Justitie met een menselijk gezicht: Werkt de Hersteltrajectkamer écht?
“It is clear that he is not an exceptional evil-doer, but a most ordinary boy; everyone sees it – and that he has become what he is simply because he got into circumstances that create such characters, and, therefore, to prevent such a boy from going wrong, the circumstances that create these unfortunate beings must be done away with.”
– Leo Tolstoy, Resurrection (1899)
Wat Tolstoy hier beschreef, meer dan een eeuw geleden, blijft vandaag verbazend actueel. Ook in onze rechtbanken botsen straf en context nog vaak. De nieuwe Hersteltrajectkamer probeert precies dat spanningsveld te doorbreken: ze kijkt niet enkel naar wat iemand deed, maar ook waarom.
Een tweede kans voor wie de mist in ging: kan de Hersteltrajectkamer het verschil maken?
Wat als justitie niet enkel straft, maar ook helpt? Sinds kort bestaat in Gent een rechtbank die precies dat probeert te doen. De Hersteltrajectkamer (HTK) biedt begeleiding aan beklaagden met complexe problemen zoals verslaving, agressie of psychische moeilijkheden, in plaats van hen meteen te veroordelen. Deze masterproef onderzocht of dat systeem werkt, en wat er nodig is om het te laten slagen.
Een nieuwe manier van rechtspreken
De HTK is de opvolger van de Gentse Drugsbehandelingskamer (DBK), die sinds 2008 alternatieve trajecten aanbood voor mensen met een drugsverslaving. Het nieuwe model gaat verder: niet enkel drugsproblemen, maar ook agressie of psychosociale moeilijkheden kunnen aanleiding zijn voor een hersteltraject.
De bedoeling is eenvoudig maar ambitieus: niet alleen straffen, maar ook helpen. De rechter, de procureur en de justitie-assistenten werken samen met hulpverleners en advocaten om te bekijken hoe iemand zijn leven weer op de rails kan krijgen. Door gedragsverandering te stimuleren, hoopt men dat de kans op herval daalt.
Een mensgerichte aanpak
In de HTK staat de mens centraal, niet het misdrijf. Iedere beklaagde krijgt een persoonlijk traject dat kan bestaan uit diverse begeleidingsvormen, zoals psychologische hulp of begeleiding bij het vinden van een degelijke woning of tewerkstelling. De bedoeling is dat elke deelnemer de juiste hulp, op het juiste moment krijgt. Dat vraagt intensieve opvolging, met regelmatige zittingen in de rechtbank waar de rechter samen met de beklaagde het traject evalueert.
Voor veel respondenten is dat precies wat deze kamer uniek maakt. Beklaagden voelen zich voor het eerst gehoord, wat hun motivatie versterkt. De justitie-assistent speelt daarin een sleutelrol: zij volgen de beklaagde van dichtbij op en vormen de brug tussen justitie en hulpverlening.
Maar die menselijke aanpak kost tijd en middelen. Volgens verschillende respondenten dreigt de werkdruk voor justitie-assistenten te hoog te worden. Bovendien kampt de hulpverlening met lange wachtlijsten, wat de doorstroming van dossiers vertraagt.
Niet iedereen komt in aanmerking
Niet elke 'crimineel' krijgt toegang tot de Hersteltrajectkamer. De feiten mogen niet te zwaar zijn (maximaal vijf jaar gevangenisstraf) en de beklaagde moet de feiten erkennen. Ook motivatie en probleeminzicht zijn doorslaggevende voorwaarden.
Procureurs en rechters benadrukken dat er sprake moet zijn van een bereidheid om te veranderen. Toch blijkt die beoordeling moeilijk objectief te maken. Criteria zoals 'motivatie' of 'draagkracht' zijn vaag, waardoor de selectie van dossiers soms op buikgevoel gebeurt.
Vooral bij zedenzaken of complexe agressiedelicten heerst twijfel: sommigen vinden dat ook deze beklaagden recht hebben op hulp, anderen vrezen dat de HTK daarvoor niet de juiste plaats is.
Wie zijn de beklaagden in de HTK?
Het onderzoek bracht ook het profiel van de gemiddelde HTK-beklaagde in kaart. In de meeste gevallen gaat het om Belgische mannen tussen 22 en 40 jaar, vaak alleenstaand, met een laag opleidingsniveau en een verleden van eerdere veroordelingen. Negen op tien van hen kampen met meerdere problemen tegelijk: verslaving, agressie en psychosociale kwetsbaarheid komen vaak samen voor.
