Feest of geen feest?
In Vlaanderen zijn lokale volksraadplegingen al bijna 30 jaar een feit, wat een opmerkelijke verschuiving in de democratische praktijk met zich meegebracht heeft. Deze directe democratische instrumenten schudden de traditionele rol van politieke partijen in de representatieve democratie door elkaar. Burgers krijgen de kans om rechtstreeks te beslissen over belangrijke maatschappelijke thema’s, met als doel het groeiende wantrouwen in de politiek te verminderen. Echter, deze evolutie roept vragen op over de invloed van politieke partijen en hun strategieën om hun positie te behouden.
Mobilisatie blijkt uit het gevoerde onderzoek een krachtig instrument te zijn dat partijen graag benutten. Vergelijk het met het organiseren van een feestje. Sommige partijen zijn de enthousiaste gastheer die iedereen aanmoedigt om te komen en zelfs richtlijnen meegeeft over de dresscode. Anderen wachten eerder af, hopend dat het feestje niet doorgaat en geven redenen om niet te komen.
“Meerderheidspartijen nemen het voortouw in de mobilisatie, wat getuigt van hun sterke behoefte om de macht vast te houden”
Het onderzoek wijst uit dat partijen vooral geneigd zijn om hun achterban in een bepaalde stemrichting te mobiliseren. Dit is cruciaal voor hen om hun invloed te behouden in situaties waarin deze anders zou vervagen. Het is opvallend dat vooral de meerderheidspartijen het voortouw nemen in de mobilisatie, wat getuigt van hun sterke behoefte om de macht vast te houden. Reeds verankerd in hun positie, zijn ze vastbesloten hun invloed te beschermen. Dit illustreert de intrinsieke relatie tussen democratische participatie en partijpolitiek.
Wie roept de kiezers?
Dit onderzoek ging verder dan alleen het observeren van mobilisatie. Het biedt inzicht in de dynamiek van de politieke arena, waar de mobilisatie zelf net zo belangrijk is als de uitslag van de stemming. Welke specifieke kenmerken van volksraadplegingen, gemeenten en partijen spelen hierin een cruciale rol?
De onderwerpen van de volksraadplegingen blijken een belangrijke factor te zijn in de mate van mobilisatie. Wanneer de volksraadpleging gaat over gemeentediensten, zoals beleidswijzigingen of infrastructuurprojecten, is de mobilisatie vaak intensiever. Daarnaast speelt de competitiviteit van de volksraadpleging een significante rol: wanneer een onderwerp veel discussie oproept, zetten partijen zich actiever in. Opmerkelijk is dat in situaties zonder sterke concurrentie partijen ook geneigd zijn meer te mobiliseren, mogelijk om te voorkomen dat tegenstanders te veel invloed verwerven. Hierin komen de partijpolitieke motieven weer duidelijk naar voren.
Ook de ideologie van politieke partijen blijkt cruciaal voor hun mobilisatie-inspanningen. Linkse partijen, vooral groene partijen, tonen een beduidend hogere mobilisatiegraad dan hun rechtse tegenhangers. Dit kan worden toegeschreven aan hun focus op het beïnvloeden van de publieke opinie en het creëren van een gezamenlijke beweging.
Dit laat zien dat soms de kleinste gemeenschappen de grootste impact kunnen hebben op politieke participatie.
Bovendien blijkt dat politieke partijen in kleinere gemeenten een grotere kans op mobilisatie hebben dan in grotere. De oude uitspraak dat “in een klein dorp iedereen elkaar kent” komt hier tot leven. De nabijheid maakt het eenvoudiger om mensen te mobiliseren. In grotere gemeenten is de spreiding groter, waardoor individuele stemmen in de massa vervagen. Dit laat zien dat soms de kleinste gemeenschappen de grootste impact kunnen hebben op politieke participatie.
Als een warm mes door boter
In deze uitgebreide studie zijn 118 lokale politieke partijen in Vlaanderen onder de loep genomen. Deze partijen hebben sinds 1996 minstens één volksraadpleging meegemaakt en hadden minstens één zetel in de gemeenteraad. De duidelijke omkadering en reglementering van Vlaamse lokale volksraadplegingen waren een absoluut voordeel tijdens de dataverzameling. Deze steunde overigens op een grondig krantenonderzoek. Zo kon er cruciale informatie verzameld worden, zoals opkomstcijfers en stemgedrag. Belga.press diende hierbij als de belangrijkste bron.
