Maaisel met toekomst: hoe het natuurmaaisel van De Zegge kan bijdragen aan een circulaire economie
Elk jaar worden in Vlaamse natuurgebieden duizenden tonnen vegetatie gemaaid en afgevoerd als afval. Dat kost natuurbeheerders veel geld, en de samenleving waardevolle grondstoffen. Wat als dat maaisel straks in je muren, bloempot of notitieboekje zit? Deze masterproef onderzoekt hoe natuurreservaat De Zegge haar maaisel kan inzetten binnen de circulaire economie.
Van afval naar grondstof
Je wist het misschien niet, maar niet alleen in jouw achtertuin wordt naarstig gemaaid. Ook in natuurgebieden wordt vegetatie zoals gras, riet en heide gemaaid, voornamelijk tijdens de zomermaanden. Niet voor een strakke gazon, maar voor het bevorderen van de biodiversiteit. Jaarlijks komt in Vlaanderen zo’n 18 000 ton droge stof aan natuurmaaisel vrij. Dat is het gewicht van maaisel nadat het industrieel werd gedroogd.
Aangezien dit materiaal wettelijk gezien afval is, betalen natuurbeheerders handenvol geld om hun maaisel te laten ophalen en verwerken. Maar kunnen we niet meer met zo’n waardevolle organische stroom, in tijden van circulaire economie? Ook natuurreservaat De Zegge stelde zich deze vraag.
De Zegge als case study
De Zegge is een bijzonder stukje natuur in Geel. Het is in eigendom van KMDA, de welgekende organisatie achter de Zoo van Antwerpen en Planckendael. Dit veengebied is sinds 1952 een beschermd natuurreservaat, waar zeldzame planten en dieren een thuis vinden. Het beheer richt zich op het behoud van deze soorten en het herstel van natte natuur.
Een belangrijke maatregel daarbij
is ‘maaien en afvoeren’. Het onderzoek schatte dat jaarlijks ongeveer 16 hectare gemaaid wordt, goed voor 94 ton droge stof aan maaisel. Dat maaisel wordt nu verwerkt bij een composteringsinstallatie, met een prijskaartje van gemiddeld 8100 euro per jaar. Geld dat niet kan gaan naar verder natuurherstel.
Door de hoge kosten zoekt De Zegge, zoals vele andere natuurbeheerders, naar alternatieven. De laatste jaren lopen er steeds meer projecten rond het valoriseren van natuurmaaisel: het omzetten van maaisel in nieuwe producten. Een verkennende marktanalyse nam de verschillende opties onder de loep.
Verrassende toepassingen met gras
Onderzoek toont aan dat gras verrassend veelzijdig is. Het kan onder meer verwerkt worden tot voedingssupplement, energiebron en plaatmateriaal. Toch is niet elke toepassing geschikt voor natuurmaaisel en blijkt lang niet elke optie economisch haalbaar.
Nieuwe biogebaseerde materialen zijn doorgaans duurzamer, maar moeten concurreren met traditionele producten. Grote, gevestigde bedrijven bepalen sterk de markt en hebben schaalvoordeel. Toch slagen enkele Vlaamse en Nederlandse pioniers erin om deze barrières te doorbreken.
Veenvrije potgrond
Het bedrijf Agricon in Balen verwerkt verschillende organische stromen, waaronder natuurmaaisel, tot veenvrije potgrond. Dat is goed nieuws voor het klimaat, want turf ontginnen veroorzaakt enorme CO2-uitstoot en vernietigt kostbare ecosystemen. De Europese Unie wil het gebruik van turf daarom geleidelijk uitfaseren. Er zijn dus duurzame alternatieven nodig, en lokale reststromen zoals maaisel zijn ideaal.
Toch werkt Agricon liefst met grotere volumes dan De Zegge kan aanleveren. Een samenwerking zit er voorlopig niet in, maar de piste blijft interessant.
Grasisolatie
Ook het bedrijf Gramitherm in Auvelais ziet potentieel in natuurmaaisel. Zij produceren isolatiepanelen uit gras afkomstig uit natuurgebieden en bermen binnen een straal van 250 kilometer. Het verwerkingsproces is CO2-neutraal, en de panelen slaan zelfs CO2 op tijdens hun levensduur. Wanneer ze vervangen worden, kan het materiaal bovendien eenvoudig gerecycleerd worden. Gramitherm heeft een terugnamebeleid waarbij oude isolatie wordt hergebruikt voor nieuwe panelen. Circulair ten top.
Het bedrijf staat open voor een samenwerking met De Zegge, maar dat vraagt een biomassahub in de regio rond Geel. Daar zou het maaisel van verschillende natuurgebieden verzameld, geperst en gedroogd moeten worden, zodat het transport efficiënter verloopt. Gramitherm werkt actief mee aan de opzet van zulke hubs en droomt van een toekomst waarin recyclageparken organische reststromen zoals natuur- en bermmaaisel centraliseren en voorbehandelen.
Graspapier
Op de Vlaamse markt duiken ook papierproducten op die (deels) uit natuurmaaisel bestaan. Eerder liep een project met maaisel van Natuurpunt, wat resulteerde in notitieboekjes op graspapier. Drukkerij Zwartopwit biedt ook standaard graspapier aan in haar duurzaam gamma.
De productie gebeurt momenteel vooral in Duitsland en Nederland. Bedrijven zoals Waardewenders raffineren natuurmaaisel tot papiergrondstof. Door de grote transportafstanden is het gebruik van Vlaams maaisel voorlopig niet rendabel. Wel is het denkbaar dat deze technologie in de toekomst ook een plekje verovert in de Belgische papierindustrie.
