Weerstand tegen wetenschap?
Op 11 maart 2020 riep de World Health Organization COVID-19 uit tot een pandemie. Twee jaar lang nam de Belgische overheid in samenspraak met de regionale en lokale overheden en op advies van experten verschillende maatregelen om de verspreiding van het coronavirus te beperken. Epidemieën zijn van alle tijden. De strijd tegen infectieziekten heeft de menselijke geschiedenis door de eeuwen heen gevormd. Het eerste vaccin ooit werd uitgevonden door de Engelse plattelandsarts Edward Jenner in de late achttiende eeuw. Het koepokkenvaccin van Jenner zorgde ervoor dat uitbraken van pokken in diverse Europese landen grotendeels onder controle kon worden gebracht. In tegenstelling tot Jenner is de naam van Louis Willems vandaag onbekend. De Hasseltse arts ontwikkelde in het midden van de negentiende eeuw een inentingsmethode tegen contagieuze boviene pleuropneumonie, een besmettelijke longontsteking bij runderen. De onenigheid over de idee van besmettelijkheid en de werking van inenting vormde de start van een langdurig wetenschappelijk debat. In deze masterproef staat het debat over de inentingsmethode van Willems centraal. De vergeten methode van Willems verdient om diverse redenen historische aandacht.
Louis Willems’ ontdekking
De Hasseltse arts Louis Willems ontwikkelde in 1852 een inentingsmethode voor de bescherming van runderen tegen exsudatieve pleuropneumonie, kortweg pleuropneumonie. Pleuropneumonie was een soort longontsteking die besmettelijk was voor runderen. Boeren stonden machteloos tegenover deze onzichtbare vijand, die hun dieren ziek maakte en zelfs doodde. De jonge en vastberaden Hasseltse arts Louis Willems was gedreven om een oplossing te vinden voor de ziekte. Na twee jaar onderzoek onthulde Willems in 1852 via een brief aan de minister van Binnenlandse Zaken een doorbraak: hij had een inentingsmethode ontdekt. Zijn methode bestond uit het afnemen van slijm uit de longen van een ziek dier. Dit slijm werd vervolgens ingebracht in de staart van een gezond dier. Deze gecontroleerde blootstelling stimuleerde het immuunsysteem van de dieren om afweerstoffen aan te maken, waardoor ze immuun werden voor de ziekte. De methode van Willems veroorzaakte een hevig debat in België tussen voor- en tegenstanders van inenting.
Ondanks de onbekendheid van de figuur van Louis Willems, vormde zijn ontdekking een belangrijke casus voor de bacteriologie. Willems’ ontdekking vormde de basis van een beter begrip van immunologie en de ontwikkeling van vaccins. Op een moment dat we nog maar weinig wisten over micro-organismen, vond Willems een manier om runderen te beschermen tegen een besmettelijke ziekte. Zijn ontdekking is uniek in België en onthult hoe België sociaal en economisch omging met besmettelijke ziekten en de bestrijding ervan in het midden van de negentiende eeuw. Pleuropneumonie bedreigde niet alleen runderen, maar ook de economische stabiliteit. Net zoals bij de bestrijding van COVID-19 speelde de overheid en het advies van experten een belangrijke rol in de bestrijding van deze ziekte. Zowel bij COVID-19 als bij contagieuze boviene pleuropneumonie was de rol van de wetenschap cruciaal in het onder controle krijgen van de ziekte. Daarnaast was er tegenstand tegen inenting bij beide ziekten.
Onderzoek en bevindingen
Aan de hand van een inhoudsanalyse bestudeerde ik het debat over de methode van Willems tussen 1852 en 1865. Ik selecteerde vijfenzeventig artikels uit vier wetenschappelijke tijdschriften en één krant, en verschillende afzonderlijke publicaties geschreven door Louis Willems. De focus lag op de anatomie van het debat en de bredere implicaties van het debat voor de agrarische en wetenschappelijke wereld. Door te werken met een verscheidenheid aan bronnen slaagde ik erin om de houding van vier grote groepen bloot te leggen: (vee)artsen, boeren, agronomen en de regering.
