Hergebruiksmaterialen: de vergeten bouwpraktijk die onze toekomst kan redden
Een bouwsector waarin materialen op een sloopterrein zorgvuldig worden ontmanteld en gesorteerd voor hergebruik… Het lijkt vandaag een innovatieve uitdaging, maar in de 20ste eeuw was dit vanzelfsprekend. Pas daarna zijn we dit hergebruik geleidelijk verloren. Door vergeten processen van de historische bouwsector te onderzoeken, kunnen we de basis leggen voor een duurzame bouwsector. Lessen van gisteren voor morgen?
De tragedie van de bouwsector: de gigantische afvalberg
De bouwsector heeft een enorme ecologische impact. Niet enkel gebruikt de sector veel energie, grondstoffen en stoot die veel CO2 uit, hij veroorzaakt ook een gigantische afvalberg.
Gelukkig is er ook een oplossing voor dit afvalprobleem! Namelijk, om de materialen die we normaal gezien zouden weggooien, te hergebruiken. Zo worden afvalstromen van materialen terug bruikbaar. Vaak wordt dit gezien als een nieuw idee, maar 
de geschiedenis van de bouwsector toont dat we gewoonweg vergeten zijn hoe we dit moeten organiseren.
Door een rijkdom aan archiefmateriaal door te spitten – fotografisch materiaal, stadsvoorschiften, digitale databases, openbare aanbestedingen,… - kwamen er enkele interessante dingen bovendrijven. Inspirerende voorbeelden uit dit bronnenmateriaal tonen dat er zelfs nog overeenkomsten zijn met de bouwpraktijk vandaag.
De geschiedenis moet zich in dit geval herhalen
Door in de geschiedenis te duiken, kan de huidige bouwsector uit concrete voorbeelden leren. Een manier om naar historisch hergebruik te kijken is door te bestuderen hoe dit praktisch werd georganiseerd in de stad.
Beeld je in: we bevinden ons in het centrum van Antwerpen en Brussel van de twintigste eeuw. Net als vandaag vinden er in het straatbeeld afbraakwerken plaats, maar ze werden op een heel andere manier georganiseerd. Op sloopwerven en open plekken in de stad lagen materialen netjes gesorteerd. Een hoopje deuren, ramen, bakstenen, hout… Het stond allemaal klaar voor verkoop na afbraak ‘materiaux à vendre’.
Natuurlijk gingen die materialen zich niet vanzelf zo netjes organiseren. Daarom wordt het interessant om te kijken welke partijen materialen hergebruikten. Wie zijn de betrokkenen dan en waarom vonden zij het dan zo waardevol om die materialen te redden van de afvalberg?
Waarde(ren) van hergebruiksmaterialen
Aan het einde van de 19de eeuw moest de stad Antwerpen een van haar mooie monumenten, 
de Waterpoort afbreken. Maar de Waterpoort staat toch nog steeds recht? Dat is enkel zo omdat het stadsbestuur ervoor koos om het monument steen per steen te ontmantelen, te nummeren en te bewaren in een depot. Het komt door de historische waarde van het monument. Er was zelfs een uitzonderlijk waardevol element van de Waterpoort, waar extra aandacht naar ging: “den Liggenden Schaldis”. Het standbeeld boven de poortopening kreeg de hoogste prioriteit tijdens de ontmanteling. Hoewel het standbeeld uiteenviel en een nieuw beeld werd vervaardigd voor de heropbouw, blijkt dat het stadsbestuur bereid was te investeren in de recuperatie van dergelijke historische elementen.
"Deze organisatie kan ook als inspiratie dienen voor de huidige afbraakwerven, waarbij het merendeel van de materialen momenteel bij het afval terechtkomt"
Dus historische monumenten zijn het waard om te recupereren, maar er zijn ook nog andere 'gewone materialen die in de 20ste eeuw gerecupereerd werden. Zo gingen afbraakaannemers, de uitvoerders van de werf, systematisch materialen zonder specifieke culturele waarde recupereren. Zij gingen er alles aan doen om zoveel mogelijk afbraakmaterialen te redden, om deze later te hergebruiken of te verkopen. Hergebruikswerven waren daardoor zeer vakkundig georganiseerd. Historische foto’s van afbraakwerven laten zien hoe de ontmantelde materialen in aparte stapels werden gesorteerd. Deze organisatie kan ook als inspiratie dienen voor de huidige afbraakwerven, waarbij het merendeel van de materialen momenteel bij het afval terechtkomt.
