Scheiding in stilte: de onzichtbare stem van kinderen in (echt)scheidingsbemiddeling
“Er wordt over mij beslist, maar niet mét mij”
Dit is de realiteit voor duizenden kinderen in België waarvan de ouders beslissen om uit elkaar te gaan. In een rechtszaal hebben zij het recht op een gesprek met de rechter. Maar wanneer hun ouders kiezen voor bemiddeling – een traject dat steeds populairder wordt – hebben ze juridisch gezien geen enkele stem. Dit onderzoek toont aan waarom dat onlogisch én onrechtvaardig is, en hoe het beter kan.
Twee trends, één gemiste kans
Er spelen vandaag twee opvallende ontwikkelingen. Enerzijds krijgen kinderen steeds meer rechten: ze worden niet langer gezien als louter passieve toeschouwers, maar als actieve deelnemers aan beslissingen die hen raken. Anderzijds is bemiddeling in opmars: steeds meer ouders kiezen ervoor om hun scheiding via bemiddeling te regelen, omdat dit sneller, rustiger en vaak beter is voor het gezin dan een lange rechtszaak waar ouders lijnrecht tegenover elkaar worden geplaatst.
Op papier klinken deze ontwikkelingen als een gouden combinatie. In de praktijk blijkt er van deze gouden combinatie weinig sprake. In bemiddelingen hebben kinderen geen wettelijk spreekrecht. Dit is paradoxaal: bemiddeling presenteren als een ‘gezinsvriendelijker’ alternatief ten opzichte van een rechtszaak maar tegelijkertijd de rechten van kinderen hierin terugschroeven.
Onderzoek
In deze masterthesis werd nagegaan waarom beide evoluties nog niet gecombineerd worden in bemiddeling aan de hand van twee luiken. Enerzijds een juridisch onderzoek, waarin de nationale en internationale regelgeving over het recht van kinderen om betrokken te worden bij beslissingen die hen aangaan werd bestudeerd. Anderzijds een praktijkonderzoek, waarbij 13 familiale bemiddelaars werden geïnterviewd om te achterhalen of, wanneer en hoe zij kinderen vandaag al dan niet betrekken bij echtscheidingsbemiddeling.
Beide onderzoeken zorgden samen voor een volledig beeld: wat zegt de wet en hoe werkt de praktijk? Op basis daarvan kon worden nagegaan: hoe kunnen we de positie van het kind versterken?
Wat zegt de wet?
Internationaal is het duidelijk: artikel 12 van het VN-Kinderrechtenverdrag bepaalt dat kinderen die in staat zijn om een mening te vormen, die mening mogen uiten in alle zaken die hen aanbelangen. Het VN-Kinderrechtencomité benadrukt zelfs uitdrukkelijk dat dit recht ook moet gelden in bemiddelingsprocessen die kinderen aanbelangen.
Op nationaal vlak is het recht om gehoord te worden in gerechtelijke procedures goed uitgewerkt in de wet: kinderen vanaf 12 jaar worden automatisch uitgenodigd door de rechter voor een gesprek, jongere kinderen kunnen zelf om een gesprek vragen.
Wat betreft bemiddeling blijft de wet stil…
Sinds 2024 moeten ouders in hun bemiddelingsakkoord wel uitleggen hoe ze rekening hielden met het belang van het kind, maar dat kan perfect zonder dat ooit aan het kind zelf werd gevraagd naar zijn of haar mening.
Hoe werkt de praktijk?
Uit de interviews met bemiddelaars kwamen drie belangrijke vaststellingen naar voren:
- Kinderen worden niet altijd betrokken: slechts 9 van de 13 geïnterviewde bemiddelaars betrekken kinderen regelmatig in het bemiddelingsproces. Zelfs bij die bemiddelaars worden kinderen in de meeste gevallen slechts betrokken wanneer ouders het niet eens geraken over de verblijfsregeling van de kinderen.
- De aanpak verschilt enorm: sommige bemiddelaars voeren zelf het kindgesprek, anderen schakelen een externe deskundige in.
- Bemiddelaars die kinderen niet betrekken geven aan dat ze hiervoor wettelijke houvast missen. Zoals één van hen verwoordde:
“Ik ben dit nu nog niet aan het bekijken, omdat de regelgeving ontbreekt op dit moment. Dat is hetgeen wat mij tegenhoudt.”
Waarom kinderen betrekken wel belangrijk is
Het betrekken van kinderen brengt verschillende voordelen met zich mee:
- Kinderen voelen zich gehoord en begrepen.