Samenwerking met landbouw als lokale oplossing
Ook buiten de industrie liggen kansen voor natuurmaaisel. Landbouwers en natuurbeheerders werkten vaak samen rond maaisel. Beheerders wilden hun maaisel kwijt, en landbouwers namen het graag aan voor extra koolstof in hun bodems. Die samenwerking was wijdverspreid, maar er bestond geen duidelijk wettelijk kader voor.
Dat lijkt nu te veranderen. De overheid kondigde aan dat er nog dit jaar regelgeving komt rond het zogenaamde ‘boerderijcomposteren’, wat zulke samenwerkingen opnieuw toelaat. Landbouwers en natuurbeheerders reageren opgelucht. Velen zijn blij dat de positieve wisselwerking tussen beide sectoren eindelijk in ere hersteld wordt.
Een kringloop in beweging
Er bestaan dus zeker alternatieven voor de dure afvalverwerking van natuurmaaisel. De meest beloftevolle pistes hebben nog iets meer tijd nodig om op te schalen, maar de richting is duidelijk. De Europese Unie stimuleert volop de ontwikkeling van markten voor biomassareststromen. Bedrijven als Agricon, Gramitherm en Waardewenders tonen dat natuurmaaisel meer is dan afval. Zij bouwen mee aan een economie waarin organische reststromen maximaal ingezet worden om fossiele grondstoffen te vervangen.
“Dat is een nieuwe manier van denken die we aan het uitrollen zijn, en dat begint altijd kleinschalig. Ik zou willen zien dat we op een bepaald moment iets weten te bereiken, dat mensen niet meer kiezen voor de prijs, maar voor de waarde. De waarde, dat wil zeggen: ‘wat heb ik eraan en welk belang kan ik hiermee dienen’. Dat […] als je een tafel, of papier koopt, dat je weet […] dat we bezig zijn met de biodiversiteit te bevorderen. Dat is nu wat ideologisch, maar goed. Zo’n beweging kan je wel stimuleren.” (Persoonlijke communicatie H. Veenema (co-founder van Waardewenders), 30 juni 2025)
Wat we vandaag nog als afval beschouwen, kan morgen een bouwsteen zijn voor een duurzamere toekomst. De Zegge toont dat natuurbeheer niet alleen biodiversiteit bevordert, maar ook kan bijdragen aan een circulaire economie.
Bibliografie
Afteni, C., Păunoiu, V., & Afteni, M. (2022). Study on the Transition from the Linear Economy to the Circular Economy. Annals of ”Dunarea de Jos” University of Galati, Fascicle V, Technologies in machine building, 39(1), 49–55. https://doi.org/10.35219/tmb.2021.1.08
Agentschap voor Natuur en Bos. (z.d.-a). Biologische waarderingskaart versie 1 & versie 2 . Geraadpleegd op 30 juli 2025, van https://www.geopunt.be
Agentschap voor Natuur en Bos. (z.d.-b). Hydrologisch herstel van de vallei van de Kleine Nete ter hoogte van De Zegge en het Olens Broek. Geraadpleegd op 4 augustus 2025, van https://dezegge.dekleinenete.be/
Agricon NV. (z.d.). Duurzaamheid. Geraadpleegd op 2 augustus 2025, van https://www.agricon.be/duurzaamheid
Antonopoulou, G. (2020). Designing efficient processes for sustainable bioethanol and bio-hydrogen production from grass lawn waste. Molecules, 25(12). https://doi.org/10.3390/molecules25122889
APRE, & CDTI. (2022). Guiding notes to use the TRL self-assessment tool. BRIDGE2HE project. Horizon Europe NCP Portal. https://horizoneuropencpportal.eu/sites/default/files/2022-12/trl-asses…
Arizzi, M., Morra, S., Gilardi, G., Pugliese, M., Gullino, M. L., & Valetti, F. (2021). Improving sustainable hydrogen production from green waste: [FeFe]-hydrogenases quantitative gene expression RT-qPCR analysis in presence of autochthonous consortia. Biotechnology for Biofuels, 14(1). https://doi.org/10.1186/s13068-021-02028-3
Back, E. , Beekhuis. H. , Bergman. B. , Gort. R. , Claassen. L. , Gerner. L. , ten Have. A. , Horsmeijer. P. , Langenberg. J. , Langenhof. J. , de Leeuw. B. , Neimeijer. J. , Schilte. L. , Verweij. G. & Zuijdam. J. (2017a). Bermmaaisel als grondstof voor biocomposiet: [PILOT] Biobased producten. . Waarde van maaisel: Circulair terreinbeheer in de praktijk, 38–42. Geraadpleegd op 22 juli 2025, van https://circulairterreinbeheer.nl/Def_MagazineCT_171010_WEB_A3.pdf
Back, E. , Beekhuis. H. , Bergman. B. , Gort. R. , Claassen. L. , Gerner. L. , ten Have. A. , Horsmeijer. P. , Langenberg. J. , Langenhof. J. , de Leeuw. B. , Neijmeijer. J. , Schilte. L. , Verweij. G. & Zuijdam. J. (2017b). Van berm tot bladzijde: [PILOT] biobased producten. Waarde van maaisel: Circulair terreinbeheer in de praktijk, 36–37. Geraadpleegd op 22 juli 2025, van https://circulairterreinbeheer.nl/Def_MagazineCT_171010_WEB_A3.pdf
Bair, J. (2005). Global Capitalism and Commodity Chains: Looking Back, Going Forward. Competition & Change, 9(2), 153–180. https://doi.org/10.1179/102452905x45382
Balis, J. P. (2011). Kyoto in’t Pajottenland: Covergisting van bermmaaisel op een bestaande landbouwvergister. LEADER-project Kyoto in’t Pajottenland. https://adoc.pub/2011-kyoto-in-t-pajottenland-covergisting-van-bermmaai…
Beims, R. F., Simonato, C. L., & Wiggers, V. R. (2019). Technology readiness level assessment of pyrolysis of trygliceride biomass to fuels and chemicals. In Renewable and Sustainable Energy Reviews, 112, 521–529. https://doi.org/10.1016/j.rser.2019.06.017
