Een levenslange veroordeling is al te vaak nattevingerwerk.
“De beschuldigde heeft kort na de feiten verklaard dat hij het slachtoffer eerst nog twee kopjes koffie en enkele sigaretten heeft laten nuttigen, wat aantoont dat de beschuldigde zijn daad heeft gepland en voorbereid”. Met dit citaat werd een veroordeling voor moord gemotiveerd door het hof van assisen. Het lijkt alsof de jury moest graven naar elementen om de beschuldigde te veroordelen. Zo’n motivering is helaas geen uitzondering. Nog al te vaak lijkt er met de natte vinger te worden beaamd dat er sprake was van moord, één van de zwaarste misdrijven. De boosdoeners? Het begrip voorbedachtheid en de wetgever van 1867!
Een onbegrepen begrip
Het Belgische rechtssysteem maakt een onderscheid tussen doodslag en moord. Doodslag betekent een persoon gewild doden. Voor moord moet er naast doodslag ook voorbedachtheid aanwezig zijn. Op doodslag staat een gevangenisstraf van maximum 30 jaar, terwijl voor moord levenslang mogelijk is. Bovendien zijn het mensen zoals u en ik, de volksjury, die hierover moeten oordelen. Voorbedachtheid is dus een belangrijk begrip. En toch lijkt niemand te weten wat het precies inhoudt.
In 1867 zaten juristen rond de tafel om een nieuw strafwetboek op te stellen. Ook de voorbedachtheid passeerde de revue: moet het begrip gedefinieerd worden? En zo ja, hoe? Een kamp van juristen wou de invulling overlaten aan het vrije oordeel van de volksjury, terwijl een tweede kamp een definitie wou opstellen. In dat tweede kamp werd onderling ook nog geruzied over hoe de definitie zou moeten luiden. Het resultaat was een strafwetboek zónder definitie van een begrip dat net om duidelijkheid smeekt.
Maar toen… De basisstelling
Gelukkig was er onder de aanwezige rechtsgeleerden toch één moedige, Eduard Pirmez, die trachtte de voorbedachtheid van enige betekenis te voorzien. Hij stelde dat er twee voorwaarden zijn. Ten eerste moet de beslissing om een persoon te vermoorden, aan de daad voorafgaan (de anterioriteitsvoorwaarde). Ten tweede moet over die beslissing nagedacht zijn (de reflectievoorwaarde). De basisstelling van voorbedachtheid was geboren.
Op expeditie naar een definitie
Doorheen de decennia vloeide er heel wat inkt over de betekenis van voorbedachtheid. Er bestaan talloze definities, die niet in het minst gelijkend zijn. Daarom ging ik op onderzoek om de ware betekenis van voorbedachtheid te doorgronden. Ik wentelde me in de literatuur en bracht uren door op griffies in Oost- en West-Vlaanderen, op zoek naar beschrijvingen en motiveringen. Al deze informatie verwerkte ik in een groot schema, en uiteindelijk, na maanden, kon ik hieruit één definitie distilleren die steunt op zowel rechtsleer als rechtspraak.
Eureka!
De definitie die dit onderzoek opleverde kan als volgt samengevat worden. Van voorbedachtheid is sprake wanneer een dader het besluit neemt om iemand te doden na daar goed over na te denken. Tussen dat besluit en de uitvoering moet enige tijd verstrijken, zodat de dader de kans heeft zijn of haar beslissing te herzien. Zowel op het moment van het besluit als tijdens de daad zelf moet de dader in een stabiele gemoedstoestand verkeren. Wanneer een jury zich moet buigen over de voorbedachtheid, kan zij bovendien letten op twee bijkomende elementen: de dader verkeerde in een stabiele gemoedstoestand ná de feiten en de manier waarop, en de ernst waarmee het slachtoffer werd toegetakeld kunnen een aanwijzing zijn voor de aanwezigheid van voorbedachtheid.
Strenger en rechtvaardiger?