- Ouders krijgen een juist beeld over wat hun kind wil en nodig heeft.
- Misverstanden worden doorbroken: ouders handelen vaak op basis van aannames die niet kloppen.
- Conflicten tussen ouders kunnen verminderen door het perspectief van het kind in het bemiddelingsproces binnen te brengen.
- Kinderen kunnen zich beter neerleggen bij de beslissing.
Toch zijn er ook uitdagingen: niet alle bemiddelaars beschikken over de juiste vaardigheden om met kinderen over gevoelige onderwerpen te spreken. Sommige bemiddelaars vrezen ook dat ouders hen niet langer als neutraal zullen beschouwen als zij ook de stem van het kind vertolken.
Parallellen met het hoorrecht in gerechtelijke procedures
Opvallend is dat de (niet gereguleerde) aanpak vandaag in de bemiddelingspraktijk gelijkenissen vertoont met de regelgeving omtrent het spreekrecht van kinderen in gerechtelijke procedures. Toch zijn er ook belangrijke verschillen.
Hoe kunnen we de positie van het kind versterken? Een wettelijk kader!
Op basis van dit onderzoek, concludeer ik dat er nood is aan een wettelijk kader. Niet alleen omdat de internationale wetgeving dit vereist, maar ook omdat het zorgt voor een gelijke behandeling van kinderen, voor duidelijkheid voor bemiddelaars en voor geïnformeerde (en dus betere?) beslissingen van ouders.
Mijn aanbevelingen:
- Élk kind moet het recht krijgen om te spreken in het scheidingsproces van zijn of haar ouders, ongeacht of ouders scheiden via een gerechtelijke procedure, dan wel via bemiddeling.
- Het kind moet zelf kunnen beslissen of het van dit recht gebruik wil maken: ouderlijke toestemming mag niet langer een drempel vormen.
- Gesprekken met het kind worden best gevoerd door een derde-deskundige: iemand buiten het bemiddelingsproces, met een daartoe voorziene verplicht te volgen opleiding.
- Het hanteren van een flexibele leeftijdsgrens: vanaf 8 jaar worden kinderen automatisch uitgenodigd. Jongere kinderen kunnen zelf om een gesprek vragen.
- Ouders tekenen een inspanningsverbintenis om – in de mate van het mogelijke – rekening te houden met de mening van hun kind.
Waarom dit nu moet gebeuren
Het is niet langer verdedigbaar om kinderen meer rechten toe te kennen in gerechtelijke procedures dan in bemiddelingsprocessen, en tegelijk bemiddeling meer te promoten om (echt)scheidingen of familiale conflicten af te handelen.
Bovendien is er draagvlak: bemiddelaars staan over het algemeen positief tegenover kindbetrokkenheid, kinderen willen het zelf én er bestaat een goede inspiratiebron: de regelgeving voor het hoorrecht in gerechtelijke procedures.
Besluit
Kinderen die midden in een scheiding zitten, verdienen meer dan een stilzwijgend aanpassen aan de beslissingen van volwassenen. Ze verdienen het om gehoord te worden – altijd, op de juiste manier en in elk traject.
Het wettelijk verankeren van een spreekrecht in bemiddeling is een logische, haalbare en vooral rechtvaardige stap want het kind is geen bijzaak, het is de hoofdrolspeler van het verhaal.
Bibliografie
BIBLIOGRAFIE
WETGEVING Internationaalrechtelijke normen
§1 Verdragen
Verdrag van de Verenigde Naties van 20 november 1989 inzake de Rechten van het Kind, BS 17 januari 1992, 805.
§2 Beleidsdocumenten
COMITÉ VOOR DE RECHTEN VAN HET KIND, Algemeen commentaar no. 14 (2013) over het recht van het kind zijn belangen de eerste overweging te laten zijn (art. 3, eerste lid), 29 mei 2013, nr. CRC/C/GC/14, http://www.kinderrechten.nl/assets/2020/04/General-Comment-14-site-KOM….
COMITÉ VOOR DE RECHTEN VAN HET KIND, Overweging van de rapporten die werden ingediend door de Lidstaten overeenkomstig artikel 44 van het Verdrag, 11 juni 2010, nr. CRC/C/BEL/CO/3-4, https://www.unicef.be/sites/default/files/2020- 09/onuitgegeven_versie_slotbemerkingen_vn_comite_belgie.pdf.