Deze masterproef biedt inzicht in de verschillende visies die aanwezig waren in het debat over inenting volgens de Willemsmethode. Er waren veel tegenstrijdige opvattingen over pleuropneumonie en inenting. Zo was er geen eensgezindheid over de bestrijding en de oorsprong van de ziekte. Willems en zijn aanhangers betoogden dat pleuropneumonie een besmettelijke ziekte was die kon worden bestreden door middel van inenting. Willems’ tegenstanders waren daarentegen aanhangers van het idee van spontane ontwikkeling of geloofden dat pleuropneumonie zich verspreidde via giftige dampen in de lucht. Het debat over inenting weerspiegelde de bredere maatschappelijke discussie over de aard en verspreiding van infectieziekten in het midden van de negentiende eeuw. Het debat werpt ook licht op het doel en de beoefening van wetenschap. Wetenschap werd in het midden van de negentiende eeuw gekenmerkt door een nauwe samenwerking tussen artsen en dierenartsen. Artsen en dierenartsen werkten samen in de verschillende commissies die waren opgericht om de methode van Willems te onderzoeken. Beide groepen namen ook deel aan de discussies over inenting in de Academie voor Geneeskunde. Niettemin waren vooral dierenartsen tegenstanders van Willems’ ontdekking. Verder werd er in het debat voor en door boeren gesproken. Boeren werden door voorstanders voorgesteld als pleitbezorgers van inenting, vaak zonder enige onderbouwing. Niettemin kwamen boeren ook zelf aan het woord in het debat, vaak als voorstanders van inenting.
Deze masterproef heeft het debat over de methode van Willems op een fijnmazige manier blootgelegd. Ik toonde aan hoe dit debat zich voltrok in vier verschillende, elkaar deels overlappende arena’s: het politieke, academische, agrarische en publieke domein. Deze masterproef draagt bij aan het onderzoek naar de ideeën over de aard, verspreiding en bestrijding van ziekten in het midden van de negentiende eeuw. Ik slaagde erin om een bijdrage te leveren aan het bestaande onderzoek met een microperspectief op de ontdekking van Louis Willems.
Bibliografie
Bibliografie
Uitgegeven bronnen
‘Behoedmiddel tegen de longziekte van het vee’. De Onafhankelijke, 15 oktober 1853.
‘Chambre des représentants. Discussion du budget du ministère de l’intérieur, chapitre de l’agriculture’. Feuille du cultivateur 5 (1863): 515–19.
Dassen, Christian. ‘De l’institution du fond d’agriculture dans la province de Brabant’. Feuille du cultivateur 5 (1863): 26–29.
‘De dood van de heer dokter Willems’. De Onafhankelijke, 27 januari 1907.
Degive, Alphonse. ‘Séance du 27 février. Rapport de la Commission chargée d’examiner le travail de M. le Dr Van Weddingen, instituté: une page d’histoire médicale’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1892): 155–56.
Didot, Alphonse. Deux jours à Hasselt: essai sur l’inoculation de la pleuropneumonie exsudative des bêtes bovines d’après la méthode du docteur Willems de Hasselt. Bruxelles: De Mortier, 1853.
———. ‘inoculation de la pleuropneumonie exsudative d’après le système du Docteur Willems’. De Onafhankelijke, 18 januari 1855.
———. ‘Séance du 23 juillet. Communication sur la pleuropneumonie exsudative des bêtes bovines et sur inoculation préservative’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1853): 715–891.
———. ‘Séance du 28 octobre. Discussion du Mémoire de M. Didot, relatif à la pleuropneumonie épizootique des bêtes bovines’. Bulletin de l'Académie Royale de Médicine de Belgique (1854): 41-43
‘discours prononcé le 24 janvier 1907 aux funérailles de M. docteur L. Willems, membre titulaire de l’Académie royale de médicine’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1907): 26–30.
Dupont, Jules. ‘Reflexions sur l’organisation de la police sanitaire des animaux domestiques et du service véterinaire civil’. Bulletin de l'Académie Royale de Médicine de Belgique (1857): 52-77
‘Faits divers. Ravages de la pleuropneumonie dans la Flandre orientale’. Feuille du cultivateur 2 (1860): 781–82.
Fallot, Salomon Louis. ‘Séance du 24 févriers. Rapport de la Commission chargée d’examiner le travail de M. le docteur Boens, de Liége, institué: quelques réflections générales sur l’inoculation de la pleuropneumonie exsudative des bêtes bovines envisagée comme moyen prophylactique des maladies épizootiques’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1855): 238–47.
———. ‘Séance du 31 juillet. Rapport de la Commission qui a été chargée d’examiner le Mémoire de M. le docteur Willems, relatif à la pleuro-pneumonie épizootique des bêtes bovines’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1852): 838–59.
Fossion, Nicolas. ‘Séance du 29 avril. Dépot et lecture d’une proposition’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1865): 286–88.
‘Guérison de la pleuro-pneumonie des bêtes bovines par l’inoculation’. De Onafhankelijke, 11 juli 1852.
Gérard, François-Jean. courte dissertation sur l’inoculation de la pleuropneumonie bovine. Brussel: Deltombe, 1863.
———. ‘Quelques mots sur la pleuropneumonie exsudative de l’espèce bovine’. Feuille du cultivateur 5 (1863): 600–602.
