Wanneer lezen in de klas meer dan enkel een boekbespreking is
Wanneer lezen in de klas meer dan enkel een boekbespreking is
“Moeten wij nu weer zo een saai boek lezen?” Voor de leerkracht Nederlands is dit misschien wel een gekende zin. Een boek lezen op school gaat vaak hand in hand met een boekbespreking, alsook heel wat gezucht bij leerlingen die wééral een verplicht werk moeten lezen. Weliswaar kan lezen ook leuk zijn, en verrijkend zijn voor jongeren. Zo zou fictieve literatuur morele ontwikkeling stimuleren, stelt het idee van de narratieve ethiek zoals beschreven door Martha Nussbaum. Door middel van One piece, een gekende manga, tracht deze scriptie net die ontwikkeling te stimuleren op een alternatieve manier. Dit door middel van literatuur die dichter bij de jongeren staat, alsook door werkvormen die creatiever zijn dan de typische boekbespreking.
Filosofie en fictie - filosofictie?
De idee dat fictieve literatuur bijdraagt aan de morele ontwikkeling van jongeren is een idee dat is ontstaan in de jaren ‘80. Dit idee wordt ook wel de filosofie van de narratieve ethiek genoemd, concreet toepasbaar gemaakt door Martha Nussbaum.
Fictieve literatuur zou volgens Nussbaum een spiegel voor jongeren kunnen zijn. Daarnaast kan het er ook voor zorgen dat jongeren met andere situaties in contact komen, of bepaalde situaties vanuit verschillende perspectieven bekijken. In beide gevallen kunnen de jongeren medeleven krijgen, door een herkenbaar gegeven, of medeleven. Dit proces van identificatie, empathie en multiperspectivisme (i.e. verschillende perspectieven) zorgt voor een morele vooruitgang bij jongeren.
Nussbaum heeft het enkel over morele ontwikkeling. Maar het gaat breder dan dat. Zo gaat narratieve ethiek niet over morele ontwikkeling an sich maar eerder over ethische oriëntatie. Waar morele ontwikkeling gaat kijken naar de concrete keuzes die men maakt, gaat ethische oriëntatie veeleer over hoe jongeren naar moreel moeilijke en complexe situaties kijken en deze interpreteren.
Wat een fictie rendier ons kan zeggen over ethische oriëntatie
Op basis van deze filosofie ben ik dan aan de slag gegaan. De eerste vraag was: welk fictief verhaal wil ik gebruiken? Daarbij was mij oog gevallen op de manga (i.e. Japanse strip) One Piece. Dit verhaal vertelt de avonturen van Monkey D. Luffy, een jongen die droomt op piraat te worden en waarin je wordt meegezogen in de avonturen die hij meemaakt met zijn bemanning.
One Piece is geen verhaal dat een duidelijk begin- en eindpunt heeft. Zo wordt er gewerkt met verschillende kleinere verhaallijnen, die samen het grotere verhaal vormen. De kleinere verhaallijn waarmee in de scriptie aan de slag is gegaan is die van TonyTony Chopper. Chopper is een klein rendier dat door zijn blauwe neus verstoten werd door zijn roedel. Dit zorgt ervoor dat hij een bepaald ‘duivelsfruit’ eet waardoor hij kan menselijke kenmerken kan aannemen. Weliswaar, door zijn bijzonder uiterlijk werd hij ook niet aanvaard als mens en stond hij er wat alleen voor. Doorheen deze verhaallijn leer je zijn geschiedenis kennen, leert men de waarde van vriendschap maar ook hoe goed willen doen soms slechte gevolgen kan hebben.
Initieel zou je kunnen denken dat een verhaallijn over een fictief rendier niet veel kan bijdragen aan de ethische oriëntatie. Al kan het tegendeel wel bewezen worden. Dit gebeurde aan de hand van beeld- en tekstanalyse: er werd gekeken naar hoe TonyTony Chopper en anderen werden afgebeeld (bv. houding, lichaamstaal, visuele elementen…) maar ook naar veranderingen in tekstuele elementen (bv. tekstballonnen, ellipsen…). Via deze analyse werd duidelijk dat de drie elementen van de narratieve ethiek – identificatie, empathie en multiperspectivisme – op verschillende momenten, op verschillende wijzen terugkwamen. Dit zorgt er voor dat One Piece wel echt een positief verschil kan maken voor de ethische oriëntatie bij jongeren. Om dit positief verschil ook concreet te maken zijn er werkvormen ontwikkeld die de elementen ook concreet (toepasbaar) maken.