Anno 2025 blijft het begrip voorbedachtheid weinig duidelijk afgebakend. De voorwaarden verschillen steeds en hierdoor motiveert een volksjury hun oordeel op willekeurige en subjectieve wijze, wat onaanvaardbaar is bij een van de zwaarste misdrijven. De huidige wetgever begrijpt gelukkig dat een wettelijke omschrijving van voorbedachtheid noodzakelijk is en nam daarom een definitie op in artikel 79, 21° van het nieuwe strafwetboek dat in 2026 ingaat. Een vooruitgang, al wijkt deze definitie wel op sommige punten af van wat uit dit onderzoek naar voren kwam. Het belangrijkste verschil is de vereiste van een plan. Dit is een verstrenging, en zou bedoeld kunnen zijn om de volksjury minder snel tot doodslag met voorbedachtheid te laten besluiten. Een effectief plan is immers minder makkelijk aan te tonen.
2026: terug naar af
Indien de verstrenging niet in haar opzet slaagt, zullen gelijkaardige situaties in 2026 nog steeds onder moord vallen. Het risico is dan dat een volksjury de voorwaarde van een plan al te subjectief zou invullen. Mijn onderzoek toonde aan dat wanneer juryleden motiveren dat er een plan was bij de beschuldigde, dit inderdaad vaak subjectief gebeurde. Zo werd het aanbieden van een kop koffie, of het verwijderen uit WhatsApp-groepen aangevoerd als bewijs. Maar deze handelingen wijzen niet noodzakelijk op een vooropgezet plan, toch? Door twijfelachtige interpretaties zou rechtsonzekerheid en willekeur wederom kunnen heersen, ondanks het invoeren van een definitie. De tijd zal uitwijzen of we effectief die richting uitgaan.
Voorbedachtheid: één van de meest essentiële begrippen
Iemand zijn kostbaarste bezit afnemen, het leven, is een zeer zwaar misdrijf. Maar iemand voor levenslang weghouden van de buitenwereld is eveneens ingrijpend. Het is onbegrijpelijk dat men bij de beoordeling van voorbedachtheid met de natte vinger te werk gaat, wat vermoedelijk ook in de toekomst zal gebeuren bij de inwerkingtreding van het nieuwe strafwetboek. Dit geeft minstens stof tot nadenken hoe onze rechtsorde omgaat met zo’n essentieel concept als de voorbedachtheid. Het verdient meer aandacht en zorg, meer inhoud en begrip. Mijn onderzoek heeft de kern van voorbedachtheid mogen en kunnen onthullen. Het is niet alleen een analyse van een juridisch begrip, maar ook een oproep tot meer precisie en rechtvaardigheid in onze omgang met wellicht het zwaarste misdrijf dat het recht kent.
Bibliografie
- Wetgeving
- Belgische wetgeving
Gw. 17 februari 1994, BS 17 februari 1994.
Wet 8 juni 1867 Strafwetboek, BS 9 juni 1867.
Wet 10 oktober 1967 houdende het Gerechtelijk Wetboek, BS 31 oktober 1967.
Wetsontwerp tot invoering van een nieuw Strafwetboek 13 maart 2019.
- Buitenlandse wetgeving
Wet van 3 maart 1881 Wetboek van Strafrecht, Staatsblad 5 maart 1881.
Code de 22 février 1810 Code pénal, Bulletin des lois 3 juin 1810.
Arizona Revised Statutes.
California Penal Code.
Model Penal Code.
- Rechtspraak
- Internationale rechtspraak
EHRM 2 juni 2005, 50372/99, ‘Göktepe/België’.
EHRM 13 januari 2009, 926/05, Taxquet/België.
- Belgische rechtspraak
Cass. 15 november 1948.
Cass. 13 februari 2018, ECLI:BE:CASS:2018:ARR.20180213.7.
Cass. 20 oktober 2020, P.20.0781.N.
Cass. 25 mei 2021, AR P.21.0326.N, noot ARNOU L.
Cass. 8 februari 2023, P.22.1351.F, ECLI:BE:CASS:2023:ARR.20230208.2F.1.
Assisen Oost-Vlaanderen 29 mei 2010.
