Wat als een industrieterrein weer menselijk wordt?
Wat als een industrieterrein weer menselijk wordt?
Door Robine Lemmens
Waar ooit duizenden mijnwerkers afdaalden in de diepte, strekt zich vandaag een leeg industriegebied uit. Zwartberg, ooit een bruisende mijnwijk in Genk, werd na de sluiting van de steenkoolmijn een plek zonder hart. De gemeenschap verloor niet alleen werk, maar ook identiteit. De eens levendige site veranderde in een niemandsland tussen verleden en toekomst. Echter hoeft dit geen eindpunt te zijn. In mijn masterproef onderzoek ik hoe het industriële Zwartberg opnieuw kan uitgroeien tot een levend terrein.
“Zwartberg is geen lege plek. Het is een landschap waarin elke tijd zijn sporen nalaat. Door die lagen te erkennen in plaats van te wissen, kunnen we opnieuw betekenis bouwen.”
Alles verandert, niets vergaat
Mijn hele onderzoek is gebouwd rond één idee: alles is voortdurend in beweging. Dat besef kwam er toen ik me verdiepte in het boek Metamorphosen van Ovidius, waarin elke gedaanteverwisseling een nieuw begin in zich draagt. Verandering hoeft geen einde te zijn. Ze kan juist iets nieuws mogelijk maken. Die gedachte hielp me om Zwartberg niet langer te zien als een plek van verlies, maar als een plek van transformatie. De wijk was ooit een heidelandschap, daarna een mijnstad, en vandaag een postindustrieel terrein. Elk tijdperk liet zijn sporen achter, zoals lagen in een oud schrift. Dat bracht me bij het concept van het palimpsest: een tekst die telkens wordt herschreven, zonder dat de vorige ooit helemaal verdwijnt. Ik begon Zwartberg te lezen als zo’n palimpsest. Een plek die niet ‘af’ is, maar blijft herschrijven wat ze is.
Tijd als bouwsteen
Als architect ben ik gew
end om te denken in vormen, materialen en structuren. Maar in Zwartberg ontdekte ik dat ik eigenlijk met iets anders moest werken: met tijd. In plaats van één vast masterplan te tekenen, ontwierp ik een modulair gridsysteem dat kan meegroeien met de plek. Duurzaamheid betekent voor mij niet dat iets eeuwig blijft staan, maar dat het kan meebewegen. Een plek is pas duurzaam als ze ruimte biedt voor verandering. Het systeem bestaat uit een reeks flexibele structuren die zich aanpassen aan wat er nodig is: een gemeenschappelijke tuin, ateliers, een marktplein of tijdelijk wonen. De site blijft daardoor in beweging. Het ontwerp is dus niet af, en dat is net de bedoeling.
Herstellen door verbeelding
Mijn onderzoek is niet enkel een studie van structuren, maar van mensen en hun verhouding tot plaats. Wat gebeurt er als een gemeenschap haar ‘plek’ verliest? En hoe kan architectuur helpen om dat gevoel van verbondenheid terug te brengen? Ik geloof dat verbeelding daarbij cruciaal is. We moeten durven dromen, niet om te ontsnappen aan de werkelijkheid, maar om haar te herscheppen.
“De metamorfose van Zwartberg gaat niet alleen over architectuur, maar over identiteit. Over hoe mensen hun eigen verhaal kunnen terugvinden in een veranderende wereld.”
Wanneer ik nu terugkeer naar Zwartberg, zie ik geen verlaten terrein meer. Ik zie een plek die ademt. Een landschap dat door de tijd heen van gedaante verandert, maar nooit zijn ziel verliest. Wat ooit begon als een ontwerpopgave, groeide uit tot een persoonlijk inzicht: dat niets ooit echt verdwijnt, zolang we bereid zijn te luisteren naar wat het nodig heeft.
Bibliografie
“Ensemble” in: Van Der Sijs, N. (2002). Chronologisch woordenboek. De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen. In dbnl. https://www.dbnl.org/tekst/ sijs002chro01_01/sijs002chro01_01_0035.php?q=ensemble#hl1 50 jaar geleden ging mijn van Zwartberg dicht. (z.d.). Cosimo. https://www.cosimo. be/onsmijnverleden/50-jaar-geleden-ging-mijn-van-zwartberg-dicht
Aerts, J., De Paep, M., Vandenbossche, A., & De Bruyn, J. (2015). Genk rasterstad (1ste editie). Public Space.