COMITÉ VOOR DE RECHTEN VAN HET KIND, General Comment No. 12 (2009): Het recht van het kind om gehoord te worden, 20 juli 2009, nr. CRC/C/GC/12, https://www.kinderrechten.nl/general- comment-nr-12-over-het-recht-om-gehoord-te-worden/.
Europeesrechtelijke normen
§1 Verdragen
Handvest van de Europese Unie van 7 december 2000 van de de Grondrechten, Pb.L. 18 december 2000, afl. 364, 1-22.
Verdrag van de Raad van Europa van 25 januari 1996 inzake de uitoefening van de Rechten van het Kind, European Treaty Series 25 januari 1996, nr. 160.
Verdrag van de Raad van Europa van 4 november 1950 tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, BS 19 augustus 1955, 5029.
107
§2 Voorbereidende werken
Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s: een EU-agenda voor de rechten van het kind, EUROPESE COMMISSIE, 15 februari 2011, COM/2011/60 def.
§3 Beleidsdocumenten
COMMITTEE OF MINISTERS OF THE COUNCIL OF EUROPE, Recommendation to member States on the participation of children and young people under the age of 18, 28 maart 2012, nr. CM/Rec(2012)2, https://www.refworld.org/legal/resolution/coeministers/2012/en/88710.
COMMITTEE OF MINISTERS OF THE COUNCIL OF EUROPE, Guidelines on child-friendly justice, 17 november 2010, nr. CM/Del/Dec, https://rm.coe.int/16804b2cf3.
COUNCIL OF EUROPE, Strategy for 2009-2011: Building a Europe for and with children, 2009, https://www.coe.int/t/dg3/children/pdf/Stockholm_StrategyProgramme_en.p….
Nationaalrechtelijke normen
§1 Wetgeving in materiële zin
De gecoördineerde Grondwet 17 februari 1994, BS 17 februari 1994, 4054.
Burgerlijk Wetboek 21 maart 1804, BS 3 september 1807, 99999.
Gerechtelijk Wetboek 10 oktober 1967, BS 31 oktober 1967, 11360.
Wet 27 maart 2024 houdende bepalingen inzake digitalisering van justitie en diverse bepalingen Ibis, BS 29 maart 2024, 38622.
Wet 30 juli 2013 betreffende de invoering van een familie- en jeugdrechtbank, BS 27 september 2013, 68429.
Koninklijk besluit 17 juli 2024 tot wijziging van de bijlagen bij het koninklijk besluit van 28 april 2017 tot vaststelling van het model van informatieformulier bedoeld in artikel 1004/2 van het Gerechtelijk Wetboek, BS 28 augustus 2024, 99561.
Deontologische code 16 december 2020 van de erkende bemiddelaars, BS 29 april 2021, 41007.
108
§2 Voorbereidende werken
Wetsontwerp houdende bepalingen inzake digitalisering van justitie en diverse bepalingen Ibis, KAMER, 2023-2024, 4 december 2023, nr. 55-3728/001.
Amendement van mevrouw C. Gabriëls op het wetsontwerp houdende bepalingen inzake digitalisering van justitie en diverse bepalingen Ibis, KAMER, 2023-2024, 28 februari 2024, nr. 55- 3728/006.
Conceptnota voor nieuwe regelgeving over de bescherming van kinderen die betrokken zijn in een hoogconflictueuze scheiding van de ouders, VL.PARL., 2022-2023, 15 november 2022, nr. 1482/1.
Verslag van de eerste lezing van het wetsontwerp houdende bepalingen inzake digitalisering van justitie en diverse bepalingen Ibis, KAMER, 2023-2024, 14 februari 2024, nr. 55-3728/004.
Verslag van het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek in verband met de bemiddeling, SENAAT, 2004-2005, 17 december 2004, nr. 3-781/7.
Jaarverslag 2023-2024: Kinderen tussen wet en werkelijkheid, KINDERRECHTENCOMMISSARIAAT, 2024-2025, 14 november 2024, nr. 42/1.
Jaarverslag 2020-2021: Het wachten moe, KINDERRECHTENCOMMISSARIAAT, 2021-2022, 17 november 2021, nr. 42/1.
Jaarverslag 2005-2006, KINDERRECHTENCOMMISSARIAAT, 20 november 2004, 2006-2007, nr. 42/1.
§3 Beleidsdocumenten
FEDERALE REGERING, Federaal regeerakkoord 2025-2029, 12 februari 2025, https://www.belgium.be/sites/default/files/resources/publication/files/…- Bart_De_Wever_nl.pdf.