‘Inenting ter voorbehoedende longziekte’. De Onafhankelijke, 11 december 1853.
‘Inoculation de la pleuropneumonie épizootique’. De Onafhankelijke, 29 oktober 1854.
‘Inoculation de la pleuropneumonie exsudative-nomination d’une commission’. Bulletin administratif du ministère de l’intérieur 9, nr. 10 (1855): 445–46.
‘Inoculation de la pleuropneumonie exsudative. Résultats’. De Onafhankelijke, 9 april 1854.
Koltz. ‘Chronique agricole de l’Allemagne’. Feuille du cultivateur 1 (1859): 148–50.
———. ‘Chronique agricole de l’Allemagne’. Feuille du cultivateur 2 (1860): 741.
‘[kort nieuwsbericht Willems]’. De Onafhankelijke, 9 mei 1852.
‘[kort nieuwsbericht Willems]’. De Onafhankelijke, 14 november 1852.
‘[kort nieuwsbericht Willems]’. De Onafhankelijke, 9 januari 1853.
‘[kort nieuwsbericht Willems]’. De Onafhankelijke, 20 oktober 1855.
‘La question de l’inoculation de la pleuropneumonie de l’espéce bovine, portée devant la chambre des représentants de Belgique’. De Onafhankelijke, 17 december 1854.
‘Lois et arrêtés. Fond d’agriculture- indemnités’. Bulletin administratif du ministère de l’intérieur 6, nr. 7 (1852): 322.
‘Manifestation en faveur du procédé Willems’. De Onafhankelijke, 24 juli 1853.
Marinus, Jean Romuald. ‘Séance du 27 janvier. Rapport de la Commission chargée de suivre les expériences instituées à l’Ecole vétérinaire de l’Etat sur l’inoculation du virus pneumonique comme moyen préservatif de la pleuropneumonie épizootique des bêtes bovines’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1855): 201–23.
———. ‘Séance du 28 novembre. rapport de la commission chargée d’examiner la communication de M. Maris, médecin vétérinaire du Gouvernement, à Hasselt, relative à la pleuropneumonie bovine’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1865): 774–79.
Medische Vereniging Limburg. Manifestation en l’honneur de M. le docteur Louis Willems a l’occasion de son cinquantenaire professionnel et du cinquantenaire de son invention de l’inoculation de la pleuropneumonie exsudative (1850-1900): Hasselt, 14 octobre 1900 : compte rendu. Hasselt: Michiel Ceysens, 1900.
Ministerie van Binnenlandse Zaken. Rapports et documents officiels relatifs à l’inoculation de la pleuropneumonie exsudative d’après le procédé de M. le docteur Willems: 7e rapport de la commission instituée près du Ministère de l’Intérieur. Brussel: De Delevingne et Callewaert, 1865.
Morren, Charles. ‘Ephémérides agricoles’. Journal d’agriculture pratique 6 (1853): 202–4.
———. ‘Pleuropneumonie. Sur l’inoculation du bétail’. Journal d’agriculture pratique 9 (1857): 378–82.
———. ‘Prologue du cinquième volume’. Journal d’agriculture pratique 5 (1852): V.
‘Nouveaux résultats du procédé Willems’. De Onafhankelijke, 24 maart 1853.
Pétry, Pierre Joseph Antoine. ‘Séance du 30 novembre. rapport de la commission chargée d’examiner les mémoires envoyés au concours sur la question relative à la pleuro-pneumonie épizootique’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1850): 3–14.
Piercot, Ferdinand. ‘Circulaire N° 98. Pleuropneumonie-exsudative-procédé Willems’. Bulletin administratif du ministère de l’intérieur 6, nr. 11 (1852): 675–76.
———. ‘Circulaire N° 99. Pleuropneumonie-exsudative-procédé Willems’. Bulletin administratif du ministère de l’intérieur 6, nr. 11 (1852) : 676-77.
———. ‘Circulaire N° 102. Pleuropneumonie-procédé Willems- retrait circulaire du 8 juillet 1852 relative aux inoculations pratiquées par les maréchaux vétérinaires’. Bulletin administratif du ministère de l’intérieur 6, nr. 11 (1852): 682.
‘Pleuropneumonie épizootique du bétail. Conclusions du rapport de la commission hollandaise chargée d’étudier la valeur du traitement de M. le dr Willems’. Journal d’agriculture pratique 7 (1854): 564.
‘Pleuropneumonie exsudative’. De Onafhankelijke, 25 december 1853.
‘Quelques mots sur la pleuropneumonie’. Feuille du cultivateur 4 (1862): 183–84.