Een opvallende bevinding: beklaagden met kinderen vertonen vaker agressief gedrag. Mogelijk spelen de stress en verantwoordelijkheden van het ouderschap daarbij een rol, al is verder onderzoek nodig om dat te bevestigen.
Een initiatief met groeipijnen
Ondanks het enthousiasme van de betrokken actoren kampt de Hersteltrajectkamer met kinderziektes. De samenwerking tussen justitie en gezondheidszorg verloopt niet altijd vlot, en er ontbreekt een duidelijk beleidskader.
Sommige wettelijke beperkingen – zoals het verbod om tegelijk onder HTK-toezicht en een andere justitiële maatregel te staan – sluiten kwetsbare mensen net uit. Ook de financiering van justitie-assistenten en hulpverlening blijft onzeker.
Een ander probleem is het gebrek aan consistentie in rapportage. Politie en justitie-assistenten beschikken niet over standaard vragenlijsten. Daardoor is het moeilijk om de juiste mensen te selecteren voor een traject.
Bovendien blijft het succes van de HTK grotendeels afhankelijk van de inzet van enkele gemotiveerde pioniers. Zonder structurele steun vanuit de politiek en het beleid dreigt het project te verzanden in de stapel van goedbedoelde proefinitiatieven.
Een toekomst tussen hoop en twijfel
Toch is er hoop. De betrokken rechters, parketmagistraten en justitie-assistenten geloven sterk in het model. Ook de beklaagden zelf zijn vaak positief: ze ervaren de begeleiding als steunend, persoonlijk en motiverend. Voor velen is het de eerste keer dat justitie niet enkel veroordeelt, maar ook helpt.
De uitdaging ligt nu in de duurzame verankering van de Hersteltrajectkamer. Dat betekent investeren in opleiding, voldoende personeel en duidelijke afspraken tussen justitie en hulpverlening. Maar vooral politieke steun is onontbeerlijk.
Conclusie: meer dan een proefproject
De Hersteltrajectkamer is geen wondermiddel, maar wel een stap richting een menselijkere justitie. Ze toont dat rechtspraak niet alleen kan oordelen, maar ook helen.
Zoals Tolstoy schreef, is niemand een uitzonderlijk kwaaddoener. Wie wil voorkomen dat mensen de verkeerde weg opgaan, moet de omstandigheden veranderen die hen daartoe brengen. De Hersteltrajectkamer probeert precies dat te doen.
Bibliografie
1. Literatuur
Bonta, J. & Andrews, D. A. (2007). Risk-need-responsivity model for offender assessment and rehabilitation 2007-06. Her Majesty the Queen in Right of Canada. https://www.researchgate.net/publication/310747116_Risk-Need-Responsivity_Model_for_Offender_Assessment_and_Rehabilitation
Baele, A. (2009). De wenselijkheid van guilty plea in het Belgisch strafrecht? [Masterproef, Univesiteit Gent]. Universiteitsbibliotheek Gent. https://lib.ugent.be/catalog/rug01:001391427
Banks, I. (2021). Case study: Problem-solving courts in the US. The Hague Institute for Innovation of Law. https://dashboard.hiil.org/publications/trend-report-2021-delivering-ju….
Bowen, P. & Whitehead, S. (2016). Problem-solving courts: An evidence review. Centre for Justice Innovation. https://justiceinnovation.org/publications/problem-solving-courts-evidence-review
Colman, C. (2007). Het proefzorgproject: Een kwalitatieve evaluatie [Masterproef, Universiteit Gent]. Universiteitsbibliotheek Gent. https://lib.ugent.be/nl/catalog/rug01:002050366
Colman, C, De Ruyver, B., Vander Laenen, F., Vanderplasschen, W., Broekaert, E., De Keulenaer, S. & Thomaes, S. (2011). De drugsbehandelingskamer: Een andere manier van afhandelen; Het pilootproject geëvalueerd. Maklu. http://hdl.handle.net/1854/LU-1968667
Council of Europe. (2006). Recommendation of the Committee of Ministers to member states on assistance to crime victims. https://rm.coe.int/16805afa5c#:~:text=Secondary%20victimisation%20means%20the%20victimisation,and%20individuals%20to%20the%20victim.