Alle verzamelde gegevens werden nadien samengevoegd in een uitgebreide dataset, waarna statistische analyses met SPSS werden uitgevoerd, inclusief logistische regressies. Dankzij een grondige voorbereiding verliepen zowel de dataverzameling, als de analyses zo soepel als dat een warm mes door boter zou snijden.
Maak de stille strijd mondig
De bevindingen van dit onderzoek hebben belangrijke implicaties voor het beleid rond volksraadplegingen. Beleidsmakers moeten nadenken over hoe de rol van partijen binnen deze processen kan worden hervormd. Want, zoals bewezen, partijen kunnen niet zomaar aan de kant worden geschoven. Het creëren van een officiële ruimte voor partijmobilisatie, waar politieke standpunten en argumenten in een breder publiek debat worden gepresenteerd, kan hier als optie gelden. Zo krijgen ook kleinere partijen een eerlijkere kans om hun stem te laten horen, wat in een Vlaamse lokale context niet altijd even eenvoudig blijkt te zijn. Op deze manier verschijnt het debat, dat nu in de schaduw van de stemming wordt gevoerd, toegankelijk en mondig op de voorgrond.
“De invloed van politieke mobilisatie kan worden geminimaliseerd, terwijl tegelijkertijd de rol van partijen wordt herzien. Dat is de sleutel tot echte democratie!”
In een hybride democratie, waarin directe en representatieve elementen samenkomen, moet het doel niet zijn om de invloed van partijen te negeren, maar om hen net een meer informerende rol te geven die de keuzevrijheid van de burgers vergroot. Dit soort innovaties en adaptaties kunnen helpen bij een gezondere democratische praktijk waarin burgers daadwerkelijk controle hebben over belangrijke besluiten. Door een weloverwogen en goed geïnformeerde besluitvorming te stimuleren, kan de invloed van politieke mobilisatie worden geminimaliseerd, terwijl tegelijkertijd de rol van partijen wordt herzien. Dat is de sleutel tot echte democratie!
De toekomst van de Vlaamse directe democratie hangt af van het vermogen om een evenwicht te vinden tussen de noodzakelijke rol van politieke partijen en de autonomie van de burger. Tot die tijd blijft het echter duidelijk dat partijen onverminderd blijven vasthouden aan het aloude motto “vertrouwen is goed, controle is beter”.
Altman, D. (2014). Direct Democracy Worldwide. Cambridge University Press.
Altman, D. (2017). The Potential of Direct Democracy: A Global Measure (1900–2014). Social Indicators Research, 133(3), 1207–1227.
Arnstein, S.A. (1969). Ladder of Citizen Participation. Journal of the American Institute of Planners, 34(4), 216-224.
Asatryan, Z. & De Witte, K. (2015). Direct democracy and local government efficiency. European Journal of Political Economy, 39, 58-66.
Ashworth, R., Copus, C., & Coulson, A. (2004). Local democratic renewal: an introduction. Local Government Studies, 30(4), 459–466.
Bala, J. (2016). Contribution of SPSS in Social Sciences Research. International Journal of Advanced Research in Computer Science, 7(6).
Barber, B. R. (1984). Strong Democracy: Participatory Politics for a New Age. University of California Press.
Barnes, S., & Kaase, M. (1979). Political Action: Mass Participation in Five West Democracies. Sage.
Beckers, M., & Billiet, J. (2009). “Handhaven” of “herroepen”? De vraagstelling in twaalf gemeentelijke volksraadplegingen in Vlaanderen onderzocht. Res Publica, 51(1), 53–82.
Belfius. (Z.d.). Samenstelling van de clusters: Vlaanderen. Geraadpleegd op 8 maart 2024, van https://research.belfius.be/wp-content/uploads/2018/06/CLUSTER_NL_INT.p…;
Bengtsson, Å., & Mattila, M. (2009). Direct Democracy and its Critics: Support for Direct Democracy and ‘Stealth’ Democracy in Finland. West European Politics, 32(5), 1031–1048.
Bernardi, L., Sandri, G., & Seddone, A. (2017). Challenges of political participation and intra-party democracy: Bittersweet symphony from party membership and primary elections in Italy. Acta politica, 52, 218-240.
Best, R. E. (2011). The declining electoral relevance of traditional cleavage groups. European Political Science Review, 3(2), 279–300.