Rogier, Charles. ‘Pleuropneumonie exsudative du gros bétail. Procédé de M. le docteur Willems, de Hasselt’. Bulletin administratif du ministère de l’intérieur 6, nr. 6 (1852): 283-84.
———. ‘Circulaire a MM. les gouverneurs’. Bulletin administratif du ministère de l’intérieur 6, nr. 6 (1852): 284-85.
———. ‘Circulaire N° 58. Il est interdit aux personnes qui ne sont pas diplômées comme médecin vétérinaire de pratiquer les inoculations pour préserver les bêtes bovines de la péripneumonie exsudative’. Bulletin administratif du ministère de l’intérieur 6, nr. 7 (1852): 331–32.
———. ‘Circulaire N° 63. Péripneumonie exsudative- procedé du docteur Willems’. Bulletin administratif du ministère de l’intérieur 6, nr. 7 (1852): 340.
———. ‘Circulaire N° 71. Instruction pour l’exécution de l’arrêté royal du 28 juillet 1852, qui autorise l’allocation d’une indemnité aux propriétaires de bestiaux morts ou abattus par suite des expériences sur le procédé Willems’. Bulletin administratif du ministère de l’intérieur 6, nr. 8 (1852): 448.
———. ‘Pleuropneumonie exsudative du gros bétail. Procédé de M. le docteur Willems, de Hasselt’. Bulletin administratif du ministère de l’intérieur 6, nr. 6 (1852): 283–84.
‘Séance 31 mars. Suite de la discussion des rapports de MM. Marinus et Fallot, et du Mémoire de M. Didot, sur la question de l’inoculation pneumonique préconisée par M. le docteur Willems comme préservative de la pleuropneumonie épizootique des bêtes bovines’. Bulletin administratif du ministère de l’intérieur, 1855, 333–80.
‘Séance du 2 octobre. Correspondance’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1852): 879.
‘Séance du 8 juillet. Comité secret’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique, (1865): 596.
‘Séance du 24 févriers. Discussion du Rapport de la Commission chargée de suivre les expériences instituées à l’Ecole vétérinaire de l’Etat sur la méthode préconisée par M. le docteur Willems, comme préservative de la pleuropneumonie épizootique des bêtes bovines, et du Mémoire de M. Didot, relatif à la même maladie’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1855): 247–97.
‘Séance du 25 novembre’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1854): 45–47.
‘Séance du 28 avril. Suite de la discussion des rapports de MM. Marinus et Fallot, et du Mémoire de M. Didot, sur la question relative à l’inoculation pneumonique, préconisée par M. le docteur Willems comme préservative de la pleuropneumonie épizootique des bêtes bovines’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1855): 398–424.
‘Séance du 28 novembre. Suite de la discussion sur l’inoculation appliquée à la prophylaxie de la pleuropneumonie épizootique’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1865): 828–921.
‘Séance du 28 octobre. Suite de la discussion sur l’inoculation appliquée a la prophylaxie de la pleuropneumonie épizootique’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1865): 727–52.
‘Séance du 30 décembre. Motion d’ordre’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1854): 165–67.
‘Séance du 30 juin. Suite de la discussion des rapports de MM. Marinus et Fallot, et du Mémoire de M. Didot, sur la question relative à l’inoculation pneumonique, préconisée par M. le docteur Willems comme préservative de la pleuropneumonie épizootique des bêtes bovines’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique, 1855, 430–50.
‘Séance du 30 septembre. Discussion sur l’inoculation appliquée a la prophylaxie de la pleuropneumonie épizootique’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1865): 666–700.
‘Séance du 31 janvier. Concours de 1850-1853’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1852): 422.
‘Séance Solennelle’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1855): 105–44.
Van Weddingen, Louis. une page d’histoire médicale à propos de la découverte du docteur Willems de Hasselt. Hasselt: Michiel Ceysens, 1893.
Verheyen, Séraphin. ‘Séance du 26 novembre. Discussion du Mémoire de M. Didot, relatif à la pleuropneumonie des bêtes bovines’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1853): 111–79.
Wellenberg, M.P.H.J.. ‘Deuxième rapport sur les expériences faites au moyen de l’inoculation comme préservatif contre la pleuropneumonie exsudative du bétail, adressé à Son Excellence le Ministre de l’Intérieur du royaume des Pays-Bas’. Journal d’agriculture pratique 6 (1853): 262-81.
———. Premier rapport sur les expériences faites au moyen de l’inoculation comme préservatif contre la pleuropneumonie exsudative du bétail, adressé à Son Excellence le Ministre de l’Intérieur du royaume des Pays-Bas. Journal d’agriculture pratique 6 (1853): 11-21.
Willems, Louis. Cinquante années d’inoculation préventive de la péripneumonie contagieuse des bovidés (1850-1900). Brussel: Hayez, 1900.