REKENHOF, Verslag aan de Kamer van Volksvertegenwoordigers over betaalbare toegang tot justitie: tweedelijnsbijstand en rechtsbijstandsverzekering, 24 januari 2024, https://www.ccrek.be/sites/default/files/Docs/2024_06_BetaalbareJustiti….
PLATFORM KINDERMISHANDELING, Beleidsadvies inzake contactbreuk tussen ouders en kinderen na beëindigde partnerrelaties: als ouders en kinderen elkaar niet meer zien, januari 2023, https://justitie.belgium.be/sites/default/files/Rapport%20Contactbreuk%….
109
KINDERRECHTENCOMMISSARIAAT, Advies kinderen en scheiding: een echtscheidingswetgeving met oog voor de rechten van minderjarigen, 8 februari 2006, nr. 2005-2006/07, https://www.kinderrechten.be/sites/default/files/2005_2006_7_advies_kin….
KINDERRECHTENCOMMISSARIAAT, Advies voorstel van decreet van de heer Guy Swennen houdende organisatie van scheidingsbemiddeling, 25 september 2000, nr. 340/2 https://www.vlaamsparlement.be/nl/parlementaire-documenten/parlementaire- initiatieven/287585.
RECHTSPRAAK Europees
EHRM 17 juli 2012, nr. 64791/10, ECLI:CE:ECHR:2012:0717JUD006479110, ‘M.D. e.a./Malta’. EHRM 29 april 2014, nr. 60092/12, ECLI:CE:ECHR:2014:0429JUD006009212, ‘Z.J./Litouwen’.
EHRM 3 december 2015, nr. 10161/13, ECLI:CE:ECHR:2015:0903JUD001016113, ‘M. en M./Kroatië’.
EHRM 2 februari 2016, nr. 71776/12, ECLI:CE:ECHR:2016:0202JUD007177612, ‘N.TS. e.a./Georgië’.
EHRM 1 mei 2018, nr. 51312/16, ECLI:CE:ECHR:2018:0201JUD005131216, ‘M.K./Griekenland’.
België
GwH 21 april 2022, nr. 58/2022, ECLI:BE:GHCC:2022:ARR.058.
HvB Gent 14 januari 2025, T.Fam. 2025/4, 120, noot DE HEMPTINNE M.
RECHTSLEER
Boeken en verzamelwerken
ACKAERT L., JACOBS M., VANDEKERCKHOVE A. en VOS D., Kinderen en scheiding, Kinderrechtencommissariaat, 2005.
BARLOW A. en EWING J., Children’s voices, family disputes and child-inclusive mediation: The Right to Be Heard, Bristol University Press, 2024.
110
BIJLEVELD C., Methoden en technieken van Onderzoek in de Criminologie, Boom Juridische uitgevers, 2009.
BRUNING M., SMEETS D., BOLSCHER K., PEPER J. en DE BOER R., Kind in proces: van communicatie naar effectieve participatie, Wolf Legal Publishers, 2020.
CARSON R., DUNSTAN E., DUNSTAN J. en ROOPANI D., Children and young people in separated families: Family law system experiences and needs, Australian Institute of Family Studies, 2018.
CRIVIT R., LAPORTE F., GEBOERS J., DEMEY E. en CHARKAOUI N., Kinderrechteneducatie in het onderwijs, Kinderrechtencoalite Vlaanderen, 2014.
FREEMAN M., The Human Rights of Children: Selected Essays on Children’s Rights, Brill Nijhof, 2002. LANCKSWEERDT E., Onderhandelen en bemiddelen: syllabus, Universiteit Hasselt, 2022.
LANSDOWN G., Every Child’s Right to be Heard: A Resource Guide on the UN Committee on the Rights of the Child General Comment No. 12, Save the Children UK, 2011.
LEE N., Childhood And Society: Growing up in an age of uncertainty, Open University Press, 2001. MCINTOSH J., Child inclusion as a principle and as evidence-based practice: Applications to family
law services and related sectors, Australian Family Relationships Clearinghouse, 2007.
MOL C., The Child’s Right to Participate in Family Law Proceedings: represented, heard or silenced?,
Intersentia, 2022.
PALI B. en VOET S., Family Mediation in International Family Conflicts: the European context, Leuvens Instituut voor Criminologie, 2012.
PUT J., Handboek Jeugdbeschermingsrecht, die Keure, 2021.