Biagi, F. (2017). Plebiscite: an old but still fashionable instrument 2017(2), 713-738. University of Illinois Law Review, 2017(2), 713–738.
Blais, A., & Rubenson, D. (2012). The Source of Turnout Decline: New Values or New Contexts? Comparative Political Studies, 46(1), 95–117.
Bowler, S., Donovan, T., & Karp, J. A. (2006). Why Politicians Like Electoral Institutions: Self-Interest, Values, or Ideology? The Journal of Politics, 68(2), 434–446. 12
Brady, H. (1998). Political Participation. In J. Robinson, P. Shaver, & L. Wrightsman (Eds.), Measures of Political Attitudes: Vol. (pp. 737–801). Academic Press.
Budge, I. (2006). Direct and Representative Democracy: Are They Necessarily Opposed? Representation, 42(1), 1-12.
Buelens, J. (2009). Volksraadplegingen: Kan België wat leren van Nederland? Res Publica, 51(1), 13–31.
Caluwaerts, D. (2011). Van stemmen naar praten: het ideaal van de deliberatieve democratie. Samenleving & Politiek, 18(9), 79–85.
Caluwaerts, D., & Reuchamps, M. (2014). Deliberative stress in linguistically divided Belgium. In J. Ugarriza & D. Caluwaerts (Eds.), Democratic Deliberation in Deeply Divided Societies. From Conflict to Common Ground (pp. 35-52). Palgrave Macmillan.
Caluwaerts, D., Kern, A., Reuchamps, M., & Valcke, T. (2020). Between party democracy and citizen democracy: explaining attitudes of flemish local chairs towards democratic innovations. Politics of the Low Countries, 2(2), 192-213.
Caluwaerts, D., Reuchamps, M., & Brans, M. (2013). Van macht naar massa. Burgerparticipatie op het lokale niveau. In K. Deschouwer, T. Verthé, & B. Rihoux (Eds.), Op zoek naar de kiezers: lokale partijafdelingen en de gemeenteraadsverkiezingen van oktober 2012 (pp. 219–241). ASP.
Chandler, D. (2000). Active Citizens and the Therapeutic State: The Role of Democratic Participation in Local Government Reform. Policy and Politics, 29(1), 3–14.
Closa, C. (2007). Why Convene Referendums? Explaining Choices in EU Constitutional Politics. Journal of European Public Policy, 14(8), 1311–1332.
Close, C. (2018). Parliamentary party loyalty and party family: The missing link?. Party Politics, 24(2), 209-219.
Close, C., & Legein, T. (2023). Liberal parties. In N. Carter, D. Keith, G. Sindre & S.Vasilopoulou (Eds.), The Routledge Handbook of Political Parties (pp. 149-160). Routledge.
Coffe, H. & Michels, A. (2014). Education and support for representative, direct and stealth democracy. Electoral Studies, 35(1), 1-11.
Collin, K. (2019). Populist and authoritarian referendums: The role of direct democracy in democratic deconsolidation. Brookings Institution.
Conge, P. J. (1988). The Concept of Political Participation: Toward a Definition. Comparative Politics, 20(2); 241-249.
Coutto, T. (2020). Half-full or half-empty? Framing of UK–EU relations during the Brexit referendum campaign. Journal of European Integration, 42(5), 695–713.
Cox, G. W. (2015). Electoral Rules, Mobilization, and Turnout. Annual Review of Political Science, 18(1), 49–68.
Daemen, H., & Schaap, L. (Eds.). (2000). Citizen and City: developments in fifteen local democracies. Delft Academic Press.
Dalton, R. (2004). Democratic Challenges, Democratic Choices: The Erosion of Political Support in Advanced Industrial Democracies. Oxford University Press.
Dalton, R., & Welzel, C. (2014). The Civic Culture Transformed: From Allegiant to Assertive Citizens. Cambridge.
Dassonneville, R., & McAllister, I. (2021). Explaining the decline of political trust in Australia. Australian Journal of Political Science, 56(3), 280-297.
De Ceuninck, K. (2017). De kop is eraf: op naar een nieuwe fusieronde in Vlaanderen?. In H. Reynaert (Ed.), Veranderende lokale besturen voor en door de mensen?! (pp. 59-72). Vanden Broele.
De Koster, K., Kampen, J., Caluwaerts, D., Depauw, S. & Deschouwer, K. (2010). Democratie en de kloof tussen discours en praktijk. Burgerparticipatie, overheidsbeleid en tevredenheid op het lokale niveau. Academia Press.