Uiteindelijk verspreidden gerecupereerde elementen door verkoop zich meer en meer in de stad. Zo belandden ze ook in de handen van kleinere verkopers, profielen die we vandaag nog kunnen herkennen. Denk maar aan de antiekmarkten in Brussel en Antwerpen, waar antiekhandelaars tweedehandselementen verkopen aan de geïnteresseerde kopers. Dit is een beeld dat er niet veel anders uitzag in de 20ste eeuw. Er zijn natuurlijk ook evoluties tegenover toen. Vroeger werden de esthetische of kunsthistorische elementen verkocht aan een chique cliënteel, maar nu hebben de antiekmarkten vaak een cultureel en toeristisch karakter.
Een ander herkenbaar figuur is de schroothandelaar. Met een busje en aanhangwagen rijden ze rond op zoek naar oud metaal, om dit aan een kleine prijs te kunnen verkopen aan grote recyclagebedrijven. Vroeger was dit ‘de chiffonier’ of ‘de voddeman’ die deze rol ging innemen. De voddeman ging ook de straten in de stad afrijden voor huishoudelijk afval, enkel deden ze dit met een handkar en niet met een busje. Ze hoopten hierbij toch een klein beetje geld te verdienen om hun arme leven iets draaglijker te maken.
Uiteindelijk kwamen die gerecupereerde elementen dan terecht bij kopers 
zoals doe-het-zelvers. Vandaag bestaan er nog steeds veel zelfbouwers die goedkope materialen verzamelen voor hun eigen bouwwerken. Vroeger haalden de zelfbouwers zelfs materialen rechtstreeks van de werf, omdat dit een goedkope manier was om dingen te bouwen.
Hoewel de bouwsector dus veel veranderd is, tonen deze verschillende partijen dat er nog gefragmenteerde overblijfselen bestaan van het vroegere hergebruikssysteem. Daarnaast valt er nog veel opnieuw te leren uit deze geschiedenis.
Lessen uit een vergeten bouwpraktijk?
"Misschien is de bouwsector van de toekomst wel te vinden in de vergeten praktijken van gisteren"
Hergebruik was ooit vanzelfsprekend, maar raakte versplinterd. Door terug te kijken, zien we hoe we circulaire bouwpraktijken opnieuw sterker kunnen maken. Verschillende partijen die betrokken waren bij hergebruik deden dit om uiteenlopende redenen: omdat de elementen een bepaalde historische waarde hadden of gewoonweg omdat hergebruik goedkoop was. Door deze historische voorbeelden te bestuderen, leren we afbraakmaterialen en tweedehandselementen (meer) herwaarderen.
We kunnen deze processen proberen begrijpen om mogelijkheden te spotten in het huidige systeem. Een positieve afsluiter: misschien is de bouwsector van de toekomst wel te vinden in de vergeten praktijken van gisteren.
Bibliografie
Consulted archives
Bulletins Communaux 1880-1960, City Archives Brussels (CAB).
Bulletins Communaux 1880-1897, Archives Hendrik Conscience Library (SAA).
Bulletins Communaux 1900-1960, City Archives Antwerp (SAA).
Public tenders ‘verkoop voor afbraak’ 572#577; 572#694; 13830#6472; 13830#6819; 13830#6874; 13830#7389; 13830#7610; 13830#7503; 13830#6906; 13830#704; 813830#7185; MA-HB#11716; MA#67375; 2859#448. City Archives Antwerp (SAA).
Photographic material, City Archives Antwerp (SAA).
De Digitale Bibliotheek Voor De Nederlandse Letteren (DBNL).
Bibliography
Abeels, Gustave, and Jean D’Osta. Les Marolles: Petits Métiers Des Marolles. Brussels: Cercle d’histoire et d’archéologie Les Marolles, 1987.
Arnout, Anneleen. "Het adres van de kunst of de kunst van het adres: locatiepatronen en de verschuivingen op de scène van de Brusselse kunst- en antiekhandel, 1830-1914," Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis 9, no. 1 (2012): 30-56.
Baes, Sarah. “The Practice of Demolition and Salvage of Building Materials in the Early Twentieth Century in Brussels.” Master’s Thesis, Vrije Universiteit Brussel, 2021.