Biobased Inkopen. (z.d.). voorBIJ©-papier. Geraadpleegd op 2 augustus 2025, van https://biobasedinkopen.nl/producten/voorbij-papier/
Biomassaplein cvba so. (z.d.). Biomassaplein cvba so: Het eerste verzamelplein voor kwaliteitsvolle houtige biomassa uit landschapsbeheer. Geraadpleegd op 4 augustus 2025, van https://www.biomassaplein.be/
Bionerga. (z.d.). Biomassaplein. Geraadpleegd op 4 augustus 2025, van https://bionerga.be/recyclage/biomassaplein-houthalen
Boerennatuur Vlaanderen; Vlaamse Landmaatschappij & Werkers in Aanneming (2024). Eindrapport: Beheerovereenkomsten maaien met afvoer. https://www.boerennatuur.be/pdf/rapport%20Boerennatuur%20maaien%20en%20…
Bois & Habitat. (z.d.). Gramitherm Europe S.A. Geraadpleegd op 4 augustus 2025, van https://www.bois-habitat.be/exhibitor/gramitherm-europe-s-a/
Borealis. (2020, december 15). Newly commissioned Biostoom waste-to-energy plant delivers steam and electricity to Borealis in Beringen, Belgium. Geraadpleegd op 4 augustus 2025, van https://www.borealisgroup.com/news/newly-commissioned-biostoom-waste-to…
Calantone, R., & Vickery, S. K. (2009). Special Topic Forum on Using Archival and Secondary Data Sources in Supply Chain Management Research. Journal of Supply Chain Management, 45(2), 94–95. https://doi.org/10.1111/j.1745-493X.2009.03165.x
Ciclovivo. (2021, maart 11). Como fazer Bokashi de Terra. Geraadpleegd op 3 augustus 2025, van https://ciclovivo.com.br/mao-na-massa/permacultura/como-fazer-bokashi-d…
Compeer, A., & Mattheij, S. (2017). Inventarisatie biomassastromen Vlaanderen en Noord-Brabant. Nauurpunt Beheer. https://www.archive.grensregio.eu/assets/files/site/Grasgoed-rapport-in…
Cuypens, D., & Belderbos, E. (2022). MONBIO-eindrapport Final5: Structuuroverzicht Vlaamse bio-economie (Specifieke opdracht 2022/SCT/R/2684). ILVO. https://ilvo.vlaanderen.be/uploads/documents/PB/2022-SCT-R-2684_MONBIO_…
D’Amato, D., Droste, N., Allen, B., Kettunen, M., Lähtinen, K., Korhonen, J., Leskinen, P., Matthies, B. D., & Toppinen, A. (2017). Green, circular, bio economy: A comparative analysis of sustainability avenues. Journal of Cleaner Production, 168, 716–734. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2017.09.053
de Best, J., Thiewes, H. J., & Verbeke, W. (2018). Verslag Mini-symposium - Is het rendabel om gras uit natuurgebieden te verwerken? Centre of Expertise Biobased Economy. https://interregvlaned.eu/uploads/downloads/Grasgoed-Verslag_Mini-sympo…
De Boever, M., & Willekens, K. (2023). Boerderijcompostering (PowerPointpresentatie). Workshop Hergebruik van Natuurmaaisel. ILVO.
de Gregorio, M., Gírio, F., Lourinho, G., Pérez, P., & Vega, A. (2024). State of play of biogas & biomethane in Europe: An update on market gaps and policy recommendations (Beleidsrapport). Horizon Europe. https://hyfuelup.eu/wp-content/uploads/2025/02/State_of_play_of_Biogas_…
De Keulenaere, B., Laub, K., Michels, E., Van Poucke, R., Boeve, W., Depuydt, T., Trapp, M., Bolzonella, D., Ryckaert, B., Bamelis, L., Hamelin, L., & Meers, E. (2016). Good practice guide for grass valorisation: Recommendations for biogas plant owners and operators. GR3. https://doi.org/https://doi.org/10.13140/RG.2.1.1215.6561
De Meyer, A., Cattrysse, D., & Van Orshoven, J. (2016). Considering biomass growth and regeneration in the optimisation of biomass supply chains. Renewable Energy, 87, 990–1002. https://doi.org/10.1016/j.renene.2015.07.043
Decorte, M., & Tessens, S. (2019a). Monovergisting van gemeentelijk bermmaaisel. Transbio. https://www.biogas-e.be/sites/default/files/uploads/docs/wp3_d3-1-monov…
Decorte, M., & Tessens, S. (2019b). Onbenutte biomassa: Gemeentelijk bermmaaisel. Transbio. https://www.biogas-e.be/sites/default/files/uploads/docs/d2_2-onbenutte…
Departement Economie, Wetenschap en Innovatie Vlaanderen (Departement EWI). (2019, januari 21). Vlaamse overheid wil bermgras als grondstof gebruiken voor papier. Geraadpleegd op 27 juli 2025, van https://www.ewi-vlaanderen.be/nieuws/vlaamse-overheid-wil-bermgras-als-…
Ding, Z., Hamann, K. T., & Grundmann, P. (2024). Enhancing circular bioeconomy in Europe: Sustainable valorization of residual grassland biomass for emerging bio-based value chains. Sustainable Production and Consumption, 45, 265–280. https://doi.org/10.1016/j.spc.2024.01.008
Donner, M., & de Vries, H. (2021). How to innovate business models for a circular bio-economy? Business Strategy and the Environment, 30(4), 1932–1947. https://doi.org/10.1002/bse.2725
Drescher, M., Sullivan, F. K., & Bennett, F. (2016). Mapping of EU cloud services, solutions technological readiness (CloudWATCH2 Deliverable 2.2). CloudWATCH2 Consortium. https://www.cloudwatchhub.eu/sites/default/files/CloudWATCH2_Mapping-of…
Duurzaam Gebouwd. (2021). Whitepaper grasisolatie: Natuurlijk en circulair. https://www.duurzaamgebouwd.nl/whitepaper/whitepaper-grasisolatie-natuu…
Ecomat. (2024). Prijslijst ecomat. Geraadpleegd op 2 augustus 2025, van https://ecomat.be/bestandenbank/EM-PL-GRA-PA24-01.pdf