Assisen Oost-Vlaanderen 17 juni 2010.
Assisen Oost-Vlaanderen 1 maart 2011.
Assisen Oost-Vlaanderen 24 mei 2011.
Assisen Oost-Vlaanderen 24 juni 2011.
Assisen Oost-Vlaanderen 19 december 2012.
Assisen Oost-Vlaanderen 22 maart 2013.
Assisen Oost-Vlaanderen 30 mei 2013.
Assisen Oost-Vlaanderen 22 oktober 2013.
Assisen Oost-Vlaanderen 14 november 2013.
Assisen Oost-Vlaanderen 23 mei 2014.
Assisen Oost-Vlaanderen 16 oktober 2014.
Assisen Oost-Vlaanderen 29 januari 2016.
Assisen Oost-Vlaanderen 14 maart 2016.
Assisen Oost-Vlaanderen 11 april 2016.
Assisen Oost-Vlaanderen 8 februari 2019.
Assisen Oost-Vlaanderen 23 mei 2019.
Assisen Oost-Vlaanderen 21 juni 2019.
Assisen Oost-Vlaanderen 24 oktober 2019.
Assisen Oost-Vlaanderen 3 december 2021.
Assisen Oost-Vlaanderen 21 maart 2022.
Assisen Oost-Vlaanderen 8 juni 2022.
Assisen Oost-Vlaanderen 26 december 2022.
Assisen Oost-Vlaanderen 13 juni 2023.
Assisen Oost-Vlaanderen 20 oktober 2023.
Assisen Oost-Vlaanderen 15 december 2023.
Assisen Oost-Vlaanderen 31 mei 2024.
Assisen Oost-Vlaanderen 14 oktober 2024.
Assisen West-Vlaanderen 17 juni 2010.
Assisen West-Vlaanderen 25 november 2010.
Assisen West-Vlaanderen 15 december 2011.
Assisen West-Vlaanderen 4 oktober 2012.
Assisen West-Vlaanderen 22 oktober 2012
Assisen West-Vlaanderen 17 november 2012.
Assisen West-Vlaanderen 28 februari 2013.
Assisen West-Vlaanderen 7 juni 2013.
Assisen West-Vlaanderen 21 juni 2013.
Assisen West-Vlaanderen 28 november 2013.
Assisen West-Vlaanderen 12 december 2013.
Assisen West-Vlaanderen 20 maart 2014.
Assisen West-Vlaanderen 23 mei 2014.
Assisen West-Vlaanderen 9 februari 2015.
Assisen West-Vlaanderen 13 mei 2015.
Assisen West-Vlaanderen 25 juni 2015.
Assisen West-Vlaanderen 29 oktober 2015.
Assisen West-Vlaanderen 18 november 2016.
Assisen West-Vlaanderen 18 mei 2017.
Assisen West-Vlaanderen 23 mei 2019.
Assisen West-Vlaanderen 17 oktober 2019.
Assisen West-Vlaanderen 30 oktober 2020.
Assisen West-Vlaanderen 15 januari 2021.
Assisen West-Vlaanderen 11 februari 2021.
Assisen West-Vlaanderen 29 april 2021.
Assisen West-Vlaanderen 13 maart 2023.
Assisen West-Vlaanderen 26 mei 2023.
Assisen West-Vlaanderen 4 maart 2024.
- Buitenlandse rechtspraak
HR 27 juni 2000, ECLI:NL:HR:2000:A.A6308, NJ 2000, 605, concl. A-G Machielse.
HR 5 februari 2008, ECLI:NL:HR:2008:BB4959, NJ 2008, 97.
HR 6 mei 1975, ECLI:NL:HR:1975:AB3939, NJ 1975, 416, noot Van Veen.
HR 7 december 1999, ECLI:NL:HR:1999:ZD1569, NJ 2000, 263, noot De Hullu.
HR 22 februari 2005, ECLI:NL:HR:2005:AR5714.
HR 28 februari 2012, ECLI:NL:HR:2012:BR2342.
HR 15 oktober 2013, ECLI:NL:HR:2013:963.