Bertels, Inge. “Building the City, Antwerp 1819 - 1880.” PhD Dissertation, Leuven: K.U.Leuven. Faculteit Ingenieurswetenschappen, 2008.
Bertels, Inge, and Jelle Angillis. “Public Works Contractors in Antwerp in the 19th and 20th Centuries”, in Changing Cultures: European Perspectives on the History of Portland Cement and Reinforced Concrete, 19th and 20th Centuries, ed. João Mascarenhas-Mateus, 285–305, (London: CRC Press, 2023).
Bertels, Inge, and Pieter Martens. “Defunct Defenses: Antwerp’s Sixteenth-Century Fortifications.” Future Anterior 3, no. 2 (2006).
Cairns, Stephen, and Jane Margaret Jacobs. Buildings Must Die: A Perverse View of Architecture. Cambridge MA: MIT Press, 2014.
Capelle, Arne Vande, Stijn Colon, Lionel Devlieger, and James Westcott. Ad Hoc Barok: Marcel Raymaekers’ hergebruikarchitectuur in naoorlogs België. Brussels: Rotor, 2023.
Châtel, Laurent. "Recycling Orientalia," in The Afterlife of Used Things: Recycling in the Long Eighteenth Century, edited by Ariane Fennetaux, Amélie Junqua, and Sophie Vasset, 95–112. London: Routledge, 2014. https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9781315794594-6/recycling-orientalia-laurent-ch%C3%A2tel.
Chu, Petra Ten-doesschate. "Fragmentation and Bricolage in Victor Hugo's Hauteville House," Word & Image 37, no. 1 (2021): 61-73, https://doi.org/10.1080/02666286.2020.1809227.
De Fossé, Marianne. “Historical urban warehouses in Brussels: architecture and construction.” Brussels Studies, November 2017. https://doi.org/10.4000/brussels.1579.
Degraeve, Matthijs. “Building Brussels Construction Entrepreneurs in a Transforming Urban Space 1830-1970.” PhD Dissertation, Vrije Universiteit Brussel, 2021.
Devlieger, Lionel. "Built Environment and Architecture as a Resource," guest lecture, Theoretical Reflections on Architectural Heritage, Vrije Universiteit Brussel, Brussels, October 25, 2024.
Dobbels, Jelena. "Aanzetten voor een erfgoedbeleid: De afbraak van het Antwerpse burchtgebied als casestudy voor de veranderende omgang met erfgoed (1863-1900)," Stadsgeschiedenis 6, nr. 2 (2011): 130-146.
Dobbels, Jelena, and Inge Bertels. "Community Involvement and Military Heritage Conservation: A Case Study of the Demolition of the Antwerp Sixteenth-Century Fortifications," WIT Transactions on The Built Environment 123 (2012): 267-278.
Dobbels, Jelena, Inge Bertels, Ine Wouters, and Bernard Espion. "A Business-Historical Analysis of Entreprises Générales Henri Ruttiens (1878–2000)," in Building Knowledge, Constructing Histories, ed. Ine Wouters et al., vol. 1 (London: CRC Press, 2018), 573-580, https://doi.org/10.1201/9780429506208-76.
Gobbo, Emilie. Déchets De Construction, Matières À Conception : Analyse Des Stocks Et Flux De Matières Dans Le Cadre Des Opérations De Rénovation Énergétique En Région De Bruxelles-Capitale, 2015. https://dial.uclouvain.be/pr/boreal/object/boreal:167680.
Ghyoot, Michael, Lionel Devlieger, Lionel Billiet, and André Warnier. Déconstruction Et Réemploi: Comment faire circuler les éléments de construction. Lausanne: Presses polytechniques et universitaires romandes, 2018.
Haubart, Claudine. “De(Con)Struction-(Re)Construction: Urban Scenography in Belgium in the 1960s.” Gremium 6, no. 11 (January 2019): 48. https://doi.org/10.56039/rgn11a06.
Jencks, Charles, and Nathan Silver. Adhocism: The Case for Improvisation. Cambridge, MA: MIT Press, 2013. https://ci.nii.ac.jp/ncid/BB15907901.
La Fonderie, “LA DEMOLITION: L’entreprise Froidecoeur-Prijot,” Les Cahiers de la Fonderie: Construire, December, 1995, 35-38.