Ecowood. (z.d.). Agricon turfvrije moestuin potgrond 60L. Geraadpleegd 4 augustus 2025, van https://ecosnoei.be/ecowood/index.php?route=product/product&product_id=…
Elbersen, W., & Spijker, J. (2014). Biomassapotentie Rijkswaterstaat: Analyse van hoeveelheden en huidige toepassing. Wageningen UR Food & Biobased Research. https://edepot.wur.nl/255767
Ellen MacArthur Foundation, Stiftungsfonds für Umweltökonomie und Nachhaltigkeit (SUN), Deutsche Post Foundation & McKinsey Center for Business and Environment. (2015). Growth within: A circular economy vision for a competitive Europe. https://circulareconomy.europa.eu/platform/en/knowledge/growth-within-c…
Europese Commissie. (2018). Bioeconomy: the European way to use our natural resources: Action plan 2018. https://doi.org/10.2777/57931
Europese Commissie. (2020). Circular Economy Action Plan: For a cleaner and more competitive Europe. https://environment.ec.europa.eu/strategy/circular-economy-action-plan_…
Europese Unie. (2008, 19 november). Richtlijn 2008/98/EG van het Europees Parlement en de Raad van 19 november 2008 betreffende afvalstoffen en tot intrekking van een aantal richtlijnen (PbEU L 312 van 22.11.2008, blz. 3–30). Publicatieblad van de Europese Unie.
Fernandes de Souza, M., & Scott, H. (2020). Grassification: D2.1.1 Assessment report of using the liquid fraction of grass as fertilizer (Grassification Deliverable D2.1.1). Ghent University & Canterbury Christ Church University. https://www.biorefine.eu/wp-content/uploads/2022/06/D
Frey, M. (2023). Meadow Grass, Biogas and Bioplastics. Biogas Journal, Autumn_2023, 32–35. Geraadpleegd op 2 augustus 2025, van https://biowert.com/wp-content/uploads/2024/09/Sonnenenergie_Frey.pdf
Gaffey, J., Rajauria, G., McMahon, H., Ravindran, R., Dominguez, C., Ambye-Jensen, M., Souza, M. F., Meers, E., Aragonés, M. M., Skunca, D., & Sanders, J. P. M. (2023). Green Biorefinery systems for the production of climate-smart sustainable products from grasses, legumes and green crop residues. In Biotechnology Advances, 66. https://doi.org/10.1016/j.biotechadv.2023.108168
Goldstein, A., Turner, W. R., Spawn, S. A., Anderson-Teixeira, K. J., Cook-Patton, S., Fargione, J., Gibbs, H. K., Griscom, B., Hewson, J. H., Howard, J. F., Ledezma, J. C., Page, S., Koh, L. P., Rockström, J., Sanderman, J., & Hole, D. G. (2020). Protecting irrecoverable carbon in Earth’s ecosystems. Nature Climate Change, 10(4), 287–295. https://doi.org/10.1038/s41558-020-0738-8
Gramitherm Europe SA. (z.d.). Installation. Geraadpleegd 4 augustus 2025, van https://gramitherm.eu/installation/?lang=en
Gramitherm Europe SA. (2020). Insulation boards produced from meadow grass (Brochure). Gramitherm Europe SA. https://gramitherm.eu/wp-content/uploads/2020/12/Brochure01UKEUROPE-HR2…
Grasgoed. (2019). Case Study Rapport Grasgoed. IDEA Consult. https://www.archive.grensregio.eu/assets/files/site/Case-Study-rapport-…
Grass2Grit. (2019). Grassap, het groene alternatief voor strooizout. https://www.grass2grit.nl/wp-content/uploads/2019/10/BROCHURE_GRASS_2_G…
Gruwez, R., Michels, E., De Keulenaere, B., Van Poucke, R., Boeve, W., Duarte, L., Depuydt, T., Laub, K., Trapp, M., Bolzonella, D., Hamelin, L., Barnelis, L., & Meers, E. (2016). Good practice guide for grass valorization: Recommendations for terrain managers. GR3. https://doi.org/10.13140/RG.2.1.1215.6561
Guisson, R. (2022). Policy landscape analysis for the valorization of roadside grass clippings. https://www.biorefine.eu/publications/policy-landscape-analysis-for-the…
Gybels, R., Meers, E., Devacht, C., Annaert, W., Ryckaert, B., Verbeke, W., Schoutteten, H., Janssens, L., Van Gijzeghem, F., De Vocht, A., Delief, A., Witters, N., Van Dael, M., Wijgaerts, A., Vangronsveld, J., Vandaele, E., & Vandenbroek, K. (2012). Graskracht: Eindrapport. Inverde. https://Vlacovzw.be/sites/default/files/generated/files/page/graskracht…
Hamoen, E., & Dortmans, D. (2020). Whitepaper Isolatiematten: Van natuurgras tot isolatiemat. Interreg Grasgoed. https://interregvlaned.eu/uploads/downloads/NewFoss_Whitepaper_GrasGoed…
Hjorth, S. S., & Brem, A. M. (2016). How to assess market readiness for an innovative solution: The case of heat recovery technologies for SMEs. Sustainability (Switzerland), 8(11). https://doi.org/10.3390/su8111152
Huizing, H. J., & Hillebrand, J. H. A. (2005). Grasol: Een haalbaarheidsstudie (Rapport nr. 05.2.105). InnovatieNetwerk Groene Ruimte. https://edepot.wur.nl/117413
IndustrieVandaag. (2023, maart 31). Agricon maakt ecologisch verantwoorde potgrond – met aandrijvingen van NORD. Geraapleegd op 4 augustus 2025, van https://industrievandaag.nl/agricon-maakt-ecologisch-verantwoorde-potgr…
Ito, M., Hori, T., Teranishi, S., Nagao, M., & Hibino, T. (2018). Intermediate-temperature electrolysis of energy grass Miscanthus sinensis for sustainable hydrogen production. Scientific Reports, 8(1). https://doi.org/10.1038/s41598-018-34544-y