One Piece, many lessons
Voor elk element van de narratieve ethiek – identificatie, empathie en multiperspectivisme – zijn telkens drie werkvormen bedacht (i.e. negen in totaal). Bij het organiseren hiervan heb ik altijd het individuele proces van elke leerling in het achterhoofd proberen houden, aangezien iedereen op zijn/haar/hun eigen tempo ontwikkeld. Ondanks dat de werkvormen niet concreet getoetst zijn op hun effectiviteit in deze context, is er wel uitgebreid wetenschappelijk onderzoek waarbij deze effectiviteit duidelijk wordt.
Zo zullen de werkvormen met betrekking tot identificatie vooral van reflectieve aard zijn: ‘waarom identificeer ik mezelf met dit personage’. Er is hierbij ook een werkvorm bij voorzien voor leerlingen die zich niet identificeren met een personage. Zij zullen dan moeten beschrijven waarom ze zich niet identificeren met een bepaald personage, zodat zij ook niet uitgesloten worden van het leerproces.
De werkvormen rond empathie zijn vooral van argumenterende aard. Vooral de uitleg over waarom een leerling al dan niet empathie voelt staat hier sterk centraal door middel van een vierhoekenspel, pleidooi en innerlijke monoloog.
De leerlingen gaan leren van elkaar en anderen in de werkvormen rond multiperspectivisme. Zo wordt een socratisch leergesprek aangeboden, maar kan er ook een essay geschreven worden of kan men doen aan counter factual thinking aan de hand van verschillende scenario’s.
One Piece in de (Vlaamse) klas
Het onderwerp, alsook werkvormen, zijn zeker toepasbaar in het onderwijs. Hiervoor heb ik vooral gekeken naar het Vlaams onderwijs, meer specifiek de sleutelcompetenties en leerplannen van het Katholiek en het Gemeenschapsonderwijs. Hierbij heb ik me beperkt tot leerplannen voor de derde graad doorstroom, met een focus op humane wetenschappen. Zelfs door deze beperking op te leggen kwam naar voor dat het onderwerp op verschillende manieren onder verschillende sleutelcompetenties en leerplandoelen kon vallen. Zo kunnen deze inzichten ook van toepassing zijn binnen de sleutelcompetenties ‘Andere talen’, ‘Nederlands’, ‘Burgerschap’, ‘Cultureel bewustzijn’, en ‘Filosofie’. Dit kan alleen maar bevorderend zijn voor vakoverschrijdend handelen.
Lezen terug tot de leerling brengen
Via deze scriptie heb ik geprobeerd lezen terug voor te stellen als iets leuks. Het moet niet altijd een saai verplicht werk zijn, maar mag soms ook eens een “strip” zijn. En die “strip” heeft dan ook nog eens voordelen voor de ontwikkeling. Dubbel prijs, zou ik zeggen!
Bibliografie
Abrouq, N. (2024). Understanding how Reflective Journal Writing Stimulates Reflective Reasoning: A Literature Review. British Journal of Teacher Education and Pedagogy, 3(2), 01-07. https://doi.org/10.32996/bjtep.2024.3.2.1
AHOVOKS. (2023). Secundair onderwijs—3de graad—Na modernisering. Onderwijsdoelen. https://onderwijsdoelen.be/
Allender, D. (2004). From the Secondary Section: Popular Culture in the Classroom. The English Journal, 93(3), 12. https://doi.org/10.2307/4128801
Alvermann, D. E., & Heron, A. H. (2001). Literacy identity work: Playing to learn with popular media. Journal of Adolescent & Adult Literacy, 45(2), 5.
Aoki, T., Chujo, R., Matsui, K., Choi, S., & Hautasaari, A. (2022). EmoBalloon—Conveying Emotional Arousal in Text Chats with Speech Balloons. CHI Conference on Human Factors in Computing Systems, 1-16. https://doi.org/10.1145/3491102.3501920
Batson, C. D., & Ahmad, N. Y. (2009). Using Empathy to Improve Intergroup Attitudes and Relations. Social Issues and Policy Review, 3(1), 141-177. https://doi.org/10.1111/j.1751-2409.2009.01013.x
Batson, C. D., Fultz, J., & Schoenrade, P. A. (1987). Distress and Empathy: Two Qualitatively Distinct Vicarious Emotions with Different Motivational Consequences. Journal of Personality, 55(1), 19-39. https://doi.org/10.1111/j.1467-6494.1987.tb00426.x
Beed, P. L., Ridgeway, V. G., Brownlie, F., & Kalnina, S. (2005). The power of reflective writing for students and teachers. In M. Pandis, A. Ward, & S. R. Mathews (Red.), Reading, Writing, Thinking. Proceedings of the 13th Conference on Reading (pp. 163-167). International Reading Association.