La Fonderie. “De la charrette à bras ai camion container, La récupération des métaux à Bruxelles,” Les Cahiers de La Fonderie: Je jette, tu récupères, 1994, 2-10.
La Fonderie. “Ei gien vodden en biene. Les chiffoniers des Marolles,” Les Cahiers de La Fonderie: Je jette, tu récupères, 1994, 10-13.
La Fonderie. “Marchand de fer, marchand de feraille: entretien avec Alphonse Vanhecke, dit Marius,” Les Cahiers de La Fonderie: Je jette, tu récupères, 1994, 14-17.
Lauwers, Romane. “The Art of Demolition. An Investigation into the Demolition Process in the Manhattan Project (Brussels, 1967-1995).” Master’s Thesis, Vrije Universiteit Brussel, 2023.
Magalhaes, Pedro Henrique Figueiredo. “Piecing Together: On Architecture and Bricolage.” Master’s thesis, Technische Universiteit Delft, 2020.
Reyniers, Lara. “Salvage and Reuse of Construction Materials From 1900 to 1960.” Master’s thesis, Vrije Universiteit Brussel, 2021.
Reyniers, Lara. Bouwkroniek_contractors (unpublished spreadsheet, accessed January, 2025).
Reyniers, Lara. Contractors (unpublished spreadsheet, accessed January, 2025).
Reyniers, Lara, Ine Wouters, and Van De Voorde. “Van Kunstobject Tot Bouwafval: Het Stedelijk Beleid Rond Afbraakmaterialen in Brussel (1860-1940).” Bulletin KNOB 123, no. 1 (2023): 18–35. https://doi.org/10.48003/knob.123.2024.1.818.
Reyniers, Lara, Stephanie Van de Voorde, and Ine Wouters. “Small but significant. Tracing the emergence and evolution of the demolition profession in Brussels (1860–1970)” in 8th International Congress on Construction History: Construction Matters, ed. Stefan Holzer et al. (Switserland: vdf Hochschulverslag, 2024), 1069-1076.
Sénéchal, Cataline. “Les Chiffonniers À Bruxelles – Inter-Environnement Bruxelles.” Inter-Environnement Bruxelles, March 15, 2024. Accessed January 21, 2025. https://www.ieb.be/Les-chiffoniers-a-Bruxelles.
Wouters, Ine and Jelena Dobbels. "Salvaging construction materials in Brussels, 1900-1925" in 7th International Congress on Construction History, ed. Joao Mascarenhas-Mateus et al. (Leiden: CRC Press, 2021), 387-493.
Digital content
AG Vespa, "Restauratie en herinrichting pakhuis van voormalige Stadsmagazijnen," Projecten, accessed January 24, 2025, https://agvespa.be/projecten/restauratie-en-herinrichting-pakhuis-van-voormalige-stadsmagazijnen#over.
Antwerpse Stadsgidsen. “What’s in a Name – Antwerpse Stadsgidsen,” April 15, 2023. Accessed January 25, 2025. https://antwerpsestadsgidsen.be/2023/04/15/whats-in-a-name/.
Braem, Renaat. “Het Schoonste Land Ter Wereld,” De Digitale Bibliotheek Voor De Nederlandse Letteren, 1987, accessed January 20, 2025, https://www.dbnl.org/tekst/brae012scho01_01/brae012scho01_01_0002.php?q=antiquair#hl2.
City of Brussels. “Bulletins Communaux.” Archives De Bruxelles. Accessed February 15, 2025. https://archives.bruxelles.be/bulletins-communaux.
De Digitale Bibliotheek Voor De Nederlandse Letteren. “De Schaldispoort te Antwerpen.” De Vlaamsche School, no. 27 (1881): 150–51. https://www.dbnl.org/tekst/_vla010188101_01/_vla010188101_01_0132.php.
De Digitale Bibliotheek Voor De Nederlandse Letteren, “De Schaldispoort te Antwerpen.” De Vlaamsche School, no. 32 (1886): 135–136. https://www.dbnl.org/tekst/_vla010188601_01/_vla010188601_01_0133.php.
Filliaert, Juul. “Tijl’s oog op den puinhoop,” DBNL, 1939, accessed January 20, 2025, https://www.dbnl.org/tekst/fill002tijl01_01/fill002tijl01_01_0005.php?q=bouwmaterialen#hl1%20Tijl's%20oog%20op%20den%20puinhoop%20(1939)%20%E2%80%93%20Juul%20Filliaert.