Janmaat, L. (2017, juni). Wat is beter - compost of bokashi? Ekoland, 30–31. Geraadpleegd op 22 juli 2025, van https://www.louisbolk.nl/sites/default/files/publication/pdf/3269.pdf
Kerone Engineering Solutions Limited. (2023, februari 25). Biochar Helps Cut Manure Emissions. Geraadpleegd op 7 augustus 2025, van https://kerone.com/blog/biochar-helps-cut-manure-emissions/
Knotter, S., Devriendt, N., & Carpentier, M. (2022). Economisch potentieel van biomassaresten uit landschapsbeheer. Vlaamse Landmaatschappij. https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/49741
Kobos, P. H., Malczynski, L. A., Walker, L. T. N., Borns, D. J., & Klise, G. T. (2018). Timing is everything: A technology transition framework for regulatory and market readiness levels. Technological Forecasting and Social Change, 137, 211–225. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2018.07.052
Konan, D., Koffi, E., Ndao, A., Peterson, E. C., Rodrigue, D., & Adjallé, K. (2022). An Overview of Extrusion as a Pretreatment Method of Lignocellulosic Biomass. Energies, 15(9). https://doi.org/10.3390/en15093002
Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van Antwerpen (KMDA. (2020). Natuurreservaat De Zegge: Jaarverslag 2019.
Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van Antwerpen (KMDA). (2022). Natuurreservaat De Zegge: Jaarverslag 2021. In 2022.
Koopmans, B. (2020). Whitepaper biologisch diervoeder: Geraffineerde ammoniakreductie. Interreg Grasgoed. https://interregvlaned.eu/uploads/downloads/Grassa_Whitepaper_GrasGoed…
Kuepper, B., & Quiroz, D. (2023). Begian consumption of sugarcane ethanol from Brazil and Peru: Shared responsibilities of human rights violations. Oxfam Belgium. https://oxfambelgie.be/publicaties/belgian-consumption-sugarcane-ethano…
Kuiper, L., & Caron, G. (2003). Energetische benutting van biomassa uit natuurterreinen. Vakblad NATUURBEHEER: Informatie voor beheerders van natuur, bos en landschap, 1, 3–5. Geraadpleegd op 22 juli 2025, van https://core.ac.uk/download/pdf/29294706.pdf
Kurka, S., & Menrad, K. (2009, 30 juni – 2 juli). Biorefineries and biobased products from the consumer’s point of view. Paper gepresenteerd op de 13e International Conference on the Bioeconomy (ICABR), “The Emerging Bio-Economy”, Ravello, Italië. https://doi.org/https://doi.org/10.22004/ag.econ.91330
Lüdeke-Freund, F., Gold, S., & Bocken, N. M. P. (2019). A Review and Typology of Circular Economy Business Model Patterns. In Journal of Industrial Ecology, 23(1), 36–61. Blackwell Publishing. https://doi.org/10.1111/jiec.12763
Lynch, D. H. J., Klaassen, P., & Broerse, J. E. W. (2017). Unraveling Dutch citizens’ perceptions on the bio-based economy: The case of bioplastics, bio-jetfuels and small-scale bio-refineries. Industrial Crops and Products, 106, 130–137. https://doi.org/10.1016/j.indcrop.2016.10.035
Ministerie van Landbouw Natuur en Voedselkwaliteit. (2007). Overheidsvisie op de bio-based economy in de energietransitie: De keten sluiten (WUR eDepot, Rapport 118512). Wageningen University & Research. https://edepot.wur.nl/118512
Mousavi, S., Hellsmark, H., & Söderholm, P. (2023). How can pilot and demonstration plants drive market formation? Lessons from advanced biofuel development in Europe. Technological Forecasting and Social Change, 194. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2023.122703
Mumbi, A., Pittson, H., Vriesekoop, F., & Kurhan, S. (2024). Consumer acceptance of grass ingredients in human diets. Human Dynamics, Product Evaluation and Quality, 131. https://doi.org/10.54941/ahfe1004870
Natuurinvest/Inverde. (2024). Biomassa uit natuurbeheer: mogelijkheden en uitdagingen. LIFE Green Valleys. https://ecopedia.s3.eu-central-1.amazonaws.com/2024-05/beheerproducten_…
Neves, S. A., & Marques, A. C. (2022). Drivers and barriers in the transition from a linear economy to a circular economy. Journal of Cleaner Production, 341. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2022.130865
Nord Drivesystems. (z.d.-a). Agricon maakt ecologisch verantwoorde potgrond - met aandrijvingen van NORD (Brochure). https://www.nord.com/media/images/img-content/news_1/nord_agricon_konin…
Nord Drivesystems. (z.d.-b). Agricon maakt ecologisch verantwoorde potgrond - met aandrijvingen van NORD. Geraadpleegd op 4 augustus 2025, van https://www.nord.com/media/images/img-content/news_1/nord_agricon_konin…
Odegard, I., Croezen, H., & Bergsma, G. (2012). Cascading of Biomass: 13 Solutions for a Sustainable Bio-based Economy Making Better Choices for Use of Biomass Residues, By-products and Wastes. CE Delft. https://cedelft.eu/wp-content/uploads/sites/2/2021/04/CE_Delft_2665_Cas…
Oosterbaan, A., van Blitterswijk, H., Holshof, G., & de Jong, J. J. (2008). Vraag en aanbod van natuurgras: Verkenning van de huidige en toekomstige vraag en aanbod van natuurgras, met nadruk op toepassing als veevoer (Alterra-rapport 1804). Wageningen Environmental Research. https://www.researchgate.net/publication/40790808