Beeldcentrum Rijksoverheid. (2024, maart 6). Diversiteit in beeld. Een verkenning van inzichten. Dienst Publiek en Communicatie. https://www.communicatierijk.nl/documenten/publicaties/2024/03/06/diversiteit-in-beeld
Berdine, R. (1984). Increasing Student Involvement in the Learning Process Through Debate on Controversial Topics. Organizational Behavior Teaching Review, 9(3), 6-8. https://doi.org/10.1177/105256298700900303
Biervliet, C. (2015, augustus 13). Inleven in ‘de ander’ door debat: Onderzoek onder 4 havo-leerlingen van het Minkema College in Woerden. Universiteit Utrecht. https://expertisecentrum-maatschappijleer.nl/wp-content/uploads/3-1.pdf
Bolten, H. (2003, maart). Het socratisch gespek als instrument voor teamreflectie: Spreken buiten de orde (A. J. Cozijnsen, D. Keuning, & W. J. Vrakking, Red.). Kluwer. https://boltentraining.nl/wp-content/uploads/2012/12/hans-bolten-spreken-buiten-de-orde.pdf
Braeckmans, S. (2014). ‘Sin City: De getekende film’: De intermediale transpositie van het comicboek naar de film. Academia. https://www.academia.edu/32684635/Masterproef_Savannah_Braeckmans
Byrne, R. M. J. (2016). Counterfactual Thought. Annual Review of Psychology, 67(1), 135-157. https://doi.org/10.1146/annurev-psych-122414-033249
Callens, E. (2017). Samenlezen en emotieregulatie: De invloed van leesgroepen op het reguleren van emoties. Het lezerscollectief. https://lezerscollectief.be/wp-content/uploads/2018/11/ErnestineCallens-HMPSYCKL652-666021-1502189869-Masterproef2_Callens_Ernestine.pdf
Casey, B. J., Jones, R. M., & Somerville, L. H. (2011). Braking and Accelerating of the Adolescent Brain. Journal of Research on Adolescence, 21(1), 21-33. https://doi.org/10.1111/j.1532-7795.2010.00712.x
Cavilla, D. (2017). The Effects of Student Reflection on Academic Performance and Motivation. Sage Open, 7(3), 2158244017733790. https://doi.org/10.1177/2158244017733790
Celik, B., & Altun, M. (2023). The Relationship between Reading Skills and Language Proficiency. International Journal of Social Sciences & Educational Studies, 10(1). https://doi.org/10.23918/ijsses.v10i1p303
Cikara, M., Bruneau, E. G., & Saxe, R. R. (2011). Us and Them: Intergroup Failures of Empathy. Current Directions in Psychological Science, 20(3), 149-153. https://doi.org/10.1177/0963721411408713
Cohen, J. (2001). Defining Identification: A Theoretical Look at the Identification of Audiences With Media Characters. Mass Communication and Society, 4(3), 245-264. https://doi.org/10.1207/S15327825MCS0403_01
Cohn, N. (2013). The Visual Language of Comics: Introduction to the Structure and Cognition of Sequential Images. Bloomsbury Publishing Plc.
Crone, E. (2021). Hersenontwikkeling in de adolescentie. In Psychologie van de adolescentie—Basisboek (26ste druk, pp. 79-92). ThiemeMeulenhoff. https://www.thiememeulenhoff.nl/webshop/catalogus/hbo/psychologie-van-de-adolescentie-26e-druk
Dalim, S. F., Ishak, A. S., & Hamzah, L. M. (2022). Promoting Students’ Critical Thinking Through Socratic Method: The Views and Challenges. Asian Journal of University Education, 18(4), 1034-1047. https://doi.org/10.24191/ajue.v18i4.20012
Dittmer, J. (2007). The Tyranny of the Serial: Popular Geopolitics, the Nation, and Comic Book Discourse. Antipode, 39(2), 247-268. https://doi.org/10.1111/j.1467-8330.2007.00520.x
Education First. (2024). EF English Proficiency Index: Een ranglijst van 116 landen en regio’s op basis van Engelse vaardigenden. Education First.