Rb. Noord-Nederland 7 juli 2005, ECLI:NL:RBLEE:2005:AT8867.
California Supreme Court 23 december 1968, People v. Anderson.
Supreme Court of California May 3 1965, People v. Hillary.
Supreme Court of Pennsylvania 12 November 1963, Commonwealth v. Carroll.
Supreme Court of Pennsylvania 30 juni 1941, Commonwealth v. Earnest.
- Rechtsleer
- Belgische rechtsleer: boeken
BEERNAERT M.-A., BOSLY H.-D., CLESSE C.-E., DELANNAY A., DE LA SERNA I., DE RUE M., DE VALKENEER C., LUGENTZ F., MAGNIEN P., VAN DER EECKEN N., VANDERMEERSCH D. en WATTIER I., Les infractions, Larcier, 2010.
BEKAERT H., Handboek voor studie en praktijk van het Belgisch strafrecht, 1965.
BELTJENS G., Encyclopédie du droit criminel Belge. Première partie: le Code Pénal et les lois pénales spéciales, Bruylant, 1901.
BODSON P., Manuel de droit pénal : principes généraux de la répression : commentaire du livre I du Code Pénal et des lois complémentaires, Faculté de droit d’economie et de sciences sociales de Liège, 1986.
BRAAS A., Traité élémentaire de droit pénal, Bruylant, 1928.
COLETTE-BASECQZ N. en BLAISE N., Manuel de droit pénal général, Anthemis, 2016.
CONSTANT, J., Manuel de Droit Pénal, premiere partie. Les principes généraux, livre premier du code pénal, Impr. des Invalides, 1943.
CONSTANT J., Manuel de droit pénal, Impr. des Invalides, 1949.
CONSTANT J., La loi pénale, l’infraction, le délinquant, Impr. Nationales, 1965.
DE BUSSCHER M., MEESE J., VAN DER KELEN D., VERBIST J., Duiding Strafrecht, Larcier, 2015.
DE BUSSCHER M., MEESE J., VAN DER KELEN D., VERBIST J., Duiding Strafrecht, Larcier, 2018
DE CLERCK D., Beginselen van strafrecht en van strafvordering, Acco, 1995.
DECLERCQ F., Seksuele, geweld- en levensdelicten. Psychopathologie van daders, Acco, 2008.
DECLERCQ R., Beginselen van strafrechtspleging, Kluwer, 2014.
DE HERDT J., Fysiek interpersoonlijk geweld, Intersentia, 2014.
DELVAUX A., RIGO B., VANDER BEKEN T. en CLAEYS I., Het voorstel tot invoering van een nieuw strafwetboek. Een (eerste) sprong vooruit, Kluwer, 2021.
DEMEERSSEMAN H.A., Met voorbedachten rade, Gouda Quint, 1989.
DE NAUW A. en DERUYCK F., Overzicht van het Belgisch algemeen strafrecht, die Keure, 2015.
DE NAUW A., Inleiding tot het algemeen strafrecht, Die Keure, 2008.
DE NAUW A., Inleiding tot het bijzonder strafrecht, Kluwer, 1998
DE NAUW A., Initiation au droit pénal spécial, Story-Scientia, 1987.
DE NAUW, A., Initiation au droit pénal spécial, Kluwer, 2008.
DE PEUTER, J., ARNOU, P., VANDEPLAS, A., HUTSEBAUT, F., DUPONT, L. en DECLERCQ, R., Bijzonder strafrecht voor rechtspractici, Acco, 1990.
DE RUYCK F. en DE NAUW A., Inleiding tot het bijzonder strafrecht, Wolters Kluwer, 2020.
DERUYCK, F. en VAN LANDEGHEM, Y., Overzicht van het Belgisch algemeen strafrecht, Die Keure, 2021.
DE SCHRYVER L., DENENBOURG K., DILLEN M. en VAN VOLSEM F., Zakboekje strafrecht, Wolters Kluwer, 2024.
DOUCET J.-P., Précis de droit pénal général, Université de Liège, 1976.
