be/nl/nieuws/de-stikstofcijfers-deugen-niet-en-dat-weet-de-vlaamse-regering-donders-goed
VILT. (2024b). Milieuorganisaties en Nederlandse provincies gaan opnieuw in beroep tegen vergunning Ineos. Retrieved 10/08/2024 from https://vilt.be/nl/nieuws/nederlandse-provincies-gaan-opnieuw-in-beroep-tegen-vergunning-ineos
Vingerhoets, R., Spiller, M., Backer, J. D., Adriaens, A., Vlaeminck, S. E., & Meers, E. (2023). Detailed nitrogen and phosphorus flow analysis, nutrient use efficiency and circularity in the agri-food system of a livestock-intensive region. Journal of Cleaner Production, 410. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2023.137278
VlaamseOverheid. (2023). Programmatische Aanpak Stikstof. https://assets.vlaanderen.be/image/upload/v1680159367/PAS_Programmadocument_fjbmw6.pdf
VlaamseOverheid. (2024a). Maatregelen om stikstof terug te dringen. Retrieved 05/08/2024 from https://www.vlaanderen.be/stikstof-in-vlaanderen/maatregelen-om-stikstof-terug-te-dringen
VlaamseOverheid. (2024b). Wat is het probleem met stikstof? Retrieved 08/08/2024 from https://www.vlaanderen.be/stikstof-in-vlaanderen/wat-is-het-probleem-met-stikstof
Vlaeminck, S. (2024). Bacterial enzyme activity and N problematics in Flanders and the Netherlands. In F.-C. a.-S. challenges (Ed.). Studentenportaal Universiteit Antwerpen.
VMM. (2023a). Impact van verzuring en vermesting op ecosystemen. VMM. Retrieved 10/08/2024 from https://www.vmm.be/lucht/stikstof/impact-verzuring-en-vermesting-op-ecosystemen
VMM. (2023b). Stikstofdepositie. VMM. Retrieved 09/08/2024 from https://www.vmm.be/lucht/stikstof/stikstofdepositie
VMM. (2024a). Uitstoot ammoniak (NH₃). VMM. Retrieved 08/08/2024 from https://www.vmm.be/lucht/stikstof/uitstoot-ammoniak
VMM. (2024b). Uitstoot stikstofoxiden (NOₓ). VMM. Retrieved 08/08/2024 from https://www.vmm.be/lucht/stikstof/uitstoot-stikstofoxiden
VMM. (2024c). Uitstoot vermestende stoffen (stikstof). VMM. Retrieved 10/08/2024 from https://www.vmm.be/lucht/stikstof/uitstoot-vermestende-stoffen-stikstof
VMM. (2024d). Uitstoot verzurende stoffen. VMM. Retrieved 08/08/2024 from https://www.vmm.be/lucht/stikstof/uitstoot-verzurende-stoffen
Vriens, L., Adriaens, T., Boone, N., Buysse, D., Beck, L. D., Luc De Keersmaeker, Knijf, G. D., Smet, L. D., Devisscher, S., Devos, K., Geeraerts, C., Emilie Gelaude, Maes, D., Neirynck, J., Onkelinx, T., Sioen, G., Thomaes, A., Thoonen, M., Berge, K. V. D.,…Verschelde, P. (2021). Natuurindicatoren 2021 Toestand van de natuur in Vlaanderen, cijfers voor het beleid. INBO. https://purews.inbo.be/ws/portalfiles/portal/68510166/Vriens_etal_2021_Natuurindicatoren.pdf
Vries, W. D. (2008). Verzuring: oorzaken, effecten, kritische belastingen en monitoring van de gevolgen van ingezet beleid (Alterra rapport, Issue. A. Wageningenur. https://edepot.wur.nl/44945
Wamelink, W., Dobben, H. v., Zee, F. v. d., Hinsberg, A. v., & Bobbink, R. (2023). Overzicht van kritische depositiewaarden voor stikstof, toegepast op habitattypen en leefgebieden van Natura 2000. https://edepot.wur.nl/633179