Ferrari, P. F., & Coudé, G. (2018). Mirror Neurons, Embodied Emotions, and Empathy. In K. Z. Meyza & E. Knapska (Red.), Neuronal Correlates of Empathy (pp. 67-77). Elsevier. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-805397-3.00006-1
Festinger, L. (1954). A Theory of Social Comparison Processes. Human Relations, 7(2), 117-140. https://doi.org/10.1177/001872675400700202
Fischer, J. M., & Ravizza, M. (2000). Precis of Responsibility and Control: A Theory of Moral Responsibility. Philosophy and Phenomenological Research, 61(2), 441. https://doi.org/10.2307/2653660
Frankfurt, H. (2003). Alternate Possibilities and Moral Responsibility. In M. McKenna & D. Widerker (Red.), Moral Responsibility and Alternative Possibilities: Essays on the Importance of Alternative Possibilities (1ste druk). Routledge. https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9781315199924-2/alternate-possibilities-moral-responsibility-harry-frankfurt?context=ubx&refId=88ecab9f-74e4-43ec-a5c2-ef708ed73b75
Frankish, K. (2010). Dual‐Process and Dual‐System Theories of Reasoning. Philosophy Compass, 5(10), 914-926. https://doi.org/10.1111/j.1747-9991.2010.00330.x
Frey, N., & Fisher, D. (2004). Using Graphic Novels, Anime, and the Internet in an Urban High School. The English Journal, 93(3), 19. https://doi.org/10.2307/4128804
Gehlbach, H., Brinkworth, M. E., & Wang, M.-T. (2012). The social perspective taking process: What motivates individuals to take another’s perspective? Teachers College Record, 114(1), 197-225. https://dash.harvard.edu/entities/publication/73120378-c066-6bd4-e053-0100007fdf3b
Globi. (z.d.). 4x over het belang van multiperspectiviteit voor burgerschap. Globi. https://globi.nl/4-x-over-het-belang-van-multiperspectiviteit-voor-burgerschap/
GO! (2024a). Leerplan derde graad secundair onderwijs—Basisvorming—Doorstroom. GO! https://pro.g-o.be/themas/leerplannen/derde-graad-secundair-onderwijs/doorstroomfinaliteit/
GO! (2024b). Leerplan derde graad secundair onderwijs—Humane wetenschappen—Specifiek gedeelte doorstroom. GO! https://pro.g-o.be/themas/leerplannen/derde-graad-secundair-onderwijs/doorstroomfinaliteit/
Green, M. C., & Brock, T. C. (2000). The role of transportation in the persuasiveness of public narratives. Journal of Personality and Social Psychology, 79(5), 701-721. https://doi.org/10.1037/0022-3514.79.5.701
Greenwood, D. N. (2008). Television as escape from self: Psychological predictors of media involvement. Personality and Individual Differences, 44(2), 414-424. https://doi.org/10.1016/j.paid.2007.09.001
Gunawan, H., Simatupang, E. C., & Sari, P. (2024). FOSTERING CRITICAL THINKING SKILLS THROUGH SOCRATIC QUESTIONING: INSIGHTS FROM WIDYATAMA UNIVERSITY. Indonesian EFL Journal, 10(2), 343-352. https://doi.org/10.25134/ieflj.v10i2.10255
Haas, C. (2001). What is citizenship? An introduction to the concept and alternative models of citizenship. Active Citizenship and Non-formal Education. https://pure.au.dk/portal/en/publications/what-is-citizenship-an-introduction-to-the-concept-and-alternativ
Hannah Arendt Instituut. (z.d.). Wie niet voor ons is, is tegen ons. Over toenemende polarisatiedruk en manieren om daarmee om te gaan. Interview met Marjan Verplancke [Website]. https://hannah-arendt.institute/verdiep-je/wie-niet-voor-ons-is-is-tegen-ons/
Hastuti, H., & Dewi, P. (2020). Moral value in One Piece anime movie of Chopper Plus Bloom in the Winter. Humanitatis : Journal of Language and Literature, 6(2), 203-214. https://doi.org/10.30812/humanitatis.v6i2.746
Heeren, J., & Wyns, M. (2023). Loont lezen nog steeds? Een studie over de rol van lezen bij adolescenten en de samenhang met hun taalvaardigheid en studiesucces. 102-104.
Hoffner, C., & Buchanan, M. (2005). Young Adults’ Wishful Identification With Television Characters: The Role of Perceived Similarity and Character Attributes. Media Psychology, 7(4), 325-351. https://doi.org/10.1207/S1532785XMEP0704_2
Innes, J. M., & Morrison, B. W. (2024). Teaching psychology that does not exist: Counterfactuals as catalysts for critical thinking in psychology education. Scholarship of Teaching and Learning in Psychology. https://doi.org/10.1037/stl0000402
Jensen Jr., R. D. (2015). The effectiveness of the Socratic Method in Developing Critical Thinking Skills in English Language Learners. https://eric.ed.gov/?id=ED557162
Kahneman, D. (2013). Thinking, fast and slow (First paperback edition). Farrar, Straus and Giroux.