Alan H. F. Griffin. (1977). Ovid’s “Metamorphoses.” Greece & Rome, 24(1), 57–70. http://www.jstor.org/stable/642689
Augustiniok, N., Houbart, C., Plevoets, B., & Van Cleempoel, K. (2023). Adaptive reuse of built heritage: conserving and designing with values. Journal Of Cultural Heritage Management And Sustainable Development. https://doi.org/10.1108/ jchmsd-05-2023-0068
Clark, B. (2003). EBENEZER HOWARD AND THE MARRIAGE OF TOWN AND COUNTRY: An Introduction to Howard’s “Garden Cities of To-morrow” (Selections). Organization & Environment, 16(1), 87–97. http://www.jstor.org/stable/26161785
DBNL. (2012). Palimpsest-1. https://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/ dela012alge01_01_01516.php
DBNL. (2012a). ensemble. https://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/ dela012alge01_01_04916.php DBNL. (z.d.). arcadia. https://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/ dela012alge01_01_00175.php#:~:text=Arkadia%20%3D%20landschap%20van%20 de%20Peloponnesus,tegenhanger%20van%20het%20verdorven%20hofleven
De Baaij, J. (2021, 29 augustus). Op reis over Dante’s Louteringsberg. KunstVensters. https://kunstvensters.com/2021/08/29/op-reis-over-dantes-louteringsberg…;
De Caigny, S., Ertas, H., & Plevoets, B. (2023). As found: Experiments in Preservation. Vlaams Architectuurinstituut. De Caigny, S., Ertas, H., & Plevoets, B. (2024, 18 april). As Found: Experiments in Preservation. Building On The Built. https://www.buildingonthebuilt.org/as-found extract
De Keersmaeker L., Roggemans P., Ghysels T., Poelmans L., Buskens I., Petermans T., Tallir S., Van Valckenborgh J.(2024). Digitalisatie van historisch landgebruik en analyse van landgebruiksveranderingen in Vlaanderen (1778-2022). Resultaten van deep learning (AI) beeldclassificatie toegepast op drie historische kaarten. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2024 (16). Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel. DOI: doi.org/10.21436/inbor.102669971
Gielen, P., G Romero, P., Stamps, L., Stokvis, W., Van Der Horst, T., & Wigley, M. (2015). Constant: New Babylon [Online pdf]. https://monoskop.org/images/b/be/Constant_ New_Babylon_2015.pdf
Heidegebieden 2024-2048 (natuurbeheerplan). (z.d.). Stad Genk. https://www.genk. be/heidebeheerplan#:~:text=Het%20ontstaan%20van%20de%20Genkse,een%20 oplossing%20voor%3A%20het%20potstalsysteem
Kox Kollum. (z.d.). Leven en werk van Publius Ovidius Naso. Geraadpleegd op 3 januari 2025, van https://www.koxkollum.nl/ovidius/ovidius.htm
Laeyendecker, B. (z.d.). De geschiedenis van Arcadia. I: De natuur als contrastwereld en toevluchtsoord. Civis Mundi. https://www.civismundi.nl/index. php?p=artikel&aid=3536#_ednref4
Landschapsbiografie Kalmthoutse Heide en omstreken. (2022, 11 augustus). Issuu. https://issuu.com/grenspark_kalmthoutse_heide/docs/landschapsbiografie_ kalmthoutse_heide_en_omstreken/4
Lashbrook, A. M. (1962). Ovid. The Classical Journal, 57(8), 350–353. http://www.jstor. org/stable/3294823
Machado, R., (1976), Old buildings as palimpsest. Towards a theory of remodeling, Progressive architecture, 11 (1976): 46-49
metabolistische architectuur. (2023, 3 januari). Kunstbus. https://www.kunstbus. nl/architectuur/metabolistische+architectuur.html#:~:text=Metabolisme%20 is%20een%20Japanse%20architectuurstroming,overbevolking%20in%20de%20 Japanse%20steden.
Miller, M. (1983). Letchworth Garden City Eighty Years on. Built Environment (1978-), 9(3/4), 167–184. http://www.jstor.org/stable/23286718
Moreno, L. (z.d.). The metabolism movement - the promised Tokyo. Sabukaru. https:// sabukaru.online/articles/the-promised-tokyo
Morris, A. E. J. (1971). HISTORY OF URBAN FORM—5: ORIGINS OF GARDEN CITY. Official Architecture and Planning, 34(10), 779–781. http://www.jstor.org/ stable/43964010
Nelis, C. (2017, 2 oktober). “30 procent van mijnwerkers had stoflongziekte”. HBVL. https://www.hbvl.be/regio/limburg/genk/30-procent-van-mijnwerkers-had stoflongziekte/31992499.html
Ovidius Naso, P. (1993). Metamorphosen (M. D’Hane-Scheltema, Vert.; 25ste editie). Athenaeum-Polak en Van Gennep. (Oorspronkelijk gepubliceerd 8AD)
Padman, R. (2023, 2 juli). 10 Famous Tales from Ovid’s Metamorphoses. TheCollector. https://www.thecollector.com/metamorphoses-ovid-tales/
Petrarca, F., & Tazelaar, C. M. (1993). Brieven aan zijn broer (1ste editie). Ambo/Anthos B.V.
Plevoets, B., & Van Cleempoel, K. (2019). Adaptive Reuse of the Built Heritage: Concepts and Cases of an Emerging Discipline. Routledge.
