Dans zien met je oren: hoe doe je dat?

Wat gebeurt er als dans niet alleen zichtbaar is, maar ook hoorbaar?
Om de dansvideo The Isomo Project van choreografe Iris Bouche toegankelijk te maken voor een blind en slechtziend publiek, werd gekozen voor een alternatieve vorm van audiobeschrijving. Audiobeschrijving is een toegankelijkheidsdienst waarbij de relevante visuele elementen mondeling worden beschreven, zodat blinde en slechtziende mensen ook toegang krijgen tot kunst en media. 

In plaats van een droge en feitelijke beschrijving te geven, zoals traditioneel vaak de norm is, koos de beschrijver hier echter voor een meer poëtische en subjectieve stijl. In mijn masterscriptie onderzocht ik deze vernieuwende aanpak en kwam ik tot een interessante conclusie: audiobeschrijving is geen vast recept, maar een spectrum van mogelijkheden, waarin kunst en toegankelijkheid elkaar kunnen versterken.

Wat is audiobeschrijving eigenlijk? 

Hoe vertel je aan iemand die niet kan zien wat er op een podium of op een scherm gebeurt? Ook bij film of toneel vergt dat al de nodige keuzes: beschrijf je vooral de handelingen, de decors, de sfeer? Bij dans wordt die uitdaging nog groter, omdat er geen dialogen zijn om houvast te bieden. Alles draait om beweging, ritme en lichaamstaal. Hoe maak je dat toegankelijk in woorden? 

Stel je voor: je zit in het publiek. Voor je beweegt een danser, maar je ziet niets. Je hoort muziek, ademhaling, misschien het schuiven van voeten op de vloer. Dan klinkt een stem: “Een open ruimte omhult me. Alleen muziek vult de leegte. Waar bevind ik me?” Plots begint de dans vorm te krijgen: niet met je ogen, maar met je oren. Dit is de kracht van audiobeschrijving, maar wat gebeurt er als zo’n beschrijving niet droog en objectief blijft, maar zelf kunst wordt? Met die vraag ging ik in mijn masterscriptie aan de slag.

Een dans tussen geluid en stilte

In mijn onderzoek heb ik een bijzonder geval bestudeerd: een dansvideo genaamd Het Isomo Project die gemaakt werd door choreografe Iris Bouche voor het KMSKA. Deze video werd voorzien van een audiobeschrijving die afwijkt van de traditionele normen. In plaats van objectieve en feitelijke beschrijvingen koos de beschrijver eerder voor een meer poëtische en subjectieve aanpak, waarbij woorden verweven raakten met muziek, ademhaling en stilte. 

Traditioneel klinkt audiobeschrijving dus vaak droog en objectief: “De danser steekt zijn rechterarm omhoog.” Toch worstelen beschrijvers met de vraag of zo’n feitelijke beschrijving wel recht doet aan de beleving van dans. 

• Traditionele audiobeschrijving streeft naar objectiviteit en wordt meestal aan het einde van het productieproces toegevoegd.
• Alternatieve audiobeschrijving durft subjectief te zijn. De beschrijver werkt samen met de regisseur of het creatieve team, vaak al vanaf het begin van het proces.

Toch is de realiteit minder zwart-wit. De audiobeschrijving van The Isomo Project bevindt zich ergens tussen die twee uitersten.

Mijn onderzoek: op zoek naar grijstinten

Mijn masterscriptie onderzocht welke strategieën gebruikt werden in de audiobeschrijving van The Isomo Project en hoe ze zich verhouden tot traditionele normen.

Ik combineerde twee onderzoeksmethoden:

1. Een vertaalanalyse, waarbij ik de audiobeschrijving en de dansvideo op verschillende niveaus analyseerde.
2. Vijf semigestructureerde interviews met experten: een dansspecialist, twee professionele audiobeschrijvers (waarvan één vooral ervaring heeft met traditionele audiobeschrijving en één met beide aanpakken), een blinde gebruiker en een masterstudent in het vertalen met enkel theoretische kennis van audiobeschrijving.

Deze combinatie maakte het mogelijk om de audiobeschrijving te bekijken vanuit verschillende perspectieven.

Een spectrum in plaats van een tegenstelling

Uit de analyses bleek dat de audiobeschrijving niet in één hokje past. Ze is enigszins traditioneel in haar werkwijze: de beschrijving werd bijvoorbeeld pas na de productie van de dansvideo gemaakt. Ze bevat echter ook sterk alternatieve elementen, zoals poëtisch en subjectief taalgebruik, en samenwerking met de choreografe en de dansers.

De interviews bevestigden die conclusie. De deelnemers spraken allen over het poëtisch taalgebruik dat in de beschrijving gebruikt werd. De dansspecialist vond bijvoorbeeld dat de dans alleen compleet was mét de beschrijving. Bovendien benadrukten anderen dat de audiobeschrijving niet alleen voor blinden en slechtzienden interessant was. Ziende deelnemers gaven aan dat de beschrijving hun aandacht op nieuwe details vestigde en de ervaring verdiepte. De beschrijving was dus niet enkel een hulpmiddel, maar een artistieke aanvulling.

Waarom dit ertoe doet

Toegankelijkheid in de kunsten wordt vaak benaderd vanuit goede bedoelingen, maar blijft in de praktijk soms beperkt tot technische aanpassingen die pas aan het einde worden toegevoegd. Zulke toegankelijkheidsdiensten blijven heel waardevol, maar traditioneel vertrekken ze vaak vanuit het idee van compensatie: iets toevoegen om een ‘tekort’ te verhelpen.

De beschrijving van The Isomo Project nodigt uit om dat perspectief te verruimen. Toegankelijkheid hoeft niet alleen functioneel te zijn, maar kan ook een artistiek onderdeel worden van het werk zelf. De audiobeschrijving van The Isomo Project illustreert dat woorden niet enkel een hulpmiddel zijn, maar ook kunnen bijdragen aan sfeer, ritme en betekenis. Mijn onderzoek toont dat toegankelijkheid en artistieke vrijheid elkaar niet hoeven uit te sluiten en dat zulke ervaringen niet enkel voor blinden en slechtzienden waardevol zijn. Het bewijst dat toegankelijkheid niet alleen gaat over drempels verlagen, maar ook over nieuwe manieren vinden om kunst te beleven.