———. de inoculation de la pleuropneumonie exsudative des bètes bovines. Refutation des Rapports de la Commission officiëlle Belge. Hasselt: Michiel Ceysens, 1858.
———. de l’inoculation de la Pleuropneumonie de l’espèce bovine envisagée au point de vue scientifique. Brussel: Ve parent en fils, 1863.
———. ‘Deuxième lettre sur l’inoculation préservatrice de la pleuropneumonie du bétail, adressée au Directeur du journal d’agriculture’. Journal d’agriculture pratique 5 (1852): 326–29.
———. état de la question de l’inoculation de la pleuropneumonie exsudative de l’espèce bovine en 1861. Hasselt: Michiel Ceysens, 1861.
———. ‘Mémoire sur la pleuropneumonie épizootique exsudative du bétail et sur le moyen de l’en préserver, adressé à M. le Ministre de l’intérieur’. Journal d’agriculture pratique 5 (1852): 176–204.
———. ‘Nouveaux renseignements sur l’inoculation anti-pleuropneumonique; lettre adressée au directeur du journal d’agriculture’. Journal d’agriculture pratique 5 (1852): 286–90.
———. nouvelles recherches sur la pleuropneumonie de l’espèce bovine sur l’inoculation préventive de cette maladie. Brussel: Manceaux, 1880.
———. pleuropneumonie exsudative du gros bétail. Inoculation. Réponse du docteur Willems a Mr Verheyen. Hasselt: Milis, 1854.
———. ‘Quatrième lettre sur l’inoculation préservatrice de la pleuropneumonie du bétail, adressée au directeur du journal d’agriculture’. Journal d’agriculture pratique 5 (1852): 414–22.
———. Réponse aux adversaires de l’inoculation de la pleuropneumonie exsudative des bêtes bovines. Hasselt: Milis, 1853.
———. ‘Séance du 25 mars. la vaccination bovine’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1893): 282–92.
———. ‘Séance du 26 novembre. maladies contagieuses et inoculations préventives’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1904): 687–97.
———. ‘Séance du 30 décembre. Note relative à la pleuropneumonie exsudative et à l’inoculation préventive de celle maladie’. Bulletin de l’Académie Royale de Médicine de Belgique (1865): 941–49.
———. ‘Troisième lettre sur l’inoculation préservatrice de la pleuropneumonie du bétail, adressée au directeur du journal d’agriculture’. Journal d’agriculture pratique 5 (1852): 366–74.
Werken
Adelman, Juliana. ‘Contagious Bovine Pleuropneumonia, Germs and Public Health in Dublin, 1862–1882’. Social History of Medicine 30, nr. 1 (1 februari 2017): 71–91.
Back, Rob. ‘De besmettelijke longziekte onder rundvee in Nederland (1852-1870)’. ARGOS. Bulletin van het Veterinair Historisch Genootschap 57, nr. 6 (2017): 264–73.
Barnes, David S. The Great Stink of Paris and the Nineteenth-Century Struggle against Filth and Germs. Baltimore: Johns Hopkins university press, 2006.
Blevins, Steve M., en Michael S. Bronze. ‘Robert Koch and the “Golden Age” of Bacteriology’. International Journal of Infectious Diseases 14, nr. 9 (2010): 744–51.
Bynum, W. F. ‘“C’est Un Malade”: Animal Models and Concepts of Human Diseases’. Journal of the History of Medicine and Allied Sciences 45, nr. 3 (1990): 397–413.
Cheville, Norman F. Pioneer Scientists and the Great Animal Plagues : How Microbes, War, and Public Health Shaped Vet Medicine in the American Heartland. Indiana: Purdue University Press, 2021.
De Bont, Raf. ‘“Writing in Letters of Blood”: Manners in Scientific Dispute in Nineteenth-Century Britain and the German Lands’. History of Science 51, nr. 3 (2013): 309–35.
Demarée, Gaston R., en This Rutishauser. ‘From “Periodical Observations” to “Anthochronology” and “Phenology” – the scientific debate between Adolphe Quetelet and Charles Morren on the origin of the word “Phenology”’. International Journal of Biometeorolog 55, nr. 6 (2011): 753–61.
De Knecht-van Eekelen, Annemarie. ‘Het bacteriologisch dogma’. Nederlands Tijdschrift voor Medische Microbiologie 27, nr. 1 (2019): 14–19.
Deneckere, Gita. ‘Nieuwe geschiedenis 1878-1905’. In Nieuwe geschiedenis van België, onder redactie van Vincent Dujardin, Marnix Beyen, Michel Dumoulin, Emmanuel Gerard, en Mark Van Den Wijngaert, 447–647. Tielt: Lannoo, 2005.