ROELS Y., VAN HEMELRIJCK E., VAN RUMST S., VRIJENS C., COENE E. en VAN BOGAERT M., Het kind weegt te licht: Kinderen hebben spreekrecht in de familierechtbank: Dossier spreekrecht, Kinderrechtencommissariaat, 2022.
ROOSE H. en MEULEMAN B., Kennis maken: methodologie voor sociale wetenschappers, Skribis, 2021.
SCHUZ R., The Hague Child Abduction Convention: A Critical Analysis, Hart Publishing, 2013. SCHRAMA W., FREEMAN M., TAYLOR N. en BRUNING M., International Handbook on Child
Participation in Family Law, Intersentia, 2021.
111
SENAEVE P., Horen van kinderen. Overeenkomsten over kinderen, Wolters Kluwer, 2025.
SENAEVE P. en DECLERCK C., Compendium van het personen- en familierecht, Acco, 2020.
SMITS V., Participatie van het kind bij het ouderschapsplan, Maklu Uitgevers, 2015.
UNICEF, Implementation Handbook for the Convention on the Rights of the Child, United Nations Publications, 2007.
VAN PEER C., De impact van een (echt)scheiding op kinderen en ex-partners, Departement Kanselarij en Buitenlandse Zaken, 2007.
WIEWAUTERS C. en EMMERY K., Awel, ik ben in de war door de scheiding van mijn ouders, Awel, 2014.
WUYTS T., Ouderlijk gezag, Intersentia, 2013. Bijdragen in verzamelwerken
CERULUS U. en DECLERCK C., ‘Actuele ontwikkelingen in de familierechtbank. Experimenteren met het participatie- en consensusmodel’ in BOONE I. en DECLERCK C. (eds.), Personen- en familierecht: Themis 2022-2023 nr. 123, Intersentia, 2023, 87.
LUNDY L., TOBIN J. en PARKES A., ‘The Right to Respect for the Views of the Child’ in TOBIN J. (ed.), The UN Convention on the Rights of the Child: A Commentary, Oxford University Press, 2019, 397.
SENAEVE P., ‘Het hoorrecht van minderjarigen’ in SENAEVE P. (ed.), Handboek familieprocesrecht, Wolters Kluwer, 2020, 469.
SHEEHAN J., ‘Systemic Approaches to Safeguarding Children’s Rights Through Parental Separation and Divorce: Opening Spaces for Childhood to Continue’ in MYRA S., GRØVER T. en AXBERG U. (eds.), New Horizons in Systemic Practice with Children and Families’, Palgrave Macmillan, 2024, 7.
THØRNBLAD R. en STRANDBU A., ‘The Involvement of Children in the Process of Mandatory Family Mediation’ in NYLUND A., ERVASTI K. en ADRIAN L. (eds.), Nordic Mediation Research, Springer Open, 2018, 183.
TISDALL K., ‘Children and Young People’s Participation: A critical consideration of Article 12’ in VANDENHOLE W., DESMET E., REYNAERT D. en LEMBRECHTS S. (eds.), Routlegde international handbook of children’s rights studies, Routledge, 2015, 185.
112
Bijdragen in tijdschriften
AL-ALOSI H., ‘Will Somebody Please Think of the Children?! Child focused and Child Inclusive Models in Family Dispute Resolution’, Australasian Dispute Resolution Journal 2018/1, 8.
ATWOOD B., ‘The Child’s Voice in Custody Litigation: An Empirical Survey and Suggestions for Reform’, Arizona Law Review 2003/3, 629.
BOONE R., ‘Pilootproject Gentse familierechtbank geeft minderjarige kinderen vertrouwenspersoon tijdens scheidingsprocedure’, Juristenkrant 2024/482, 6.
BRUNEEL A. en VERSCHELDEN G., ‘Kindvriendelijke justitie in de Gentse familierechtbank: het pilootproject ‘Vertrouwenspersoon’’, T.Fam. 2023/10, 282.
BRUNING M. en PEPER J., ‘Giving Children a Voice in Court? Age Boundaries for Involvement of Children in Civil Proceedings and the Relevance of Neuropsychological Insights’, Erasmus Law Review 2020/13, 31.
BÜSSING A., WOLIŃSKA M. en MICHALSKI J., ‘The welfare of the child in the mediation process’, Consilium Iuridicum 2023/8, 75.
BUYSSE A. en ACKAERT L., ‘Kinderen en Scheiding. Een focusgroepen onderzoek’, TJK 2006/1, 32. CASHMORE J., ‘Children’s participation in family law decision-making: Theoretical approaches to
understanding children’s views’, Children and Youth Services Review 2011/4, 515.