De Smedt, N., Goutry, W., Steyvers, K., & Wauters, B. (2023). Van adviesraad tot bindend referendum : hoe beoordelen lokale politici instrumenten voor meer burgerinspraak? In H. Reynaert (Ed.), (Werknemers)participatie en lokale besturen in Vlaanderen (pp. 13–33). Vanden Broele.
De Sousa Santos, B. (1998). Participatory budgeting in Porto Alegre: Toward a redistributive. Politics & Society, 26(4), 461-510.
De Vreese, C. & H. Semetko. (2004). Political Campaigning in Referendums: Framing the Referendum Issue. Routledge.
Denters, B., Goldsmith, M., Ladner, A., Mouritzen, P. E., & Rose, L. E. (2014). Size and Local Democracy. Edward Elgar Publishing. Deschouwer, K. (1998).
Politieke partijen en de moeilijke democratie. Samenleving en Politiek, 5(1), 4-17. Devos, C. (2013). Politiek. Borgerhoff & Lamberigts.
Dodeigne, J., Jacquet, V., & Reuchamps, M. (2020). The attractiveness of local and national list labels: the role of socio-economic inequalities on the success of electoral lists. Local government studies, 46(5), 763-779.
Donovan, T., & Karp, J. A. (2006). Popular support for direct democracy. Party politics, 12(5), 671-688.
Downs, A. (1957). An economic theory of democracy. Harper and Row.
Elchardus, M. (2002). De dramademocratie. Lannoo.
Elstub, S., & Escobar, O. (2019). Defining and typologising democratic innovations. Handbook of democratic innovation and governance, 11-31.
Enderlein, H. (2013). Democracy is the First Casualty of the Crisis: Legitimacy and Economic Policy-Making during the financial market crisis 2008-2013. Politische Vierteljahreschrift, 54(4), 714–739.
Fancourt, D., Steptoe, A., & Wright, L. (2020). The Cummings effect: politics, trust, and behaviours during the COVID-19 pandemic. The lancet, 396(10249), 464-465.
Federale Overheidsdienst Binnenlandse zaken. (z.d.). Verkiezingsuitslagen[Dataset]. Geraadpleegd van https://verkiezingsresultaten.belgium.be/nl
Fimiani, E. (2011). Elections, Plebiscitary Elections and Plebiscites in Fascist Italy and Nazi Germany: Comparative Perspectives . In R. Jessen & H. Richter (Eds.), Voting for Stalin and Hitler: Elections Under 20th Century Dictatorships (pp. 231–253). University of Chicago Press.
Fishkin, J. (2019). Democracy When the People Are Thinking: Deliberation and Democratic Renewal. Proceedings of the American Philosophical Society, 163(2), 108–121.
Fiva, J., Folke, O., & Sørensen, R. (2017). The Power of Parties: Evidence from Close Municipal Elections in Norway. Journal of Economics, 120(1), 3–30.
Fletcher-Watson, S., Adams, J., Brook, K., Charman, T., Crane, L., Cusack, J., ... & Pellicano, E. (2019). Making the future together: Shaping autism research through meaningful participation. Autism, 23(4), 943-953.
Font, J., & Navarro, C. (2013). Personal experience and the evaluation of participatory instruments in Spanish cities. Public Administration, 91(3), 616-631.
Font, J., Smith, G., Galais, C., & Alarcon, P. (2018). Cherry-picking participation: Explaining the fate of proposals from participatory processes. European Journal of Political Research, 57(3), 615-636.
Gauja, A. (2013). Opening Up the Party and Creating Supporters’ Networks. The Politics of Party Policy: From Members to Legislators, 98-116.
Geissel, B., & Hess, P. (2017). Explaining political efficacy in deliberative procedures-A novel methodological approach. Journal of Deliberative Democracy, 13(2).
Ghaleigh, N. S. (2010). Sledgehammers and Nuts? Regulating Referendums in the UK. In K. Gilland Lutz and S. Hug (Eds.), Financing Referendum Campaigns (pp.180–200). Palgrave Macmillan.
Gherghina, S. (2019). How political parties use referendums: an analytical framework. East EuEuropean Politics and Societies, 33(3), 677-690.
Gilljam, M., Persson, M., & Karlsson, D. (2012). Representative’s attitudes toward citizen protests in Sweden: The impact of ideology, parliamentary position, and experiences. Legislative Studies Quarterly, 37(2), 251–268.