De Smet, Johan. ‘Oorlogspaarden: Deel 1: Kort overzicht van het gebruik van paarden voor oorlogsvoering vanaf de late middeleeuwen tot het einde van de negentiende eeuw’. Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift 90, nr. 2 (2021).
Devos, Isabelle. Allemaal beestjes: mortaliteit en morbiditeit in Vlaanderen, 18de-20ste eeuw. Historische economie en ecologie. Gent: Academia Press, 2006.
Di Teodoro, Giovanni, Giuseppe, Marruchella, Andrea Di, Provvido, e.a. ‘Contagious Bovine Pleuropneumonia: A Comprehensive Overview’. Veterinary Pathology 57, nr. 4 (2020): 476–89.
Diser, Lyvia. ‘Laboratory versus Farm: The Triumph of Laboratory Science in Belgian Agriculture at the End of the Nineteenth Century’. Agricultural History 86, nr. 1 (2012): 31–54.
———. Wetenschap Op de Proef: Laboratoria in Het Belgisch Overheidsbeleid, 1870-1940. Leuven: Leuven University Press, 2016.
Drakman, Annelie. ‘The deadly stench of putrefaction: An analysis of miasma, the theory of contagion which dominated nineteenth-century medicine’. Historisk tidskrift 143, nr. 3 (2023): 322–50.
Dupuy, Virginie, Lucía, Manso-Silván, Valérie, Barbe, e.a. ‘Evolutionary History of Contagious Bovine Pleuropneumonia Using Next Generation Sequencing of Mycoplasma Mycoides Subsp. Mycoides “Small Colony”’. PLOS One 7, nr. 10 (2012): 1–9.
Eyler, John. Victorian social medicine: The ideas and methods of William Farr. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1979.
Fisher, John. ‘To Kill or Not to Kill: The Eradication of Contagious Bovine Pleuro-Pneumonia in Western Europe’. Medical History 47, nr. 3 (2003): 314–31.
French, Michael, en Jim Phillips. Cheated Not Poisoned?: Food Regulation in the United Kingdom, 1875-1938. Manchester: Manchester University Press, 2000.
Gallez, Louis, en Léon Gallez. Histoire de l’académie royale de médecine de Belgique 1841-1902. Mémoires couronnés et autres mémoires publiés par l’Académie royale de Belgique. Bruxelles: Hayez, 1903.
Geison, Gerald L. The Private Science of Louis Pasteur. Princeton Legacy Library 306. Princeton: Princeton University Press, 2014.
Gijbels, Jolien, Joris Vandendriessche, en Kaat Wils. ‘Een Venster Op de 19e Eeuw’. Faro 13, nr. 4 ( 2020): 30–33.
Gijbels, Jolien. ‘Medical Compromise and Its Limits: Religious Concerns and the Postmortem Caesarean Section in Nineteenth-Century Belgium’. Bulletin of the History of Medicine 93, nr. 3 (2019): 305–34.
———. ‘The Perils of Birth: Obstetrics, Religion and Medical Ethics in Belgium (ca. 1830-1914)’. Onuitgegeven doctoraatsproefschrift, KU Leuven, 2021.
Gradmann, Christoph. ‘Robert Koch and the Invention of the Carrier State: Tropical Medicine, Veterinary Infections and Epidemiology around 1900’. Studies in History and Philosophy of Science. Part C, Studies in History and Philosophy of Biological and Biomedical Sciences 41, nr. 3 (2010): 232–40.
Halleux, Robert, Jan Vandersmissen, Andrée Despy-Meyer, en Geert Vanpaemel. Geschiedenis van de wetenschappen in België. 1815 - 2000. Brussel: Dexia bank, 2001.
Hamlin, Christopher. Cholera: The biography. New York: Oxford University Press, 2009.
Holmberg, Christine, Paul R. Greenough, Stuart S. Blume, en Christine Holmberg. The Politics of Vaccination: A Global History. 1st ed. Manchester History of Medicine. Manchester: Manchester University Press, 2017.
Huygelen, C. ‘Louis Willems als grondlegger van de enting tegen boviene pleuropneumonie (longziekte)’. Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift 69 (2000): 154–58.
———. Louis Willems (1822-1907) and the Immunization against Contagious Bovine Pleuropneumonia: An Evaluation. Brussel: Paleis der Academiën, 1997.
Hymans, Louis Salomon. Histoire parlementaire de la Belgique de 1831 à 1880. Brussel: Bruylant-Christophe & cie, 1880.
Jones, Susan D. Death in a Small Package: A Short History of Anthrax. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2010.
Karamanou, Marianne. ‘From Miasmas to Germs: A Historical Approach to Theories of Infectious Disease Transmission’. Le Infezioni in Medicin 20, nr. 1 (2012): 58–62.