DUPONT L., Beginselen van strafrecht, Acco, 1983.
GERARD, P.A.F., Code pénal expliqué, par les rapports et les discussions des deus Chambres Législatives, la comparaison avec les dispositions correspondantes du Code Pénal de 1810 et la jurisprudence qui s’y rapporte, X, 1867.
GUILLAIN C. en WUSTEFELD A., La réforme de la cour d’assises, Anthemis, 2011.
HARDYNS W. en PEERAER F., Onderzoeksmethoden, X, 2022.
HENNAU C . en VERHAEGEN J., Droit pénal général, Bruylant, 1991.
KELK C., DE JONG F., Studieboek materieel strafrecht, Wolters Kluwer, 2019.
MARCHAL A. en JASPAR J.P., Droit criminel, traité theorique et pratique, Larcier, 1965.
MONBALLYU, J., Zes eeuwen strafrecht. De geschiedenis van het Belgische strafrecht (1400-2000), Acco, 2006.
NYPELS J.S.G., Législation criminelle de la Belgique ou commentaire et complément du Code Pénal belge, Bruylant, 1868.
NYPELS J., Législation criminelle de la Belgique ou commentaire et complément du Code Pénal belge, Bruylant, 1872.
NYPELS, J.S.G. en SERVAIS, J.,, Le code pénal belge interpreté principalement au point de vue de la pratique, deuxième partie, Bruylant, 1896.
NYPELS J. en SERVAIS J., Le code pénal belge interprété principalement au point de vue de la pratique, Bruylant, 1938.
PRINS A., Science pénale et droit positif, Bruylant, 1899.
ROZIE J., VANDERMEERSCH D. en DE HERDT, J., Naar een nieuw strafwetboek? Het voorstel van de commissie tot hervorming van het strafrecht, Die Keure, 2019
RUBBRECHT J., Inleiding tot het Belgisch strafrecht, Wouters, 1958.
SCHUIND G., Traité pratique de droit criminel, 3e ed, Bruylant, 1942.
SCREVENS R. en MEEUS A., Les infractions, Larcier, 1989.
SPEECKE J., Fiscaal straf- en strafprocesrecht, Wolters Kluwer, 2024.
TARDE G., La philosophie pénale, Cujas éditons, 1890.
TRAEST P., Ontwikkeling van nieuwe deelnemingsvormen, Vereniging voor de vergelijkende studie van het recht van België en Nederland, 2006.
TROUSSE P.-E., Les principes généraux du droit pénal positif Belge, Larcier, 1956.
TULKENS F. en VAN DE KERCKHOVE M., Introduction au droit pénal. Aspects juridiques et criminologiques, Story-Scientia, 1991.
TULKENS F. en VAN DE KERCKHOVE, M., Introduction au droit pénal: aspects juridiques et criminologiques, Story Scientia, 1999.
VANDERMEERSCH, D., Élements de droit pénal et de procédure pénale, 3e édition, La Charte, 2009.
VAN DEN WYNGAERT C., DE SMET B. en VANDROMME S., Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, Maklu, 2011
VANHOUDT C.J. en CALEWAERT W., Belgisch strafrecht, Story-Scientia, 1968.
VERBRUGGEN, F. en VERSTRAETEN, R., Strafrecht & strafprocesrecht voor bachelors, Maklu-Uitgevers, 2007.
VERBRUGGEN, F. en VERSTRAETEN, R., Strafrecht & strafprocesrecht voor bachelors, Maklu-Uitgevers, 2011.
VERBRUGGEN F. en VERSTRAETEN R., Strafrecht & strafprocesrecht voor bachelors, Intersentia, 2022.
VLIEBERGH E., Beginselen van strafrecht, De Vlaamsche Boekenhalle, 1921.
- Belgische rechtsleer: tijdschriftartikels
ARNOU P., ‘Voorbedachten rade’, Comm.Str. 1990/11 (1) 9-11.