Goedertier, G., & Vande Lanotte, J. (2007). Handboek Belgisch publiekrecht. Die Keure.
Goodin, R. E. (2008). Innovating democracy: Democratic theory and practice after the deliberative turn. Oxford University Press.
Gray, M., & Caul, M. (2000). Declining Voter Turnout in Advanced Industrial Democracies, 1950 to 1997: The Effects of Declining Group Mobilization. Comparative Political Studies, 33(9), 1091–1122.
Grynaviski, J. D. (2015). Reflections of a party scholar on direct democracy and the direct democracy literature. Electoral Studies, 38, 238–240.
Hendriks, C.M. (2011). The Politics of Public Deliberation: Citizen Engagement and Interest Advocacy. Palgrave Macmillan.
Henn, M., Oldfield, B., & Hart, J. (2018). Postmaterialism and young people’s political participation in a time of austerity. British Journal of Sociology, 69(3), 712-737.
Hennau, S. (2020). (Waarom) willen lokale politici de lokale democratie moderniseren? De invloed van eigenbelang, waarden en ideologie onderzocht. In H. Reynaert (Ed.), Wendbare lokale besturen in snel veranderende tijden (pp. 85–96). Vanden Broele.
Het Wetenschappelijk Comité van de Commissies voor de Politiek Vernieuwing. (2001). De Politieke Vernieuwing Directe Democratie(Referendum, Volksraadpleging, Volksinitiatief en Petitierecht). Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers en Senaat. Geraadpleegd op 7 november 2023, van https://www.senate.be/www/webdriver?MItabObj=pdf&MIcolObj=pdf&MInamObj=…;
Hix, S. (2004). Electoral institutions and legislative behavior: Explaining voting defection in the European Parliament. World politics, 56(2), 194-223.
Hollander, S. (2019). The Politics of Referendum Use in European Democracies. Springer International Publishing AG.
Hooghe, M. & Marien, S. (2013). A Comparative Analysis of the Relation Between Political Trust and Forms of Political Participation in Europe. European Societies, 15(1), 132-152.
Hooghe, M. (2014). Citizenship and Participation. In L. LeDuc, R. Niemi, & P. Norris (Eds.), Comparing Democracies. Elections and Voting in the 21st century (pp. 59–75). Sage.
Hooghe, M., Hosch-Dayican, B., & van Deth, J. W. (2014). Conceptualizing political participation. Acta Politica, 49(3), 337–348.
Hosking, G. (2019). The Decline of Trust in Government. In M. Sasaki (Ed.), Trust in Contemporary Society (pp. 77–103). Brill.
Ignazi, P. (2020). The four knights of intra-party democracy: A rescue for party delegitimization. Party Politics, 26(1), 9-20.
Ignazi, P. (2021). The impossible challenge. Parties facing a legitimacy crisis. Ragion Pratica, 53(1), 37–56.
Issacharoff, S., & Bradley, J. C. (2021). The plebiscite in modern democracy. In A. Sajó, R. Uitz & S. Holmes (Eds), Routledge Handbook of Illiberalism (pp. 505-516). Routledge.
Janssens, R. (1996). De gemeentelijke volksraadpleging. Binnenband, 1(2), 1-6. Jäske, M. (2017). “Soft” forms of direct democracy: Explaining the occurrence of referendum motions and advisory referendums in Finnish local government. Swiss Political Science Review, 23 (1), 50-76.
Junius, N., Matthieu, J., Caluwaerts, D., & Erzeel, S. (2020). Is It Interests, Ideas or Institutions? Explaining Elected Representatives’ Positions Toward Democratic Innovations in 15 European Countries. Frontiers in Political Science, 2, 1-14.
Kern, A. (2018). What happens after a local referendum? The effect of direct democratic decision-making on protest intentions. Local Government Studies, 2, 183–203.
Kersting, N. (2008) Politische Beteiligung. Einführung in dialogorientierte Instrumente politischer und gesellschaftlicher Partizipation. VS-Springer.
Kersting, N. (2013). Online participation: from 'invited' to 'invented' spaces. International Journal of Electronic Governance, 6(4), 270-280.
Kilybayeva, S., Nassimova, G., & Massalimova, A. (2017). The Kazakhstani youth’s engagement in politics. Studies of Transition States and Societies, 9(1), 53-71.