Kellens, Martine. ‘Portret van Dr. Louis Willems (1822-1907)’. Kunst in de Kijker 90 (2000): 1–10.
Kessel, Anthony. Air, the Environment and Public Health. Cambridge: Cambridge University Press, 2006.
Lambrechts, Morgane. ‘“Un pays qui est célèbre par son agriculture doit posséder beaucoup de bêtes (à cornes).” Kwantitatieve en kwalitatieve analyse van de veeteelt in 18de en 19de eeuws Vlaanderen’. Onuitgegeven masterproef, UGent, 2016.
Laxton, Paul. ‘This Nefarious Traffic: Livestock and Public Health in mid-Victorian Edinburgh’. In Animal Cities: Beastly Urban Histories, onder redactie van Peter Atkins, 107–72. London: Taylor & Francis, 2012.
Le Bas, Cédric. ‘Epidemiologie de la peripneumonie contagieuse Bovine (PPCB). Synthese bibliographique’. Onuitgegeven masterproef, Montpellier, 1990.
Le Get, R. ‘Contagious Bovine Pleuropneumonia within the 19th Century Miasmatic Landscape’. Australian Veterinary Journal 96, nr. 8 (2018): 285–90.
MacNeill, William H. Plagues and Peoples. Harmondsworth: Penguin books, 1979.
Mainil, J., en E. De Graef. ‘Grote en kleine geschiedenis van de infectieziekten en micro-organismen’. Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift 74, nr. 3 (2005): 169–81.
Mammerickx, Marc. Histoire de la médecine vétérinaire belge; suivie d’un Répertoire bio-bibliographique des médecins vétérinaires belges et de leurs écrits. Brussel: Paleis der Academiën, 1967.
Mitsuda, Tatsuya. ‘Entangled Histories: German Veterinary Medicine, c.1770–1900’. Medical History 61, nr. 1 (2017): 25–47.
Molle, Leen van. Ieder voor allen: de Belgische Boerenbond, 1890-1990. Leuven: Leuven University Press, 1990.
Monnais, Laurence. Médecine(s) et santé: Une petite histoire globale - 19e et 20e siècles. Montréal: Les Presses de l’Université de Montréal, 2016.
Natura Limburg. Hulde aan Dr. Louis Willems, Hasselt, 1822 - 1907. Hasselt: Natura Limburg, 1958.
Olmstead, Alan L., en Paul Webb Rhode. Arresting Contagion: Science, Policy, and Conflicts over Animal Disease Control. Cambridge: Harvard University Press, 2015.
Olmstead, Alan L. ‘The First Line of Defense: Inventing the Infrastructure to Combat Animal Diseases’. The Journal of Economic History 69, nr. 2 (2009): 327–5
Porter, Theodore M. Trust in Numbers: The Pursuit of Objectivity in Science and Public Life. Princeton: Princeton university press, 1996.
Randeraad, Nico. States and Statistics in the Nineteenth Century: Europe by Numbers. Manchester: Manchester University Press, 2020.
Robyns, Alb. Dokter Louis Willems. Maaseik: Van Der Donck-Robyns, 1923.
Ronsijn, Wouter, en Eric Vanhaute. ‘From the Hungry 1840s to the Dear 1850s: The Case of Belgium’s Food Price Crisis, 1853-56’. Agricultural History Review 66, nr. 2 (2018): 238–60.
Rosher, Mike, André Krebber, en Brett Mizelle. Handbook of Historical Animal Studies. Berlin/Boston: De Gruyter Oldenbourg, 2021.
Schepers, Rita. De opkomst van het medisch beroep in België: de evolutie van de wetgeving en de beroepsorganisaties in de 19e eeuw. Amsterdam: Rodopi, 1989.
Segers, Yves, Mark D’hoker, Eric Vanhaute, Etienne Van Hecke, Leen Van Molle, en Geert Vanpaemel. Leven van het land: boeren in België 1750 - 2000. Leuven: Davidsfonds, 2004.
Smeets, Luc. Smeets. Drie generaties jeneverstokers in Hasselt. Gent: Snoeck, 2012.
Smithcors, J. F. ‘Veterinary Medicine and Civilization’. The Centennial Review of Arts & Science 1, nr. 3 (1957): 286–302.
Sterk, Jos. 100 Invloedrijke Limburgers: van Ambiorix tot Roppe. Hasselt: Het Belang van Limburg, 2001.
Tulchinsky, Theodore H., Elena A. Varavikova, en Matan J. Cohen. ‘A history of public health’. The New Public Health, nr. 4 (2023): 1–54.