OECD. (2013). Policies for Bioplastics in the Context of a Bioeconomy (OECD Science, Technology and Industry Policy Papers, Vol. 10). https://doi.org/http://dx.doi.org/10.1787/5k3xpf9rrw6d-en
Orozco, R., & Grundmann, P. (2022). Readiness for Innovation of Emerging Grass-Based Businesses. Journal of Open Innovation: Technology, Market, and Complexity, 8(4). https://doi.org/10.3390/joitmc8040180
OVAM. (z.d.). Grondstofverklaringen: wanneer en hoe? De voorwaarden voor samenstelling en kwaliteit van de grondstof. Geraadpleegd op 12 augustus 2025, van https://ovam.vlaanderen.be/grondstofverklaringen-wanneer-en-hoe
OVAM. (2016). Uitvoeringsplan huishoudelijk afval en gelijkaardig bedrijfsafval. https://www.vlaanderen.be/publicaties/uitvoeringsplan-huishoudelijk-afv…
OVAM. (2017). Aanbod en bestemming biomassa(rest)stromen voor de circulaire economie in Vlaanderen.
OVAM. (2023). Marktanalyse biomassareststromen 2022. https://ovam.vlaanderen.be/c/document_library/get_file?uuid=ca72b295-48…
OVAM & Departement Landbouw en Visserij. (2023). Actieplan voedselverlies en biomassareststromen 2021-2025: Voortgang en realisaties kringloop voedselverlies 2021-2022. https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/56707
Polspoel, W. (2019, juli 4). Gemaaid gras voor het eerst in ons land toegepast als isolatie. Geraadpleegd op 2 augustus 2025, van https://www.circubuild.be/nl/nieuws/gemaaid-gras-voor-het-eerst-in-ons-…
PPAE Hansbeke. (z.d.). Boerderijcompostering. Geraadpleegd op 2 augustus 2025, van https://www.ppaehansbeke.be/nl/onderzoeksthemas/boerderijcompost-produc…
Product & Plant Catalogus. (z.d.). Voorbij©-papier – Waardewenders. Geraadpleegd op 4 augustus 2025, van https://producten.nlgreenlabel.nl/producten/voorbij-papier-waardewender…
Ranjbari, M., Shams Esfandabadi, Z., Quatraro, F., Vatanparast, H., Lam, S. S., Aghbashlo, M., & Tabatabaei, M. (2022). Biomass and organic waste potentials towards implementing circular bioeconomy platforms: A systematic bibliometric analysis. Fuel, 318. https://doi.org/10.1016/j.fuel.2022.123585
Ravi, R., & Fernandes De Souza, M. (2021). Life cycle assessment of roadside grass verges in Flanders Public (Versie 1.0). Biorefine Cluser Europe. https://www.biorefine.eu/wp-content/uploads/2021/10/life_cycle_assessme…
Regionaal Landschap Rivierenland. (z.d.). Opstart van een lokaal composteringsnetwerk: Bevindingen en aanbevelingen op basis van een pilootproject te Sint-katelijne-waver. Geraadpleegd op 9 augustus 2025, van https://www.regionalelandschappen.be/assets/afbeeldingen/rl-rivierenlan…
Ros, G. H., Termorshuizen, A. J., & van Dijk, T. A. (2012). Risico’s van diffuse verspreiding biomassareststromen (Rapport nr. 1474). Nutriënten Management Instituut. https://www.nmi-agro.nl/wp-content/uploads/2020/08/Rapport-1474-def.pdf
Ryckebusch, H. , Verniers. V. , Michels. E. , Meers. E. & De Geyter, N. (2025, juni). Resultaat door doorgedreven co-creatie. Impact, 5, 5–6. Interreg Vlaanderen – Nederland. Geraadpleegd op 4 augustus 2025, van https://interregvlaned.eu/uploads/project-downloads/Impact_Juni2025_LR…
Salvador, R., Eriksen, M. L., Kjaersgaard, N. C., Hedegaard, M., Knudby, T., Lund, V., & Larsen, S. B. (2025). From ocean to meadow: A circular bioeconomy by transforming seaweed, seagrass, grass, and straw waste into high-value products. Waste Management, 200. https://doi.org/10.1016/j.wasman.2025.114753
Schut Papier. (z.d.). Valorise by Schut Papier: Recht uit de kassen: Een bijzonder, duurzaam papier gemaakt met tomatenplantvezels. Geraadpleegd op 4 augustus 2025, van https://schutpapier.nl/nl/papiersoorten/valorise
Sharma, N. K., Govindan, K., Lai, K. K., Chen, W. K., & Kumar, V. (2021). The transition from linear economy to circular economy for sustainability among SMEs: A study on prospects, impediments, and prerequisites. Business Strategy and the Environment, 30(4), 1803–1822. https://doi.org/10.1002/bse.2717
Sijtsema, S. J., Onwezen, M. C., Reinders, M. J., Dagevos, H., Partanen, A., & Meeusen, M. (2016). Consumer perception of bio-based products - An exploratory study in 5 European countries. NJAS - Wageningen Journal of Life Sciences, 77, 61–69. https://doi.org/10.1016/j.njas.2016.03.007
Smith, A., & Raven, R. (2012). What is protective space? Reconsidering niches in transitions to sustainability. Research Policy, 41(6), 1025–1036. https://doi.org/10.1016/j.respol.2011.12.012
Spijker, J. H., Bakker, R. R. C., Ehlert, P. A. I., Elbersen, H. W., de Jong, J. J., & Zwart, K. (2013). Toepassingsmogelijkheden voor natuur- en bermmaaisel: Stand van zaken en voorstel voor een onderzoeksagenda (Alterra-rapport 2418). Alterra Wageningen UR. https://edepot.wur.nl/255767
Stabilitas BV. (2021). Beoordelingsrapport Waardewenders Circulair Papier. https://biobasedinkopen.nl/app/uploads/gravity_forms/7-30251b6dc22b02c7…
Stańko, R., & Makowska, M. (2024, 28 mei). The use of biomass from protected areas in Poland (PowerPointpresentatie). Studiedag Biomass Solutions as part of LIFE Green Valleys.