Klausen, J. E., Vabo, S. I., & Winsvold, M. (2023). Competing perspectives on participatory arrangements: Explaining the attitudes of elected representatives. International Political Science Review, 44(5), 694-709.
Klijn, E.H., & Koppenjan, J. (2002). Politicians and interactive decision making: Institutional spoilsports or play- makers. Public Administration, 78 (2), 365-387.
Kölln, A. K. (2016). Party membership in Europe: Testing party-level explanations of decline. Party Politics, 22(4), 465–477.
Kostelka, F., Singh, S., & Blais, A. (2022). Is compulsory voting a solution to low and declining turnout? Cross-national evidence since 1945. Political Science Research and Methods, 1-18.
Kuzelewska, E. (2015). How far can citizens influence the decision-making process? Analysis of the effectiveness of Referenda in the Czech Republic, Slovakia and Hungary in 1989- 2015. Baltic Journal of European Studies, 5(2), pp.171–196.
Ladner, A., & Brändle, M. (1999). Does direct democracy matter for political parties? An empirical test in the Swiss cantons. Party Politics, 5(3), 283-302.
Lowndes, V., Pratchet, L. & Stoker, G. (2001). Trends in public participation: Part 1- Local government perspectives. Public Administration, 79(1), 205-222.
Lutz, G. (2006). The Interaction Between Direct and Representative Democracy in Switzerland. Representation, 42(1), 45-57.
Lutz, K. G., & Hug, S. (2010). Financing Referendum Campaigns. Springer.
MacDonald, T. (2023). Reviving democracy: Creating pathways out of legitimacy crises. European Journal of Political Theory, 22(1), 181–191.
Maduz, L. (2010). Direct Democracy. Living Reviews in Democracy, 2.
Marcinkowski, F., & Donk, A. (2012). The Deliberative Quality of Referendum Coverage in Direct Democracy. Javnost - The Public, 19(4), 93–109.
Marquis, L., Schaub, H.-P., & Gerber, M. (2011). The Fairness of Media Coverage in Question: An Analysis of Referendum Campaigns on Welfare State Issues in Switzerland. Swiss Political Science Review, 17(2), 128–163.
Mayer, I., Edelenbos, J. & Monnikhof, S. (2005). Interactive policy development: Undermining or sustaining democracy? Public Administration, 83(1), 179-199.
McLeod J. M. (2000). Media and civic socialization of youth. Journal of Adolescent Health, 27(2), 45–51.
Metag, J., & Gurr, G. (2022). Too Much Information? A Longitudinal Analysis of Information Overload and Avoidance of Referendum Information Prior to Voting Day. Journalism & Mass Communication Quarterly, 100(3), 646–667.
Morel, L. (2001). The Rise of Government-Initiated Referendums in Consolidated Democracies. In M. Mendelsohn & A. Parkin (Eds), Referendum Democracy: Citizens, Elites and Deliberation in Referendum Campaigns (pp. 47–64). Palgrave Macmillan.
Mudde, C. (2007). Populist radical right parties in Europe. Cambridge University Press.
Neblo, M., Esterling, K., & Lazer, D. (2018). Politics with the People: Building a Directly Representative Democracy. Cambridge University Press.
Nelson, J. (1979). Access to Power: Politics and the Urban Poor in Developing Nati Princeton. Princeton University Press.
Nemčok, M., & . Spáč, P. (2019). Referendum as a Party Tool: The Case of Slovakia. East European Politics and Societies, 33(3), 755–777.
Oddens, J. (2023). Op veler verzoek: Inclusieve politiek in Nederland (1780-1860). Boom.
Oh, Y., & Lim, S. (2017). Connecting a missing link between participation in administration and political participation: the mediating role of political efficacy. International Review of Administrative Sciences, 83(4), 694–716.
Oliver, J., Ha, S., & Callen, Z. (2012). Local Elections and the Politics of Small-Scale Democracy. Princeton University Press.
Palier, B., & Surel, Y. (2005). Les trois I et l'analyse de l'Etat en action. Revue française de science politique, 55(1), 7-32.
Paulissen, T., & Maddens, B. (2023). Referendum campaign financing by political parties: the case of the United Kingdom. Political Science, 75(1), 25-46.
Pilet, J.-B., Steyvers, K., Delwit, P. & Reynaert, H. (2006). Participatory and direct democracy at the local level. DIY-politics as a cure for all democratic problems? In P. Delwit, J.-B. Pilet, H. Reynaert & K. Steyvers (Eds.), Towards DIY-politics. Participatory and direct democracy at the local level in Europe (pp. 347-359). Vanden Broele.