Kalin, J. (1992). Knowing Novels: Nussbaum on Fiction and Moral Theory Love’s Knowledge: Essays on Philosophy and Literature . Martha C. Nussbaum. Ethics, 103(1), 135-151. https://doi.org/10.1086/293475
Katholiek Onderwijs Vlaanderen. (2024a). Gemeenschappelijk funderend leerplan—1ste, 2de en 3de graad. Katholiek Onderwijs Vlaanderen. https://pro.katholiekonderwijs.vlaanderen/i-ii-iii-gfl
Katholiek Onderwijs Vlaanderen. (2024b). Sociale en gedragswetenschappen—3de graad—D-finaliteit. Katholiek Onderwijs Vlaanderen. https://pro.katholiekonderwijs.vlaanderen/iii-soge-d/leerplan
Kearney, R., & Williams, J. (1996). Narrative and Ethics. Aristotelian Society Supplementary Volume, 70(1), 29-62. https://doi.org/10.1093/aristoteliansupp/70.1.29
Keen, S. (2007). Empathy and the novel. Oxford university press.
Kennedy, R. R. (2009). The power of in-class debates. Active Learning in Higher Education, 10(3), 225-236. https://doi.org/10.1177/1469787409343186
Kenniscentrum Gezinswetenschappen. (2024). Pubers en adolescenten. Gids voor gezinnen. https://www.gidsvoorgezinnen.be/ontwikkeling-van-kinderen/de-ontwikkeling-van-kinderen-2/pubers-en-adolescenten-2
Kennison, M. (2012). Developing reflective writing as effective pedagogy. Nursing Education Perspectives, 33(5), 306-311. https://doi.org/10.5480/1536-5026-33.5.306
Kerr, D., Cleaver, E., Ireland, E., & Blenkinsop, S. (2003). Citizenship education longitudinal study—First cross-sectional Survey 2001-2002 (Onderzoeksraport 416). National Foundation for Educational research. https://dera.ioe.ac.uk/id/eprint/5431/1/RR416.pdf
Kidd, D. C., & Castano, E. (2013). Reading Literary Fiction Improves Theory of Mind. Science, 342(6156), 377-380. https://doi.org/10.1126/science.1239918
Kids first. (2025, februari 28). Art Therapy for Adolescents: Expressing identity Trough Art. Kids First. https://www.kidsfirstservices.com/first-insights/art-therapy-for-adolescents-expressing-identity-through-art
Klimmt, C., Hefner, D., & Vorderer, P. (2009). The Video Game Experience as “True” Identification: A Theory of Enjoyable Alterations of Players’ Self-Perception. Communication Theory, 19(4), 351-373. https://doi.org/10.1111/j.1468-2885.2009.01347.x
Kohlberg, L. (1971). Chapter 1: Stages of moral development as a basis for moral education. In C. M. Beck, B. S. Crittenden, & E. V. Sullivan (Red.), Moral Education (pp. 23-92). University of Toronto Press. https://www.jstor.org/stable/10.3138/j.ctt15jjc29.6
Konrad, K., Firk, C., & Uhlhaas, P. J. (2013). Brain Development During Adolescence. Deutsches Ärzteblatt international. https://doi.org/10.3238/arztebl.2013.0425
Koopman, E. M. (Emy). (2016). Effects of “literariness” on emotions and on empathy and reflection after reading. Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts, 10(1), 82-98. https://doi.org/10.1037/aca0000041
Kopper, A. (2020). Pirates, justice and global order in the anime “ One Piece ”. Global Affairs, 6(4-5), 503-517. https://doi.org/10.1080/23340460.2020.1797521
Kukkonen, K. (2013). Studying comics and graphic novels. John Wiley & Sons Inc.
Lafrarchi, N. (2021, december 14). De zin in burgerschapszin. Verbinding, nuance en multiperspectiviteit in een superdiverse samenleving. VELOV. https://www.velov.be/de-zin-in-burgerschapszin-verbinding-nuance-en-multiperspectiviteit-in-een-superdiverse-samenleving/
Laqaei, N., & Mall-Amari, B. (2015). The Impact of Reflective Writing on Writing Achievement, Vocabulary Achievement and Critical Thinking of Intermediate EFL Learners. Journal of Studies in Education, 5(3), 174. https://doi.org/10.5296/jse.v5i3.7964
Lashuk, A. (2023, juni 21). Beyond words: The power of visual storytelling in the graphic novel Maus. Masarykova univerzita. https://is.muni.cz/th/oil6j/?lang=en
Legroux, F. (2025, januari 5). The power and pitfalls of narrative imagination: A critical examination of Nussbaum’s theory. https://researchportal.vub.be/files/119108680/250105_Paper_Nussbaum_FL.pdf
Levy, N. (2014). Consciousness, Implicit Attitudes and Moral Responsibility. Noûs, 48(1), 21-40.