Strengers, B., & Elzenga, H. (2020). Beschikbaarheid en toepassingsmogelijkheden van duurzame biomassa: Verslag van een zoektocht naar gedeelde feiten en opvattingen. Planbureau voor de Leefomgeving. https://www.pbl.nl/sites/default/files/downloads/pbl-2020-beschikbaarhe…
Thiewes, H. J. (2020). Ontwikkeling van bio composiet met natuurvezels voor bouwapplicaties (Output 3.3). Growing a Green Future. https://www.biobasedgarden.nl/wp-content/uploads/2020/05/Business-case-…
Timma, L., Dace, E., Kristensen, T., & Knudsen, M. T. (2020). Dynamic sustainability assessment tool: Case study of green biorefineries in Danish agriculture. Sustainability, 12(18). https://doi.org/10.3390/SU12187389
Tsapekos, P., Khoshnevisan, B., Alvarado-Morales, M., Symeonidis, A., Kougias, P. G., & Angelidaki, I. (2019). Environmental impacts of biogas production from grass: Role of co-digestion and pretreatment at harvesting time. Applied Energy, 252. https://doi.org/10.1016/j.apenergy.2019.113467
Urák, I., Hartel, T., Gallé, R., & Balog, A. (2017). Worldwide peatland degradations and the related carbon dioxide emissions: the importance of policy regulations. Environmental Science and Policy, 69, 57–64. https://doi.org/10.1016/j.envsci.2016.12.012
van den Hurk, H. (2020). Whitepaper Bodemverbeteraar: Bodemverbeterende producten uit natuurgras. Interreg Grasgoed. https://interregvlaned.eu/uploads/downloads/VGR_Whitepaper_GrasGoed.pdf
Van Gursel, I., van Groenestijn, J., Elbersen, W., Schelhaas, M.-J., Nabuurs, G.-J., Kranendonk, R., de Jong, A., van Leeuwen, M., & Smits, M.-J. (2020). Local supply of lignocellulosic biomass to paper industry in Gelderland : Development of circular and value-added chains. Wageningen Food & Biobased Research. https://doi.org/10.18174/522235
Van Kerckhove, Y., & Van Meensel, J. (2025). Monitor van de Vlaamse bio-economie: update 2020-2021. ILVO. https://ilvo.vlaanderen.be/uploads/images/MONBIO3.0_FINAL.pdf
Van Meerbeek, K., Ottoy, S., De Meyer, A., Muys, B., & Hermy, M. (2016, maart). Vlaamse natuurgebieden als bron van bio-energie: Een opportuniteit om natuurbehoud te combineren met klimaatmitigatie? Natuur.focus, 15, 11–17. Geraadpleegd op 20 juli 2025, van https://www.researchgate.net/publication/299511789
Van Meerbeek, K., Ottoy, S., De Meyer, A., Van Schaeybroeck, T., Van Orshoven, J., Muys, B., & Hermy, M. (2015). The bioenergy potential of conservation areas and roadsides for biogas in an urbanized region. Applied Energy, 154, 742–751. https://doi.org/10.1016/j.apenergy.2015.05.007
Van Schijndel, M., & Struyk, P. (2021, juni). Van waterschapsmaaisel tot Bokashi: Bijdrage van maaisel aan waterbeheer en biodiversiteit. Bodem, 3, 20–21. Geraadpleegd op 22 juli 2025, van https://www.louisbolk.nl/publicaties/van-waterschapsmaaisel-tot-bokashi
Van Uytvanck, J., Hermy, M., De Blust, G., & Hoffmann, M. (2022). Natuurbeheer: Praktijk en wetenschap hand in hand. Sterck & De Vreese.
Vandecasteele, B., Viaene, J., Castejón-del Pino, R., Lataf, A., Cuypers, A., &
Vandamme, D. (2024). S-enhanced microbial activation of biochars and processed grass fibers for circular horticulture. Science of the Total Environment, 957. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2024.177760
Vanderhoydonks, F. (2024). Grass as a pioneer in the transition to bio-based materials. Geraadpleegd op 6 augustus 2025, van https://vito.be/nl/nieuws/gras-optimaal-mobiliseren-naar-onze-circulair…
Vanermen, I., & Vranken, L. (2024). Verkennende economische haalbaarheidsstudie: Potentieel van een biomassahub voor de valorisatie van groente- en fruitreststromen in Vlaanderen. ILVO. https://ilvo.vlaanderen.be/uploads/images/rapport_econ_haalbaarheid_hub…
Velghe F, Magielse P, Moorkens I, & De Meester S. (2014). Bermg(r)as: Droge anaerobe vergisting van bermgras, in combinatie met GFT+. OWS. https://normecows.com/media/2024/05/Bermgras-openbaar-rapport.pdf
Venkatesh, G. (2022). Circular Bio-economy—Paradigm for the Future: Systematic Review of Scientific Journal Publications from 2015 to 2021. In Circular Economy and Sustainability, 2(1), 231–279. https://doi.org/10.1007/s43615-021-00084-3
Verbruggen, M. (2018). De vallei van de Kleine Nete met De Zegge en de tijd van toen. Marcel Verbruggen.