Tulodziecki, Dana. ‘How (Not) to Think about Theory-Change in Epidemiology’. Synthese 198, nr. 10 (2021): 2569–88.
Van Dijck, Maarten. De wetenschap van de wetgever: de klassieke politieke economie en het Belgische landbouwbeleid 1830-1884. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2008.
Vandendriessche, Joris. ‘Arbiters of Science. Medical Societies and Scientific Culture in Nineteenth-Century Belgium’. Onuitgegeven doctoraatsproefschrift, KU Leuven, 2014.
———. ‘Een Stedelijke Wetenschap. Medische Genootschappen En de Organisatie van de Belgische Geneeskunde, 1800-1850’. Handelingen Der Koninklijke Zuid-Nederlandse Maatschappij Voor Taal- En Letterkunde En Geschiedenis 67 (2014): 95–111.
———. Medical Societies and Scientific Culture in Nineteenth-Century Belgium. Social Histories of Medicine. Manchester: University Press, 2018.
———. ‘Setting Scientific Standards. Publishing in Medical Societies in Nineteenth-Century Belgium’. Bulletin of the History of Medicine 88, nr. 4 (2018): 626–53.
Vanderpelen-Diagre, Cécile, en Valérie Leclercq. ‘Tendre le bras à la nation: Contribution à une histoire du geste vaccinal (Belgique, 1830–1900)’. Canadian Journal of Health History 39, nr. 2 (2022): 340–68.
Waddington, Keir. ‘'Dead Meat' Dramas: Diseased Meat and the Public's Health’. History compass 1, nr. 1 (2003) : 1-7.
Wester, Jürjen. Geschiedenis der veeartsenijkunde. Utrecht: Drukkerij Hoonte, 1939.
Wilkinson, Lise. Animals and Disease: An Introduction to the History of Comparative Medicine. Cambridge: Cambridge University Press, 1992.
———. ‘Keywords in the history of medicine. Bacteria.’ The Lancet (British edition) 363, nr. 9423 (2004) : 1835.
Willems, Gertie. ‘De maatschappelijke rol van de Académie Royale de Médecine de Belgique (1841-1914)’. Onuitgegeven masterproef, KU Leuven, 2003.
Wils, Kaat. De omweg van de wetenschap: Het positivisme en de Belgische en Nederlandse intellectuele cultuur, 1845-1914. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2005.
Woods, Abigail, en Michael Bresalier. ‘One Health, Many Histories’. Veterinary Record 174, nr. 26 (2014): 650–54.
Woods, Abigail, Michael Bresalier, Angela Cassidy, en Rachel Mason Dentinger. Animals and the Shaping of Modern Medicine: One Health and Its Histories. Cham: Springer Nature, 2018.
Wood, Abigail. ‘From Practical Men to Scientific Experts: British Veterinary Surgeons and the Development of Government Scientific Expertise, C. 1878–1919’. History of science 51, nr. 4 (2013): 457-80.
Worboys, Michael. ‘Practice and the Science of Medicine in the Nineteenth Century’. Isis 102, nr. 1 (2011): 109-15
———. Spreading Germs: Disease Theories and Medical Practice in Britain, 1865-1900. Cambridge: Cambridge University Press, 2000.
Digitale informatie
‘Corona 3 jaar later: De impact van een ongeziene gezondheidscrisis’. Crisiscentrum. 16 maart 2023. https://crisiscentrum.be/nl/newsroom/corona-3-jaar-later-de-impact-van-….
Devos, Isabelle. ‘Van pest tot corona, een zeer korte geschiedenis van epidemieën in Vlaanderen en België’. Queteletcentrum. 25 mei 2020. https://www.queteletcenter.ugent.be/epidemieen/.
‘Inventaris archief van dokter Willems’. Algemeen Rijksarchief. Geraadpleegd 29 februari 2024. https://search.arch.be/ead/BE-A0515_104910_103218_DUT.
‘Fossion Nicolas’. ARMB. Geraadpleegd 1 mei 2024.
https://www.armb.be/l-academie/composition/armbmembrelist/detailmembre/….
‘Dokter Willems (Witte Nonnenstraat)’. Hasel. Geraadpleegd 18 mei 2024. https://hasel.be/dokter-willems-witte-nonnenstraat.
‘Willems, Louis (1822-1907)’. Hasel. Geraadpleegd 15 augustus 2023. https://hasel.be/willems-louis-1822-1907.
Joseph, Jean. ‘Membre Sauveur Dieudonné’. ARMB. Geraadpleegd 1 april 2024. https://www.armb.be/l-academie/composition/armbmembrelist/detailmembre/….
Lamberet, Renée. ‘JOIGNEAUX Pierre’. Le maitron. 18 april 2016. https://maitron.fr/spip.php?article32813.