Mahoney, B. B., Oostdam, R. R., Nieuwelink, H. H., & Schuitema, J. J. (2023). Learning to think critically through Socratic dialogue: Evaluating a series of lessons designed for secondary vocational education. Thinking Skills and Creativity, 50, 101422. https://doi.org/10.1016/j.tsc.2023.101422
Mahoney, J. (1985). Moraaltheologie en medische ethiek. Streven. Vlaamse editie, 53, 212-224.
Mar, R. A., & Oatley, K. (2008). The Function of Fiction is the Abstraction and Simulation of Social Experience. Perspectives on Psychological Science, 3(3), 173-192. https://doi.org/10.1111/j.1745-6924.2008.00073.x
Martelaere, P. de. (1997). Verrassingen: Essays (2. druk). Meulenhoff.
Martínez, M. A. (2014). Storyworld Possible Selves and the Phenomenon of Narrative Immersion: Testing a New Theoretical Construct. Narrative, 22(1), 110-131. https://doi.org/10.1353/nar.2014.0004
Masten, C. L., Gillen-O’Neel, C., & Brown, C. S. (2010). Children’s intergroup empathic processing: The roles of novel ingroup identification, situational distress, and social anxiety. Journal of Experimental Child Psychology, 106(2-3), 115-128. https://doi.org/10.1016/j.jecp.2010.01.002
Maxwell, B. (2006). Naturalized compassion: A critique of Nussbaum on literature as education for compassionate citizenry. Journal of Moral Education, 35(3), 335-352. https://doi.org/10.1080/03057240600874463
Mierau, K., Schuitemaker, J., & van der Werff, B. (2024, november 13). Lespakker lezen onder de loep: Rijksuniversiteit Groningen. https://www.rug.nl/society-business/scholierenacademie/leraren/op-school/lespakket-lezen-onder-de-loep
Montello, M. (2014). Narrative Ethics. Hastings Center Report, 44(s1). https://doi.org/10.1002/hast.260
Mrovlje, M. (2019). Beyond Nussbaum’s Ethics of Reading: Camus, Arendt, and the Political Significance of Narrative Imagination. The European Legacy, 24(2), 162-180. https://doi.org/10.1080/10848770.2018.1540514
Munniksma, A., Dijkstra, A. B., van der Veen, I., Ledoux, G., van de Werfhorst, H., & ten Dam, G. (2017). Burgerschap in het voortgezet onderwijs: Nederland in vergelijkend perspectief [Onderzoeksraport]. Research Institute of Child Development and Education (RICDE); The Kohnstamm Instituut; Amsterdam Institute for Social Science Research (AISSR). https://hdl.handle.net/11245.1/4e355239-acb1-4e33-92a8-02a188c05642
Nederlands Jeugdinstituut. (2025). Waar lopen jongeren tussen 16 en 17 jaar tegenaan? Van jeugd naar volwassenheid. https://www.nji.nl/van-jeugd-naar-volwassenheid/waar-lopen-jongeren-tussen-16-en-27-jaar-tegenaan
Nofrian, A. & Ira Maisarah. (2024). Analysis of the Moral Values of the One Piece Anime Movie ‘Z’ And Movie Stampede’’. Journal of English for Specific Purposes in Indonesia, 3(1), 24-34. https://doi.org/10.33369/espindonesia.v3i1.27991
Nowell-Smith, P. (1948). Freewill and Moral Responsibility. Mind, 57(225), 45_61.
Nummenmaa, L., Glerean, E., Hari, R., & Hietanen, J. K. (2014). Bodily maps of emotions. Proceedings of the National Academy of Sciences, 111(2), 646-651. https://doi.org/10.1073/pnas.1321664111
Nussbaum, M. C. (1992). Love’s Knowledge: Essays on Philosophy and Literature. Oxford University PressNew York, NY. https://doi.org/10.1093/oso/9780195074857.001.0001
Oatley, K. (2016). Fiction: Simulation of Social Worlds. Trends in Cognitive Sciences, 20(8), 618-628. https://doi.org/10.1016/j.tics.2016.06.002
Oda, E. (2003). Hoofdstuk 13: Treasure. In Buggy the Clown (Vol. 2). Viz Media.
Oda, E. (2006a). Hoofdstuk 92: Happiness. In The Meanest Man in the East (Vol. 11). Viz Media.
Oda, E. (2006b). Hoofdstuk 103: The Whale. In The Legend Begins (Vol. 12). Viz Media.
Oda, E. (2007a). Hoofdstuk 132: See? In Straight ahead (Vol. 15). Viz Media.
Oda, E. (2007b). Hoofdstuk 139: Introducing Tony Tony Chopper. In Inherited Will (Vol. 16). Viz Media.
Oda, E. (2007b). Hoofdstuk 140: The Castle of Snow. In Inherited Will (Vol. 16). Viz Media.