Gids Duurzame gebouwen. “Recuperatie & Hergebruik Van Bouwmaterialen: Meer Weten – Over De Geschiedenis.” Gids Duurzame Gebouwen. Accessed January 21, 2025. https://gidsduurzamegebouwen.brussels/recuperatie-hergebruik-van-bouwmaterialen/meer-weten#over-de-geschiedenis.
Guy Duplat, “Le Hangar Aux Trésors,” La Libre.be, February 3, 2009, https://www.lalibre.be/culture/arts/2009/02/04/le-hangar-aux-tresors-4BKXOUMWXBDTPP3N4E6W5MBKCE/.
Kasseienkindt, "Over ons," accessed January 21, 2025, https://www.kasseienkindt.be/nl/over-ons.
Lemaire. “Magasin D’antiquités À Bruxelles Fondé En 1915 | Lemaire.” Accessed January 21, 2025. https://www.lemairesa.com/fr/antiquites-bruxelles.php.
Onroerend Erfgoed Vlaanderen. “Teksten Van Falconpoort.” Inventaris Onroerend Erfgoed Vlaanderen, 2017. Accessed January 15, 2025. https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/4913/teksten.
Onroerend Erfgoed Vlaanderen, “Antwerpen – Stadsuitbreiding tot aan de 16de-eeuwse Spaanse Vesten,” Inventaris Onroerend Erfgoed Vlaanderen, 2017, accessed January 15, 2025, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/themas/14754.
Onroerend Erfgoed Vlaanderen, "Erfgoedobject Abdij van Park – Abdijsite," Inventaris Onroerend Erfgoed, accessed January 20, 2025, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/4222.
Onroerend Erfgoed Vlaanderen. "Erfgoedobject Stapelhuis St-Felix." Inventaris Onroerend Erfgoed. Accessed January 20, 2025. https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/4956.
Opalis. “Architecturaal Antiek Delaere F | Opalis.” Opalis.eu. Accessed January 21, 2025. https://opalis.eu/nl/handelaars/architecturaal-antiek-delaere-f.
Opalis. "Handelaars." Accessed January 21, 2025. https://opalis.eu/nl/handelaars.
Rotor vzw-asbl. “Stories | Rotor.” Accessed January 21, 2025. https://rotordb.org/en/stories/rotor-and-reuse.
Pave. “Vieux Marché : 145 Ans Au Jeu De Balle !,” March 9, 2018. Accessed January 21, 2025. https://www.pave-marolles.be/vieux-marche-145-ans-au-jeu-de-balle/.
Rooses, Max. “De wijk Oud-Antwerpen De Kipdorppoort- Le quartier du Vieil Anvers La porte de Kipdorp, Max Rooses - DBNL.” DBNL, 1894. Accessed January 20, 2025. https://www.dbnl.org/tekst/roos015ouda01_01/roos015ouda01_01_0003.php?q…
Rooses, Max. “Lijst Der Inwoners Van Oud Antwerpen Liste Des Habitants Du Vieil Anvers, Oud-Antwerpen. Le Vieil Anvers, Max Rooses - DBNL.” DBNL, 1894. Accessed January 20, 2025. https://www.dbnl.org/tekst/roos015ouda01_01/roos015ouda01_01_0011.php?q=antiquair#hl1%20;%20https://www.dbnl.org/zoek/solr/tekstZoek.php?ti_id=roos015ouda01&cid=&zoek=antiquair.
Schrever, Rudi. “Het Vossenplein in Brussel.” Historiek, September 22, 2017. Accessed January 21, 2025. https://historiek.net/het-vossenplein-in-brussel/71075/.
Taalunie, de Vlaamse Erfgoedbibliotheken, and KB, nationale bibliotheek. “Wat is DBNL?” De Digitale Bibliotheek Voor De Nederlandse Letteren. Accessed March 9, 2025. https://www.dbnl.org/overdbnl/index.php.
Vanhaelemeesch. “VANHAELEMEESCH,” n.d. https://www.vanhaelemeesch.be/.
Audiovisual content
Sélim Sasson, “Les chiffonniers des Marolles,” December 7, 1962, accessed January 22, 2025, https://www.sonuma.be/archive/les-chiffonniers-des-marolles