BREMS E., ‘Objectieve verzwarende omstandigheden afgeschoten in Straatsburg. Rechter moet verzwarende omstandigheden individueel toepassen’, Juristenkrant 2005/112, (1) 1-2, https://jura.kluwer.be/secure/ShowFile.aspx?id=dx838369.pdf&originating….
KARSTEN N. en TUMMERS L., 'To read or not to read: over de waarde van vakliteratuur in kwalitatief onderzoek’, Tijdschrift voor Kwalitatief Onderzoek 2008, (5) 6, https://www.aup-online.com/docserver/fulltext/18757324/13/3/KW_2008_013….
KETELS B., ‘De strafrechtelijke context van risicovol seksueel gedrag’, T.Strafr. 2008/5, (354) 365, https://jura.kluwer.be/secure/ShowFile.aspx?id=dx1197943.pdf&originatin….
LAVRYSEN L., ‘Straatsburg flash juli t.e.m. december 2010’, Panopticon 2011/2, (91) 91, https://www.stradalex.com/nl/sl_rev_utu/toc/panopticon_2011_2-nl/doc/pa….
SONCK S., ‘Een laatste keer assisenarresten oude stijl’, Juristenkrant, 2010/208, (5) 5, https://jura.kluwer.be/secure/ShowFile.aspx?id=dx1336069.pdf&originatingpage=documentview&title=De+Juristenkrant+2010%2c+afl.+208%2c+5&sourcetitel=SONCK,%20S.,%20Een%20laatste%20keer%20assisenarresten%20oude%20stijl%20Juristenkrant%202010,%20afl.%20208,%205&sourceid=dn300096164&version=0#search=%20voorbedachtheid%20.
- Belgische rechtsleer: verzamelwerken
ARNOU, P., ‘voorbedachten rade’ in ARNOU, P., DE HERDT, J., VANDROMME, S. en VAN OVERBEKE, S., Strafrecht en strafvordering. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Wolters Kluwer, 1990, 1, https://jura.kluwer.be/secure/DocumentView.aspx?id=dn10910&bron=doc&sta….
DE HERDT J., X, in DE BUSSCHER M., MEESE J., VAN DER KELEN, D. en VERBIST J., Duiding strafrecht, Larcier, 2018, (489), 490-491.
MEGANCK B., ‘Opzettelijk doden en opzettelijk toebrengen van lichamelijk letsel’ in X., Postal Memorialis. Lexicon strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, Wolters Kluwer, 2013, (1) 20, https://jura.kluwer.be/secure/ShowFile.aspx?id=dx1672002.pdf&originatin….
SMET B., ‘Deskundigenonderzoek in strafzaken’, in X, Strafrecht en strafvordering. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Wolters Kluwer, 2023, (19) 54, https://jura.kluwer.be/secure/ShowFile.aspx?id=dx1455361.pdf&originatin….
VANDERHEIDEN K., ‘Misdrijf’ in X., Postal Memorialis – Lexicon strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, Wolters Kluwer, 2017, (321) 347, https://jura.kluwer.be/secure/ShowFile.aspx?id=dx1268112.pdf&originatin….
- Buitenlandse rechtsleer: boeken
ALGRA N. en JANSEN H., Elementair strafrecht, Tjeenk Willink, 1977.
C. CLEIREN, J., CRIJNS en M. VERPALEN, Strafrecht. Tekst & Commentaar, Wolters Kluwer, 2016.
DE HULLU J., Materieel strafrecht. Over algemene leerstukken van strafrechtelijke aansprakelijkheid naar Nederlands recht, Kluwer, 2003.
DE HULLU J., Materieel strafrecht. Over algemene leerstukken van strafrechtelijke aansprakelijkheid naar Nederlands recht, Kluwer, 2021.
DOBSON P., Criminal Law in a nutshell, Sweet & Maxwell, 2005.
HAGEN A., WINTERS J. en SIMONS L., Korte schets van het Nederlandse privaat- en strafrecht, Samsom Uitgeverij, 1977.
HAZEWINKEL-SURINGA D., Inleiding tot de studie van het Nederlandse strafrecht, Tjeenk Willink, 1973.