Oda, E. (2007b). Hoofdstuk 141: Quack Doctor. In Inherited Will (Vol. 16). Viz Media.
Oda, E. (2007b). Hoofdstuk 142: Skull and Sakura. In Inherited Will (Vol. 16). Viz Media.
Oda, E. (2007b). Hoofdstuk 143: Clumsy. In Inherited Will (Vol. 16). Viz Media.
Oda, E. (2007b). Hoofdstuk 144: Snowy Tale. In Inherited Will (Vol. 16). Viz Media.
Oda, E. (2007b). Hoofdstuk 145: Inherited Will. In Inherited Will (Vol. 16). Viz Media.
Oda, E. (2008). Hoofdstuk 150: Royal Drum Crown 7-Shot Tin Tyrant Cannon. In Hiriluk’s Cherry Blossoms (Vol. 12). Viz Media.
Oda, E. (2008). Hoofdstuk 152: Full Moon. In Hiriluk’s Cherry Blossoms (Vol. 17). Viz Media.
Oda, E. (2008). Hoofdstuk 153: Hiriluk’s Cherry Blossoms. In Hiriluk’s Cherry Blossoms (Vol. 17). Viz Media.
Olthof, T. (2021). Morele ontwikkeling in de adolescentie. In Psychologie van de adolescentie—Basisboek (26ste druk, pp. 207-222). ThiemeMeulenhoff. https://www.thiememeulenhoff.nl/webshop/catalogus/hbo/psychologie-van-de-adolescentie-26e-druk
Oxbridge Editing. (2024, november 12). Wat is Onomatopoeia? Its importance in Writing—Oxbridge Editing. The Oxbridge Editing Blog. https://www.oxbridgeediting.co.uk/blog/what-is-onomatopoeia-and-why-does-it-matter-in-writing/
Özdemir, A., Ceylan-Dadakoğlu, S., & Dadakoğlu, B. (2024). Beyond textbooks: A manga-based approach to values education. International Journal of Contemporary Approaches in Education, 3(1), 26-55. https://doi.org/10.29329/ijcae.2024.1050.2
Pereira, L. M., & Saptawijaya, A. (2016). Counterfactuals in Critical Thinking with Application to Morality. In L. Magnani & C. Casadio (Red.), Model-Based Reasoning in Science and Technology (Vol. 27, pp. 279-289). Springer International Publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-319-38983-7_15
Pihlgren, A. S. (2012, september). Socrates in the Classroom. Bringing Creativity and Thinking Skills into the Educational Process, Riga. http://www.kunskapskallan.com/wp-content/uploads/2012/09/Socrates-in-the-Classroom-Riga-2012-full-paper.pdf
Pilastro, E. (2023, oktober 27). One Piece: The record of the mega-popular manga series explained. Guiness World Records. https://www.guinnessworldrecords.com/news/2023/10/one-piece-the-record-of-the-mega-popular-manga-series-explained-760171
Pypypiv, V. (2020). Identity and symbols in the cultural space of the human being. In Social and cultural imperatives of the modern society development (1ste druk, pp. 32-46). Liha-Pres. https://doi.org/10.36059/978-966-397-204-6
Ramlal, A., & Augustin, D. S. (2020). Engaging students in reflective writing: An action research project. Educational Action Research, 28(3), 518-533. https://doi.org/10.1080/09650792.2019.1595079
Raney, A. A. (2004). Expanding Disposition Theory: Reconsidering Character Liking, Moral Evaluations, and Enjoyment. Communication Theory, 14(4), 348-369. https://doi.org/10.1111/j.1468-2885.2004.tb00319.x
Raney, A. A., Schmid-Petri, H., Niemann, J., & Ellensohn, M. (2009, mei). Testing Affective Disposition Theory: A Comparison of the Enjoyment of Hero and Antihero Narratives. Annyal Conference of the International Communciation Association, Chicago. https://www.researchgate.net/publication/274710596_Testing_Affective_Disposition_Theory_A_comparison_of_the_enjoyment_of_hero_and_antihero_narratives
Rombaut, E., Van Doorsselaere, J., & Verbruggen, C. (2023). Multiperspectiviteit in de vakdidactiek cultuurwetenschappen. Tijdschrift voor lerarenopleiding, 44(2), 37-51.