Verhaert. (2019). Eindrapport Marktconsultatie Bermstromen: Bevindingen en aanbevelingen op basis van een pilootproject te Sint-Katelijne-Waver. Programma Innovatieve Overheidsopdrachten (PIO). https://www.vlaio.be/nl/vlaio-netwerk/programma-innovatieve-overheidsop…
Vernieuwersnetwerk. (z.d.). Waardewenders verwerkt bermgras in papier en karton. Geraadpleegd op 2 augustus 2025, van https://natuurlijkereststromen.nl/waardewenders-gaat-zelf-reststromen-v…
Viaene, J., Van Lancker, J., Vandecasteele, B., Willekens, K., Bijttebier, J., Ruysschaert, G., De Neve, S., & Reubens, B. (2016). Opportunities and barriers to on-farm composting and compost application: A case study from northwestern Europe. Waste Management, 48, 181–192. https://doi.org/10.1016/j.wasman.2015.09.021
VILT vzw. (2025, juli 4). Nog dit jaar duidelijkheid over regels rond boerderijcompostering. Geraadpleegd op 4 augustus 2025, van https://www.vilt.be/nl/nieuws/dochy-nog-voor-eind-dit-jaar-wettelijk-ka…
Vlaams Agentschap Innoveren & Ondernemen (VLAIO). (2023). Circulaire ecogrondstoffenhub Schendelbeke. Geraadpleegd op 7 augustus 2025, van https://www.vlaio.be/nl/vlaio-netwerk/programma-innovatieve-overheidsop…
Vlaamse Overheid. (2013). Bio-economie in Vlaanderen: Visie en strategie van de Vlaamse overheid voor een duurzame en competitieve bio-economie in 2030. https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/13585
Vlaamse Overheid. (2021). Actieplan voedselverlies en biomassa(rest)stromen circulair 2021-2025. https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/56707
Vlaamse Overheid, & Departement Kanselarij en Bestuur. (2019). Beleidsvoorstellen op basis van Visie 2050: Bijdrage van de Vlaamse administratie aan het regeerakkoord van de Vlaamse Regering 2019-2024. https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/43929
Vlaamse Regering. (2016). Visie 2050: Een langetermijnstrategie voor Vlaanderen. Departement Kanselarij en Buitenlandse Zaken. https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/19586
Vlaamse Regering. (2023, 1 september). Vlaams reglement betreffende het duurzaam beheer van materiaalkringlopen en afvalstoffen (VLAREMA) (geconsolideerde tekst). EMIS Navigator. https://navigator.emis.vito.be/detail?woId=43991
Vlaanderen Circulair. (z.d.). RELEAF: van maaisel tot potgrond. Geraadpleegd op 17 juli 2025, van https://www.vlaanderen-circulair.be/nl/doeners-in-vlaanderen/detail-2/r…
Vlaco vzw. (2015a). Eindrapport: Ontwikkeling van duurzame potgrond met groencompost en lokale secundaire grondstoffen. https://Vlaco.be/sites/default/files/generated/files/page/binder-eindra…
Vlaco vzw. (2015b). Eindrapport: Toepassing van groencompost en andere organische koolstofrijke bodemverbeteraars in de land- en tuinbouw. https://Vlaco.be/sites/default/files/generated/files/page/eindrapport-b…
Vlaco vzw. (2016, mei). De zin of onzin van bokashi. KringloopZINe, 14, 4–6. Geraadpleegd op 22 juli 2025, van https://Vlaco.be/sites/default/files/generated/files/news/kringloopzine…
Voets, F., Böttger, W., & Vansteenkiste, D. (2021). Use of biocomposites of biopolymers and roadside clippings for prototype products (e.g. landscape infrastructure) (Deliverable 2.4.3). Grassification. https://www.biorefine.eu/wp-content/uploads/2021/03/d2.4.3._grassificat…
VoorBIJ©-papier. (z.d.). Duurzaam. Geraadpleegd op 2 augustus 2025, van https://www.voorbijpapier.nl/duurzaam/
Vriens, L., Bosch, H., De Knijf, G., De Saeger, S., Guelinckx, R., Oosterlynck, P., Van Hove, M. & Paelinckx, D. (2011). De Biologische Waarderingskaart: Biotopen en hun verspreiding in Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Mededelingen van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek. INBO.M.2011.1, Brussel. https://www.ecopedia.be/artikel/de-biologische-waarderingskaart-biotope…
Waardewenders BV. (z.d.). Factsheet voorBIJ©-papier. Geraadpleegd op 2 augustus 2025, van https://www.waardewenders.nl/assets/files/factsheet-voorbij.pdf
Xiao, Y., & Watson, M. (2019). Guidance on Conducting a Systematic Literature Review. In Journal of Planning Education and Research, 39(1), 93–112. https://doi.org/10.1177/0739456X17723971
Zamora, E. A. (2016). Value Chain Analysis: A Brief Review. Asian Journal of Innovation and Policy, 5(2), 116–128. https://doi.org/10.7545/ajip.2016.5.2.116
Zwart, K., & de Boer, D. (2015). Droge vergisting van berm-en natuurgras (Alterra-rapport 2661). Alterra Wageningen UR. https://www.researchgate.net/publication/283403753
Zwartopwit. (z.d.). Grass. Geraadpleegd op 17 juli 2025, van https://www.zwartopwit.be/grass