Decorte, T. & Zaitch, D. (2016). Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie. Acco. http://hdl.handle.net/1854/LU-8086679
Demir, Z. (15 november 2024). Beleidsnota Justitie, Handhaving en Bestuursrechtspraak 2024-2029 [Beleidsnota]. Vlaams Parlement. https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/70874
Florida Courts. (14 januari 2025). Office of problem-solving courts [Webpagina]. https://www.flcourts.gov/Resources-Services/Office-of-Problem-Solving-Courts
Gennez, C. (15 november 2024). Beleidsnota Welzijn, Volksgezondheid, Gezin en Armoedebestrijding 2024-2029 [Beleidsnota]. Vlaams Parlement. https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/70845
Google. (z.d.). [Google Maps routebeschrijving te voet van Justitiehuis Oudenaarde naar Gerechtsgebouw Oudenaarde]. Geraadpleegd op 5 april 2025, van https://maps.app.goo.gl/PkUGyJHpMXCsihsh7
Herman, J. L. (2005). Justice from the victim’s perspective. Voilence Against Women, 11(5), 571-602. https://doi.org/10.1177/1077801205274450
Kearley, B. & Gottfredson, D. (2020). Long term effects on drug court participation: Evidence from a 15-year follow-up of a randomized controlled trial. Journal of Experimental Criminology, 16, 27-47. https://doi.org/10.1007/s11292-019-09382-1
Levinson, D. (Ed.). (2002). Net widening. In Encyclopedia of crime and punishment (4e editie, p. 1088-1088). SAGE Publications. https://doi.org/10.4135/9781412950664
Linden, A. H. & Hönekopp, J. (2021). Heterogeneity of research results: A new perspective from which to assess and promote progress in psychological science. Association for Psychological Science, 16(2), 358-376. https://doi.org/10.1177/1745691620964193
Minne, K. & Buyl, V. (2024). Onderzoek naar de profilering van de HTK-cliënt [niet-gepubliceerde stageopdracht]. Faculteit recht en criminologie, Universiteit Gent.
Mitchell, O., Wilson, D. B., Eggers, A. & MacKenzie, D. L. (2012). Assessing the effectiveness of drug courts on recidivism: A meta-analytic review of traditional and non-traditional drug courts. Journal of Criminal Justice, 40(1), 60-71. https://doi.org/10.1016/j.jcrimjus.2011.11.009
Openbaar Ministerie. (16 april 2025). Persbericht van het College van het openbaar ministerie - Dreigende pensioenhervorming: 30 à 40% minder pensioen voor magistraten en gerechtspersoneel [Persbericht]. https://www.om-mp.be/nl/artikel/persbericht-van-het-college-van-het-ope…
Pemberton, A. & Mulder, E. (2023). Bringing injustice back in: Secondary victimization as epistemic injustice. Criminology & Criminal Justice. https://doi.org/10.1177/17488958231181345
Panagiotou, G. (2003). Bringing SWOT into Focus. Business Strategy Review, 14(2), 8-10. https://doi.org/10.1111/1467-8616.00253
Sarteschi, C. M., Vaughn, M. G. & Kim, K. (2011). Assessing the effectiveness of mental health courts: A quantitative review. Journal of Criminal Justice, 39(1), 12-20. https://doi.org/10.1016/j.jcrimjus.2010.11.003
Slayton, D. W. (2014). 2014-2015 policy paper: Problem-solving courts in the 21st century [Beleidsdocument]. Conference of State Court Administrators. https://ncsc.contentdm.oclc.org/digital/collection/spcts/id/329
Sykes, G. M., & Matza, D. (1957). Techniques of neutralization: A theory of deliquency. American Sociological Review, 22(6), 664–670. https://doi.org/10.2307/2089195
Trood, M. D., Spivak, B. L. & Ogloff, J. R. P. (2021). A systematic review and meta-analysis of the effects of judicial supervision on recidivism and well-being factors of criminal offenders. Journal of Criminal Justice, 74. https://doi.org/10.1016/j.jcrimjus.2021.101796