Poguntke, T., Scarrow, S. E., Webb, P. D., Allern, E. H., Aylott, N. van Biezen, I., Calossi, E., Lobo, M. C., Cross, W. P., Deschouwer, K., Enyedi, Z., Fabre, E., Farrell, D. M., Gauja, A., Pizzimenti, E., Kopecký, P., Koole, R., Müller, W. C., Kosiara-Pedersen, K., Rahat, G., Szczerbiak, A., van Haute, E, & Verge, T. (2016). Party rules, party resources and the politics of parliamentary democracies: How parties organize in the 21st century. Party Politics, 22, 661-678. Poitras, J. (2009). What makes parties trust mediators?. Negotiation Journal, 25(3), 307-325.
Qvortrup, M. (2014). Referendums Around the World. The Continued Growth of Direct Democracy. Palgrave Macmillan.
Qvortrup, M. (2018). Introduction: Theory, Practice and History. In M. Qvortrup (Ed.), Referendums Around the World (pp. 1–18). Palgrave Macmillan.
Qvortrup, M., O’Leary, B., & Wintrobe, R. (2020). Explaining the Paradox of Plebiscites. Government and Opposition, 55(2), 202-219.
Renson, T. (2017). Van droom naar daad: de democratie in de Dorpsstraat. In H. Reynaert (Ed.), Veranderende lokale besturen voor en door de mensen?! (pp. 13-23). Vanden Broele.
Rinscheid, A., & Udris, L. (2022). Referendum Campaigns in Swiss Energy Policy. In P. Hettich & A. Kachi (Eds.), Swiss Energy Governance: Political, Economic and Legal Challenges and Opportunities in the Energy Transition (pp. 283–312). Springer International Publishing.
Rojon, S., & Rijken, A.J. (2021). Referendums: increasingly unpopular among the ‘winners’ of modernization? Comparing public support for the use of referendums in Switzerland, the Netherlands, the UK, and Hungary. Comp Eur Polit, 19, 49–76.
Rogerson, P. (2019). Statistical methods for geography: a student’s guide (5ed.). Sage Publications Limited.
Rose, R., & Weßels, B. (2021). Do populist values or civic values drive support for referendums in Europe?. European Journal of Political Research, 60, 359-375.
Rosenstone, S.J., & Hansen, J.M. (1993). Mobilization, participation, and democracy in America. Macmillan.
Sairambay, Y. (2020). Reconceptualizing political participation. Human Affairs, 30(1), 120–127.
Schaap, L., & Daemen, H. (Eds.). (2012). Renewal in European local democracies: Puzzles, dilemmas and options. Springer Science & Business Media.
Schaap, L., Hendriks, F., Karsten, N., van Ostaaijen, J., & Wagenaar, C. C. L. (2019). Ambitieuze en ambivalente vernieuwing van de lokale democratie in Nederland. Bestuurswetenschappen, 73(2), 47-69.
Schäfer, A., & Schwander, H. (2019). Don’t Play If You Can’t Wi’: Does Economic Inequality Undermine Political Equality? European Political Science Review, 11(3), 395–413.
Schattschneider, E. E. (1942). Party Government. Farrar and Rinehart.
Schneider, G., & Weitsman, P. A. (1996). The punishment trap: integration referendums as popularity contests. Comparative Political Studies, 28(4), 582-607.
Seawright, D. (2013). ‘Yes, the census’: The 2011 UK Referendum campaign on the Alternative Vote. British Politics, 8(4), 457–475.
Setälä, M. & Schiller, T. (2012). Citizen’s Initiatives in Europe: Procedures and Consequences of Agenda-Setting by Citizens. Palgrave Macmillan.
Setälä, M. (2009). Introduction. In M. Setälä & T. Schiller (Eds), Referendums and Representative Democracy. Responsiveness, accountability and deliberation (pp. 1-10). Routledge / ECPR.
Smith, J. (2021). Introduction. In J. Smith (Ed.), The Palgrave Handbook of European Referencedums (pp. 1–25). Springer International Publishing.
Sudulich, L., Trumm, S., & Bridgewater, J. (2020). Parliamentary representation: a cross-sectional study of candidates’ views. Parliamentary Affairs, 73(3), 522-542.