CROMBEZ G., ‘Le droit de l’enfant d’être entendu par le juge: entre murmures et tumultes’, JT
2024/24, 407.
DALY A., ‘No Weight for “Due Weight”? A Children’s Autonomy Principle in Best Interest Proceedings’,
The International of Children’s Rights 2018/1, 61.
DECLERCK C., ‘Naar een meer kindvriendelijke justitie in België. Het versterkte spreekrecht van de
minderjarige in familiezaken’, Tijdschrift voor Familie- en Jeugdrecht 2024/12, 359.
DECLERCK C. en CERULUS U., ‘Het hoorrecht van het kind voor de Nederlandstalige familierechters:
resultaten van een praktijkbevraging’, T.Fam. 2022/7, 175.
DECLERCK C. en WUYTS T., ‘Anders omgaan met scheidingsconflicten’, T.Fam. 2019/7-8, 178.
113
DERCLAYE C., ‘La séparation du couple parental. La place de l’enfant dans la médiation’, J.dr.jeun. 2023/6, 8.
FISHER R., ‘Social Desirability Bias and the Validity of Indirect Questioning’, Journal of Consumer Research 1993/2, 303.
GENTRY D., ‘Including Children in Divorce Mediation and Education: Potential Benefits and Cautions’, Families in Society 1997/3, 307.
GRAHAM A. en FITZGERALD R., ‘Exploring the promises and possibilities for children’s participation in Family Relationship Centres’, Family Matters 2010, 53.
HENRY P. en HAMILTON K., ‘The Inclusion of Children in Family Dispute Resolution in Australia: Balancing Welfare versus Rights Principles’, The International Journal of Children’s Rights 2012/4, 584.
HERBOTS K., ROEVENS E. en PUT J., ‘Participatie van het kind in het gerechtelijk scheidingsproces: droombeeld of realiteit?’, TJK 2012/1, 23.
HERBOTS K., ‘Het nieuw Europees Verdrag inzake de Uitoefening van de Rechten van het Kind en de situatie in België’, TPR 1997/4, 1763.
HERMANS E. en QUINA T., “Het is toch ook míjn week...”: het spreekrecht van de minderjarige in de familierechtbank. Verslag van de studievoormiddag “Weegt de stem van het kind te licht?”, T.Fam. 2022/7, 194.
JACOBS L., ‘La parole de l’enfant face à la séparation parentale: regards croisés sur les pratiques d’audition’, RTDF 2017/4, 649.
JAMES A., HAUGEN G., RANTALAIHO M. en MARPLES R., ‘The Voice of the Child in Family Mediation: Norway and England’, The International Journal of Children’s Rights 2010/3, 313.
KRAPPMANN L., ‘The weight of the child’s view (Article 12 of the Convention on the Rights of the Child), The International Journal of Children’s Rights 2010/4, 501.
LAMKA S., ‘Empowering Children’s rights where they matter: implementing child-inclusive mediations in divorce proceedings’, Ohio State Journal on Dispute Resolution 2023/1, 150.
LANCKSWEERDT E., ‘Hoe juristen het conflict kunnen beschouwen als een poort naar verbinding en humaniteit’, T.Fam. 2025/2-3, 43.
LANCKSWEERDT E., ‘Bemiddeling en op bemiddeling gebaseerde aanpak van conflicten bij scheiding:
het belang van het kind voorop’, T.Not. 2015/7-8, 470. 114
LANCKSWEERDT E., ‘Waar zorg en recht elkaar ontmoeten. De multidisciplinaire aanpak van scheidingsconflicten’, T.Fam. 2019/7-8, 184.
LAUREYSSENS A. en WYNANTS A., ‘Hoe kunnen familierechters scheidende ouders helpen om de strijdbijl te begraven?’, T.Fam. 2022/7, 170.
LIEFAARD T., ‘Child-friendly justice: protection and participation of children in the justice system’, Temple Law Review 2016/4, 905.
LÜCKER-BABEL M., ‘The right of the child to express views and to be heard: An attempt to interpret Article 12 of the UN Convention on the Rights of the Child’, The International Journal of Children’s Rights 1995/3, 391.
MERCKX E., ‘Het vernieuwde hoorrecht: kindvriendelijke justitie een stap dichterbij?’, RW 2024- 2025/10, 363.
MERCKX E., ‘Kinderen bij scheiding voorop met kindvriendelijke justitie’, T.Fam. 2024/10, 313.