René, Swartenbroekx. (2025). Genk. Wikiwand. https://www.wikiwand.com/nl/articles/ Genk
Reulens, K. (2025, januari). Overzicht kunstenaars in Genck, station d’artistes en de Limburgse Kempen – periode 1841-1959. Emile van Dorenmuseum. https://www.emilevandorenmuseum.be/file/download/54016/ A988250D2982396EF4CCEE964C20B061
Smith, J. E. (1969). TIME, TIMES, AND THE “RIGHT TIME”; ‘CHRONOS’ AND ‘KAIROS.’ The Monist, 53(1), 1–13. http://www.jstor.org/stable/27902109
The Art Doctor. (2021, 5 juli). Poussin Helps You Ponder: Art Doctor Quickies | Nicolas Poussin, Et in Arcadia ego, 1638-40 [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/ watch?v=iV7Y1mjG1ko
uitgeverij Unieboek het Spectrum. (2013). Metamorfose. In Woordenboek Nederlands (p354).
uitgeverij Unieboek het Spectrum. (2013). Verandering. In Woordenboek Nederlands (p583).
Unwin, R. (1909). Town Planning in Practice: An Introduction to the Art of Designing Cities and Suburbs. Chronicle Books Llc. http://ci.nii.ac.jp/ncid/BA22826460
Van Der Ziel, L. (2021, 24 november). Phaëton - De jongen die uit de zonnewagen viel. Historiek. https://historiek.net/phaeton-mythe-val-zonnewagen helios/145742/#:~:text=De%20jongen%20Pha%C3%ABton%20was%20het,en%20 stiefvader%2C%20de%20koning%20Merops.
Van Doorslaer, B. (1994). Leven in en rond de mijn. Ons Heem, 3, 139–141. https:// histories.be/wp-content/uploads/2020/12/OH_Jg48_3_LevenInEnRondDeMijn.pdf
Van waar de naam Zwartberg. (z.d.). https://www.cosimo.be/onsmijnverleden/ vanwaar-de-naam-zwartberg?
Vanacker, B. (2023, oktober 29). Mijn van Zwartberg. Industriecultuur. https://www. industriecultuur.be/steenkoolmijnen/zwartberg
Vandenbussche, V., T’Jollyn, F., Zwaenepoel, A., De Blust, G., Hoffmann, M., & Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. (z.d.). Systematiek van natuurtypen voor Vlaanderen: Heide en landduinen (Door AMINAL, afd. Natuur, Universiteit Gent vakgroep Biologie Onderzoeksgroep Terrestrische ecologie, & WVI Westvlaamse Intercommunale, Brugge). https://www.vlaanderen.be/inbo/media/1377/ natuurtypologie_heiden-landduinen.pdf
Verdurmen, I. (2011). Mijnsite Eisden, Mechelse Heide en Mechels Bos. Inventaris Onroerend Erfgoed. https://inventaris.onroerenderfgoed.be/ erfgoedobjecten/300251
Wikipedia contributors. (2025, 24 april). Arcadia (utopia). Wikipedia. https:// en.wikipedia.org/wiki/Arcadia_(utopia)
Wikipedia-bijdragers. (2021, November 5). Zwartberg. Wikipedia. https://nl.wikipedia. org/wiki/Zwartberg
Wikipedia-bijdragers. (2023, December 3). Genkse School. Wikipedia. https:// nl.wikipedia.org/wiki/Genkse_School
Wikipedia-bijdragers. (2024, 9 november). Ovidius. Wikipedia. https:// nl.wikipedia.org/wiki/Ovidius#:~:text=Op%20school%20blonk%20Ovidius%20 vooral,bevriend%20met%20Tibullus%2C%20en%20Propertius.
Wikipedia-bijdragers. (2024a, september 1). Nemesis (mythologie). Wikipedia. https://nl.wikipedia.org/wiki/Nemesis_(mythologie)
Wikipedia-bijdragers. (2024b, mei 10). Theocritus. Wikipedia. https://nl.wikipedia.org/ wiki/Theocritus
Wikipedia-bijdragers. (2024c, June 22). Utopie. Wikipedia. https://nl.wikipedia.org/ wiki/Utopie
Wikipedia-bijdragers. (2024c, mei 17). Metabolisme (architectuur). Wikipedia. https:// nl.wikipedia.org/wiki/Metabolisme_(architectuur)
Wikipedia-bijdragers. (2025, 25 maart). Hybris (Oudgrieks). Wikipedia. https:// nl.wikipedia.org/wiki/Hybris_(Oudgrieks)
Wildrick, O. (2024, 5 januari). Metamorphosis – what does it mean and why is it important? Butterfly Pavilion. https://butterflies.org/metamorphosis-blog/
ZWARTBERG: De cités. (z.d.). https://www.cosimo.be/onsmijnverleden/zwartberg-de cit%C3%A9s