Stevelink, S. A. M., & van Brakel, W. H. (2013). The cross-cultural equivalence of participation instruments: a systematic review. Disability and rehabilitation, 35(15), 1256-1268.
Studebaker, B. (2022). Legitimacy crises in embedded democracies. Contemporary Political Theory, 1-21.
Thompson, N. (2018). The role of elected representatives in democratic innovations. In S. Elstub, & O. Escobar (Eds.), Handbook of democratic innovation and governance (pp. 255-268). Edward Elgar Publishing.
Torfing, J. & Ansell, C. (2017). Strengthening political leadership and policy innovation through the expansion of collaborative forms of governance. Public Management Review, 19 (1), 37-54.
Uiterkamp, T.S. & S. Fletcher, S. (2016). G1000 Amersfoort. Participedia.
Uitermark, J., & Duyvendak, J. W. (2007). De kloof dichten met straatburgerschap. AGORA Magazine, 23(5), 31-34.
Urbinati, N. (2006). Representative Democracy: Principles and Genealogy. University of Chicago Press.
Van Biezen, I. (2012). Constitutionalizing party democracy: the constitutive codification of political parties in post-war Europe. British journal of political science, 42(1), 187-212.
van Biezen, I., & Poguntke, T. (2013). The decline of membership-based politics. Party Politics, 20(2), 205–216.
Van Damme, J., Schram, F. & Brans, M. (2012). Participatie: What's in a name? Een multidisciplinaire kijk op maatschappelijke participatie. Vanden Broele.
Van den Wijngaert, M. (2001). De volksraadpleging van 12 maart 1950. In F. Fleerackers (Ed.), De Re Ferenda: Een meta-juridische conflictanalyse van het referendum (pp. 131-144). Brussel: Larcier.
van Deth, J. (2001). Studying Political Participation: Toward a Theory of Everything? Geraadpleegd via https://www.researchgate.net/profile/Jan-W-Van-Deth/publication/2582399…;
Van Dijk, J. J., & Van Asselt, E. J. (2016). Het CDA als moderne en open netwerkpartij. Christendemocratische Verkenning, 2, 14-16.
Van Goethem, G. (1999). Gaston Eyskens tussen koning en regent. België 1949-1950, een sleuteljaar. Revue belge de Philologie et d'Histoire, 77(4), 1289-1290.
van Steenbergen, J. (2022). Referendum als uitweg voor Vlaamse onafhankelijkheid? Een internationaalrechtelijke en grondwettelijke analyse. Nieuw Juridisch Weekblad, 457, 158–172.
Van’t Riet, J., & van Stekelenburg, A. (2022). The Effects of Political Incivility on Political Trust and Political Participation: A Meta-Analysis of Experimental Research. Human Communication Research, 48(2), 203–229.
Verba, S., & Nie, N. (1972). Participation in America: Political Democracy and Social Equality. Harper & Row.
Vetter, A. (2009). Citizens versus Parties: Explaining Institutional Change in German Local Government, 1989-2008. Local Government Studies, 35(1), 125-142.
Vlaamse Overheid. (2022). Meer mobiele gemeente/stad. Geraadpleegd op 5 maart 2024, van https://www.vlaanderen.be/meer-mobiele-gemeente-stad
Walker, M.C. (2003). Strategic Use of Referendums: Power, Legitimacy, and Democracy. Palgrave Macmillan.
Wauters, B., & Kern, A. (2022). Burger en Bestuur. Acco Learn.
Wauters, B., Verschuere, B., & Valcke, T. (2020). Combining the best of both worlds? Party members and citizens’ initiatives in Belgium. Citizenship Studies, 24(6), 825–845.
Westheimer J., Kahne J. (2004). What kind of citizen? The politics of educating for democracy. American Educational Research Journal, 41(2), 237–269.
Whiteley, P. F. (2011). Is the party over? The decline of party activism and membership across the democratic world. Party Politics, 17(1), 21–44.
Wirth, W., Matthes, J., Schemer, C., Wettstein, M., Friemel, T., Hänggli, R., & Siegert, G. (2010). Agenda Building and Setting in a Referendum Campaign: Investigating the Flow of Arguments among Campaigners, the Media, and the Public. Journalism & Mass Communication Quarterly, 87(2), 328-345.
Zukin, C., Keeter S., Andolina M., Jenkins K., Delli Carpini M. X. (2006). A new engagement? Political participation, civic life, and the changing American citizen. Oxford University Press