MERCKX E., ‘Sociaalwetenschappelijk onderzoek als leidraad bij het vormgeven van kinderrechten in de wet: de voorkeursregel voor het gelijkmatig verdeeld verblijf: een gemiste kans?’, TJK 2019/1, 10.
MERCKX E., ‘Vertrouwelijke informatie bij het horen van minderjarigen in zaken van gezag en verblijf of contact: schending van de rechten van verdediging of in het belang van het kind?’, T.Fam. 2019/7- 8, 203.
MERTENS Y., ‘Het participatierecht van minderjarigen bij bemiddeling tussen scheidende of gescheiden ouders: the little ghosts in the room?’, T.Fam. 2024/1, 4.
MOL C., ‘Het mensenrechtelijke kader inzake de procespositie van de minderjarige: normen voortvloeiend uit het IVRK, het EVRM en andere Europese bronnen’, T.Fam. 2022/5-6, 124.
MORROW V. en RICHARDS M., ‘The Ethics of Social Research with Children: An Overview’, Children & Society 1996/10, 90.
PLATT S., ‘Set another place at the table: child participation in family separation cases’, Cardozo Journal of Conflict Resolution 2016/3, 749.
RAITT F., ‘Hearing children in family law proceedings: can judges make a difference?’, Child and Family Law Quaterly 2007/2, 204.
115
SCHRAMA W. en MOL C., ‘Een rechtsvergelijkende blik op kinderparticipatie en enkele reflecties’, T.Fam. 2022/5-6, 132.
RICHARDS M., ‘But what about the children? Some reflections on the divorce White paper’, Child and Family Quarterly 1995/4, 223.
SCHOFFER M., ‘Bringing Children to the Mediation Table: Defining a Child’s Best Interest in Divorce Mediation’, Family Court Review 2005/2, 323.
SENAEVE P., ‘Het horen van kinderen en andere wijzigingen in het familierecht. Commentaar bij de familierechtelijke bepalingen van titel 3 van de wet van 28 maart 2024’, T.Fam. 2024/5, 136.
SMITS V., ‘Multidisciplinaire verbinding: een noodzaak bij complexe scheidingen!’, TJK 2016/4, 290. THOMAS N. en O’KANE C., ‘When children’s wishes and feelings clash with their ‘best interests’’, The
International Journal of Children’s Rights 1998/6, 137.
TISDALL K., ‘Challenging Competency and Capacity? Due Weight to Children’s Views in Family Law
Proceedings’, The International Journal of Children’s Rights 2018/1, 159.
VANDEKERCKHOVE A., ‘Oog hebben voor kinderen bij scheiding? Nog niet voor vandaag?’, TJK
2007/3, 142.
VANDENHOLE W., ‘Twintig jaar kinderrechtenverdrag (1989-2009): een Belgische stand van zaken’,
RW 2009-2010/10, 386.
WARSHAK R., ‘Payoffs and Pitfalls of Listening to Children’, Family Relations 2003/4, 373.
Media
AWEL, ‘Awel Spel’, Awel s.d., https://awel.be/over-awel/spel (geraadpleegd op 3 mei 2025).
AWEL, ‘Awel Theaterstuk’, Awel s.d., https://awel.be/over-awel/spel (geraadpleegd op 3 mei 2025).
AWEL, ‘Van ‘ouders’ tot ‘geschenkjes’: waarover praten jongeren met een anonieme luisterlijn?’, Awel 27 februari 2024, https://cdn.nimbu.io/s/wiwrlkx/assets/1708979026806/persbericht_270224-… (geraadpleegd op 2 mei 2025).
BELGA, ‘”Snel, efficiënt en goedkoper”: Belgen kiezen steeds vaker voor bemiddeling als alternatief voor rechtszaak’, VRT 30 september 2024, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/09/30/belgen- kiezen-steeds-vaker-voor-bemiddeling-als-alternatief-voor/ (geraadpleegd op 15 februari 2025).
116
BICKERDIKE A. en CARLTON F., ‘Children’s Participation and Lawyers in FDR: Better informed, safe decision-making’, Australian Pro Bono Centre 23 juni 2023, https://www.probonocentre.org.au/wp- content/uploads/2023/07/Childrens-Participation-and-Lawyers-in-FDR-Better-informed-safe- decision-making.pdf (geraadpleegd op 17 april 2025).