HAZEWINKEL-SURINGA D., Inleiding tot de studie van het Nederlandse strafrecht, Tjeenk Willink, 1975.
KOOIJMANS T., Op maat geregeld? Een onderzoek naar de grondslag en de normering van de strafrechtelijke maatregel, Kluwer, 2002.
LINDENBERG K. en WOLSWIJK H., Het materiële strafrecht, Wolters Kluwer, 2021.
OEI K., GROENHUIJSEN M., KIERKELS S. en KOOIJMANS T., De forensische psychiatrie geanalyseerd, Maklu, 2011.
SCHARENBORG M., Materieel strafrecht, Mijnmanagementboek.nl, 2021.
SCHMIDT H.J., Geschiedenis van het Wetboek van Strafrecht, Tjeenk Willink, 1891.
TER HAAR R. en MEIJER G., De weg naar het strafvonnis, Boom Juridisch, 2022.
TER HAAR R., Algemeen materieel strafrecht, Wolters Kluwer, 2023.
TURNER C., Russell on crime, Stevens & Sons limited, 1958.
VAN BEMMELEN J., Het materiële strafrecht, Tjeenk Willink, 1965.
VAN HAMEL G., Inleiding tot de studie van het Nederlandsche Strafrecht, Uitgeverij Belinfante, 1907.
VISSER M.J.C., Zorgplichtbepalingen in het strafrecht, Gouda Quint, 2001.
VOS H., Leerboek van Nederlands Strafrecht, Tjeenk Willink 1950.
WITHOUK C., AUDENAERT K. en VANDER LAENEN F., Handboek forensische gedragswetenschappen, 2015.
ZEVEBERGEN, W., Leerboek van het Nederlandsche strafrecht, J.B. Wolters, 1924.
-
Buitenlandse rechtsleer: tijdschriftartikels
HANLON R., BROOK M., STRATTON J., JENSEN M. en RUBIN L., ‘Neuropsychological and Intellectual Differences Between Types of Murderers: Affective/Impulsive Versus Predatory/Instrumental (Premeditated) Homicide’, Criminal Justice and Behavior 2013/8, (933) 933, https://journals.sagepub.com/doi/epub/10.1177/0093854813479779.
MANNHEIMER M., ‘Not the Crime but the Cover-Up: a Deterrence-based Rationale for the Premeditation-Deliberation Formula’, Indian Law Journal, 2011/3, (879) 880, https://heinonline.org/HOL/Page?collection=journals&handle=hein.journal….
MELOY J., ‘Empirical basis and forensic application of affective and predatory violence’, Australian and New Zealand Journal of Psychiatry 2006, (539) 543, https://drreidmeloy.com/wp-content/uploads/2015/12/2006_TheEmpiricalBas.pdf.
PAULEY M., ‘Murder by premeditation’, American Criminal Law Review, 1999/36, (145) 146, https://heinonline.org/HOL/Page?collection=journals&handle=hein.journals/amcrimlr36&id=180&men_tab=srchresults.
PORTER S., WOODWORTH M. en BLACK P., ‘Psychopathy and aggression’, in PATRICK C., Handbook of psychopathy, The Guilford Press, 2018, (611) 617, https://www.researchgate.net/profile/Michael-Woodworth-5/publication/35….
ROBINSON P. en DUBBER M., ‘The American Model Penal Code: a brief overview’, New Criminal Law Review, 2007/10, (319) 319, https://watermark.silverchair.com/nclr_2007_10_3_319.pdf?token=AQECAHi2….
KEEDY E., ‘History of Pennsylvania statute creating degrees of murder’, University of Pennsylvania Law Review, 1949/97, (759) 760, https://scholarship.law.upenn.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=8778&cont….
ZIMRING, F. en HAWKINS G., ‘Murder, the Model Code, and the multiple agendas of reform’, Rutgers Law Journal, 1988, (773) 775, https://heinonline.org/HOL/Page?collection=journals&handle=hein.journal….
- Overige
VAN DER VEKEN C., Interview met Frédéric Declercq, 14 april 2025.