Sahamid, H. (2016). Developing critical thinking through Socratic Questioning: An Action Research Study. International Journal of Education and Literacy Studies, 4(3), 62-72. https://doi.org/10.7575/aiac.ijels.v.4n.3p.62
Sani, S. M., Kurniawati, N., & Nurwanti, D. I. (2017). The Use of Reflective Writing to Improve Students’ Writing and Critical Thinking Skills: The Tenth Conference on Applied Linguistics and The Second English Language Teaching and Technology Conference in collaboration with The First International Conference on Language, Literature, Culture, and Education, 331-335. https://doi.org/10.5220/0007166903310335
Schaubroeck, K. (2005). Hoe belangrijk is literatuur in de morele opvoeding? Kanttekeningen bij Martha Nussbaums narratieve ethiek. International Journal in Philosophy and Theology, 66(2005), 432-454. https://doi.org/10.2143/BIJ.66.4.2004379
Schuitema, J., Dam, G. T., & Veugelers, W. (2008). Teaching strategies for moral education: A review. Journal of Curriculum Studies, 40(1), 69-89. https://doi.org/10.1080/00220270701294210
Schwartz, A., & Rubinstein-Ávila, E. (2006). Understanding the Manga Hype: Uncovering the Multimodality of Comic-Book Literacies. Journal of Adolescent & Adult Literacy, 50(1), 40-49. https://doi.org/10.1598/JAAL.50.1.5
Singer, T., Seymour, B., O’Doherty, J., Kaube, H., Dolan, R. J., & Frith, C. D. (2004). Empathy for Pain Involves the Affective but not Sensory Components of Pain. Science, 303(5661), 1157-1162. https://doi.org/10.1126/science.1093535
Smith, S. R. (2011). Equality and diversityValue incommensurability and the politics of recognition. Policy Press. https://doi.org/10.1332/policypress/9781847426079.001.0001
Stanton, R. (2024). Do the winners really get to write history? The use of perspective-taking journaling in teaching multiperspectivity. Northwestern College. https://nwcommons.nwciowa.edu/education_masters/682/
Stegmaier, W. (2019). Philosophie der Orientierung [What is orientation? A philosophical investigation] (1ste druk). De Gruyter. https://www.orientation-philosophy.com/the-philosophy-of-orientation/what-is-orientation-a-philosophical-investigation/
Stürmer, S., Snyder, M., & Omoto, A. M. (2005). Prosocial Emotions and Helping: The Moderating Role of Group Membership. Journal of Personality and Social Psychology, 88(3), 532-546. https://doi.org/10.1037/0022-3514.88.3.532
Sudirman, A., Gemilang, A. V., & Kristanto, T. M. A. (2021). Harnessing the Power of Reflective Journal Writing in Global Contexts: A Systematic Literature Review. International Journal of Learning, Teaching and Educational Research, 20(12), 174-194. https://doi.org/10.26803/ijlter.20.12.11
Thompson, V. A. (2009). Dual-process theories: A metacognitive perspective. In J. Evans & K. Frankish (Red.), In two minds: Dual processes and beyond (1ste dr., pp. 171-196). Oxford University PressOxford. https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199230167.003.0008
Van Alstein, M. (2018). Waarom werken rond controverses en polarisatie?. In Van Alstein, M. (2018). Omgaan met controverses en polarisatie in de klas. (1ste ed.). Pelckmans Pro.
Van Alstein, M. (2021). Polarisatie, conflict en crede: Geweldloos omgaan met tegenstellingen en spanningen. Vlaams Vredesinstituut. https://vlaamsvredesinstituut.eu/rapport/polarisatie-conflict-en-vrede/
van der Meulen, A., & Krabbendam, L. (2021). Ontwikkeling van het zelf en de identiteit. In W. Slot & M. van Aken (Red.), Psychologie van de adolescentie (basisboek) (26ste druk, pp. 161-180). ThiemeMeulenhoff.
Van Krieken, K., Hoeken, H., & Sanders, J. (2017). Evoking and Measuring Identification with Narrative Characters – A Linguistic Cues Framework. Frontiers in Psychology, 8, 1190. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2017.01190
Wason, P. C., & Evans, J. St. B. T. (1974). Dual processes in reasoning? Cognition, 3(2), 141-154. https://doi.org/10.1016/0010-0277(74)90017-1
Watson, J. C., & Greenberg, L. S. (2009). Empathic Resonance: A Neuroscience Perspective. In J. Decety & W. Ickes (Red.), The Social Neuroscience of Empathy (pp. 125-138). The MIT Press. https://doi.org/10.7551/mitpress/9780262012973.003.0011
Westheimer, J., & Kahne, J. (2004). What Kind of Citizen? The Politics of Educating for Democracy. American Educational Research Journal, 41(2), 237-269. https://doi.org/10.3102/00028312041002237
Yamanishi, R., Tanaka, H., Nishihara, Y., & Fukumoto, J. (2017). Speech-balloon Shapes Estimation for Emotional Text Communication. Information Engineering Express, 3(2), 1-10. https://doi.org/10.52731/iee.v3.i2.168