Trood, M. D., Spivak, B. L. & Ogloff, J. R. P. (2022). The effects of judicial supervision on recidivism of offenders in Australia and New Zealand: A systematic review and meta-analysis. Psychiatry, Psychology and Law, 29(5), 651-678. https://doi.org/10.1080/13218719.2021.1956385
U.S. Department of Justice. (z.d.). Offices of the United States Attorneys [Webpagina]. https://www.justice.gov/usao
Vandenbroucke, F. (13 maart 2025). Beleidsverklaring Volksgezondheid [Beleidsnota]. Belgische Kamer van volksvertegenwoordigers. https://vandenbroucke.belgium.be/sites/default/files/2025-03/56K0767009…
Van Cauter, J. (26 augustus 2013). De Salduz-zwendel. De Standaard. https://www.standaard.be/opinies/de-salduz-zwendel/42508046.html
Van Quickenborne, V. (4 november 2020). Algemene beleidsnota Justitie [Beleidsnota]. Belgische Kamer van volksvertegenwoordigers. https://www.dekamer.be/flwb/pdf/55/1580/55K1580016.pdf
Vander Laenen, F., Vanderplasschen, W., Wittouck, C., Dekkers, A., De Ruyver, B., De Keulenaer, S., & Thomaes, S. (Eds.). (2013). Het pilootproject Drugbehandelingskamer te Gent : een uitkomstenevaluatie. Academia Press. http://hdl.handle.net/1854/LU-4173952
Verberk, H. G. E. (2011). Probleemoplossend strafrecht en het ideaal van responsieve aanpak [Doctoraatsproefschrift, Erasmus Universiteit Rotterdam]. RePub. https://repub.eur.nl/pub/26117
Verlinden, A. (13 maart 2025). Beleidsverklaring Justitie [Beleidsota]. Belgische Kamer van volksvertegenwoordigers.
Wittouck, C., & Colman, C. (2022). Drug courts in Flanders: insights from the past and present to inform the future. In C. Guillain & O. Nederlandt (Eds.), La loi du 24 février 1921 sur les drogues: un centenaire stupéfiant (Vol. 30, pp. 43–61). La Charte. http://hdl.handle.net/1854/LU-01GJA5031FBG2S7F67ZGY98447
2. Juridische bronnen
Verdrag van de Raad van Europa van 4 november 1950 tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, BS, 19 augustus 1955, https://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N….
Wet 18 januari 2024 om justitie menselijker, sneller en straffer te maken (III), BS, 26 januari 2024, 10286-10304, https://www.ejustice.just.fgov.be/cgi/article_body.pl?language=nl&caller=summary&pub_date=24-01-26&numac=2024000413.
Wetboek van Strafvordering 19 november 1808, Boek II, Titel I, BS, 29 november 1808.
Strafwetboek 8 juni 1867, BS, 9 juni 1867, https://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N…
Wetsontwerp om justitie menselijker, sneller en straffer te maken (III), KAMER, 2022-2023, 25 april 2023, nr. 55-3322/001, 8-18. https://www.dekamer.be/kvvcr/showpage.cfm?section=flwb&language=nl&cfm=…
Wetsontwerp MSS (III): Trajects restauratifs / hersteltrajecten, FOD JUSTITIE, 2022-2023, 22 december 2022. [intern, niet-publiek document]
Voorontwerp van wet tot invoering van de mogelijkheid tot het opleggen van een hersteltraject, FOD JUSTITIE, 2021-2022, 24 april 2022. [intern, niet-publiek document]
Memorie van toelichting bij het voorontwerp van wet tot invoering van de mogelijkheid tot het opleggen van een hersteltraject, FOD JUSTITIE, 2021-2022, 24 april 2022. [intern, niet-publiek document]
AGENTSCHAP JUSTITIE & HANDHAVING, Advies inzake het voorontwerp van wet hersteltraject, z.d. [intern, niet-publiek document]
AGENTSCHAP JUSTITIE & HANDHAVING, Drugsopvolgingskamer – visie Justitiehuis, 17 mei 2022. [intern, niet-publiek document]
AGENTSCHAP JUSTITIE & HANDHAVING, Nota wetsontwerp MSS (III): hersteltrajecten, 24 januari 2023. [intern, niet-publiek document]
AGENTSCHAP JUSTITIE EN HANDHAVING, Nota in functie van eindrapport Vlaams brede heroverweging, z.d., https://docs.vlaamsparlement.be/docs/begroting/brede-heroverweging/eindrapporten-projectgroepen/Eindrapport_KBBJ_Justitiehuizen_Geredigeerd.pdf