DE LIEN J., ‘Tweedelijnsbijstand onder druk’, Jubel 20 oktober 2024, https://www.jubel.be/tweedelijnsbijstand-onder-druk/ (geraadpleegd op 14 februari 2025).
FEDERALE BEMIDDELINGSCOMMISSIE, ‘Woensdag 20 november: Internationale Dag van de Rechten van het Kind’, LinkedIn 20 november 2024, https://www.linkedin.com/company/fbc- cfm/posts/?feedView=all (geraadpleegd op 25 april 2025).
GRUNEWALD M., ‘Pilootproject met vertrouwenspersoon voor kinderen in familierechtbank in Gent tijdelijk stopgezet’, VRT 25 januari 2025, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2025/01/25/pilootproject- met-vertrouwenspersoon-voor-kinderen-in-familierec/ (geraadpleegd op 21 maart 2025).
HERBOTS K., ROEVENS E. en PUT J., ‘Ik kan zelf beslissen bij wie van mijn ouders ik wil wonen’, IPOS januari 2011, https://www.law.kuleuven.be/isr/ik-kan-zelf-beslissen (geraadpleegd op 6 april 2025).
Kinderrechtencommissariaat, ‘Ik zoek hulp als Jongere’, Kinderrechtencommissariaat s.d., https://www.kinderrechten.be/ik-zoek-hulp/jongere (geraadpleegd op 3 mei 2025).
Kinderrechtencommissariaat, ‘Word jij niet correct behandeld? Folder voor jongeren’, Kinderrechtencommissariaat 4 mei 2022, https://www.kinderrechten.be/publicatie/word-jij-niet- correct-behandeld (geraadpleegd op 3 mei 2025).
RADANOVA Y., ‘Are We Losing the Voice of the Child in Mandatory Family Mediation Schemes in Europe?’, Kluwer Mediation Blog 19 juni 2024, mediationblog.kluwerarbitration.com/2024/06/19/are-we-losing-the-voice-%D0%BEf-the-child-in- mandatory-family-mediation-schemes-in-europe/ (geraadpleegd op 18 februari 2025).
WAT WAT, ‘Over WAT WAT’, WAT WAT s.d., https://www.watwat.be/over-wat-wat (geraadpleegd op 3 mei 2025).
X, ‘Centrum voor leerlingenbegeleiding’, Vlaanderen s.d., https://www.vlaanderen.be/onderwijs-en- vorming/ondersteuning-en-begeleiding-voor-leerlingen-cursisten-en-studenten/basis-en-secundair- onderwijs/centrum-voor-leerlingenbegeleiding (geraadpleegd op 3 mei 2025).
X, ‘Hoe kan ik kindbehartiger worden?’, Kindbehartiger s.d., https://kindbehartiger.nl/voor- professionals/hoe-kan-ik-kindbehartiger-worden/ (geraadpleegd op 15 april 2025).
117
X, ‘Opleiding tot kindbehartiger’, Kindbehartiger s.d., https://kindbehartiger.nl/voor- professionals/opleiding-tot-kindbehartiger/ (geraadpleegd op 15 april 2025).
X, ‘2-daagse Masterclass Stem van het kind en mattenspel XII’, Pro Mediation s.d., https://www.promediation.eu/permanente-vormingen/stem-van-het-kind-en-m…- september-2025-antwerpen-dag-1-2 (geraadpleegd op 15 april 2025).
X, ‘2-daagse Masterclass Vertrouwenspersoon van de stem van het kind XII’, Pro Mediation s.d., https://www.promediation.eu/permanente-vormingen/vertrouwenspersoon-van…- kind-x-18-19-september-2025-antwerpen-dag-3-4#Inhoud (geraadpleegd op 15 april 2025).
Interviews
VASTMANS B., Interview met respondent 1, 9 december 2024. VASTMANS B., Interview met respondent 2, 9 december 2024. VASTMANS B., Interview met respondent 3, 10 december 2024. VASTMANS B., Interview met respondent 4, 11 december 2024. VASTMANS B., Interview met respondent 5, 11 december 2024. VASTMANS B., Interview met respondent 6, 12 december 2024. VASTMANS B., Interview met respondent 7, 13 december 2024. VASTMANS B., Interview met respondent 8, 16 december 2024. VASTMANS B., Interview met respondent 9, 16 december 2024. VASTMANS B., Interview met respondent 10, 17 december 2024. VASTMANS B., Interview met respondent 11, 17 december 2024. VASTMANS B., Interview met respondent 12, 19 december 2024. VASTMANS B., Interview met respondent 13, 30 december 2024.
