Metaforen in de klas - Waarom beeldspraak leerlingen wakker schudt
‘Met de deur in huis vallen’ - voor veel leerlingen klinken spreekwoorden als een vergeten taal. Uit onderzoek blijkt namelijk dat ze deze uitdrukkingen vaak als ouderwets ervaren. Maar metaforen zijn geen stoffig taalversiersel: ze zijn de steigers waarmee we de wereld begrijpen.
Het wonder van metaforisch denken: neem deze twee zinnen: ‘Het Romeinse Rijk verloor zijn macht’ en ‘Het Romeinse Rijk viel als een kaartenhuis ineen’.
Welke blijft hangen? Precies. Het tweede beeld -tastbaar, visueel, bijna fysiek voelbaar- zet het onze hersenen aan het werk. Het verandert abstracte
geschiedenis naar iets wat je bijna kunt vastpakken.
Mijn onderzoek met smaakmetaforen toonde aan:
-80% van de leerlingen begreep abstracte begrippen beter via zulke tastbare vergelijkingen
-Leerlingen gingen zelf creatief aan de slag: ‘citroensap is zo zuur als ruzie met vriendinnen’
Metaforisch denken is geen luxe, maar een basisvaardigheid. Het is de brug tussen abstracte concepten en concrete ervaringen. De vraag is niet óf we ze moeten gebruiken, maar hóe we ze toegankelijk maken voor elke leerling.
Verrassende inzichten…
Metaforen: meer dan versierde taal Metaforen zijn niet enkel in de lessen Nederlands of geschiedenis terug te vinden.
Ook bij wetenschap ‘Elektriciteit stroomt’ en zelfs in alledaagse uitdrukkingen ‘Hij heeft een hart van goud’ horen we bepaalde zegswijzen. Maar waar Aristoteles ze vooral als stijlfiguur zag, tonen moderne onderzoekers aan dat ze nodig zijn
voor ons denken.
Lakoff en Johnson (1980) beschrijven zelfs concreet hoe we abstracte concepten zoals tijd of macht begrijpen via metaforen ‘tijd is geld’, ‘macht is hoogte’.
"Koek en ei"
Uit onderzoek blijkt dat veel leerlingen moeite hebben met figuurlijk taalgebruik. Een enquête onder voornamelijk 12-14-jarigen liet het volgende zien:
77% kent en begrijpt ‘De appel valt niet ver van de boom’, maar slechts 20% begrijpt ‘Een storm in een glas water’.
Agrarische spreekwoorden scoren zeer slecht. ‘Als het kalf verdronken is, dempt men de put’ is voor 51% van de respondenten onbekend en ‘Met een kluitje in het riet sturen’ zelfs voor 60%.
Het is koek en ei tussen hen zorgt dan weer voor een flinke portie taalmisverstanden: 40% van de respondenten denkt dat deze mensen ruzie hebben.
Leerlingen met een taalachterstand of autismespectrumstoornis (ASS) hebben extra moeite met beeldspraak. Wat voor de ene leerling een helder beeld oproept, is voor een ander verwarrend.
Drie didactische inzichten:
-Kies herkenbare metaforen: Natuurbeelden (‘appel’) werken beter dan verouderde uitdrukkingen (‘kluitje in het riet’).
-Prikkel zintuigen; laat leerlingen proeven, luisteren en kijken om de stof op te bouwen en te verankeren. Extra belangrijk bij TOS/ADHD: Visuele hulpmiddelen maken abstracte taal concreet.
-Sluit aan bij hun leefwereld: Sociale media blijken een verrassende plek waar jongeren spreekwoorden tegenkomen, vaak in humoristische context (“Blaffende honden bijten niet? Husein blaft vaak maar is te pussy om iets te doen”).
Op basis van deze inzichten ontwikkelde ik een handleiding voor leerkrachten, met stapsgewijze lessen die leerlingen niet alleen leren metaforen te herkennen, maar hen ook actief deze taalvaardigheid leert beheersen.
Het doel is niet alleen taalvaardigheid, maar ook creatief en kritisch denken stimuleren.
Een brug tussen abstract en concreet
Metaforen zijn geen versiering, maar een tool om de wereld beter te begrijpen. Of zoals Aristoteles het verwoordde: “Een meester in metaforen zijn is verreweg het grootste talent.”
Door beeldspraak bewust in te zetten, kunnen leerkrachten niet alleen taalvaardigheid versterken, maar ook creatief en kritisch denken stimuleren.
Bibliografie
NIVOZ. (n.d.). Pedagogiek van de metafoor: Een verkenning van de waarde van symbolen en metaforen in het onderwijs. Geraadpleegd op 12 december 2024, van https://nivoz.nl/nl/pedagogiek-van-de-metafoor-een-verkenning-van-de-waarde-van-symbolen-en-metaforen-in-het-onderwijs
De Groene Amsterdammer. (2023, 1 november). Het einde van de dubbele bodem. Geraadpleegd op 9 januari 2025, van https://www.groene.nl/artikel/het-einde-van-de-dubbele-bodem
Coenraats, B. (2023). Van definitie naar concept: Het aanleren van school- en vaktaal in het secundair onderwijs. In HSN Bundels Deel 13 (pp. 354). Taalunie. Geraadpleegd op 9 januari 2025, van https://hsnbundels.taalunie.org/wp-content/uploads/2023/11/Deel-13-artikel-5.pdf
Bos, M. (2021). Pedagogiek van de metafoor: Een verkenning van de waarde van symbolen en metaforen in het onderwijs. NIVOZ geraadpleegd op 12 december 2024. https://nivoz.nl/nl/pedagogiek-van-de-metafoor-een-verkenning-van-de-waarde-van-symbolen-en-metaforen-in-het-onderwijs
TOS in Beeld. (n.d.). Pragmatiek. Geraadpleegd op 18 december 2024, van https://tosinbeeld.nl/pragmatiek/
Overweg, J., Hartman, C. A., & Hendriks, P. (2019). Taalbegrip en theory of mind bij kinderen met autisme. Tijdschrift voor Orthopedagogiek. https://mijn.bsl.nl/taalbegrip-en-theory-of-mind-bij-kinderen-met-autisme/17144104
Onderwijskennis. (n.d.). Hoe geef je vorm aan effectief taalgericht vakonderwijs? Geraadpleegd op 18 december 2024, van https://www.onderwijskennis.nl/kennisbank/hoe-geef-je-vorm-aan-effectief-taalgericht-vakonderwijs
Vernieuwenderwijs. (n.d.). De kracht van visueel communiceren: Hoe maak je jouw boodschap duidelijker en sterker? Geraadpleegd op 19 december 2024, van https://vernieuwenderwijs.nl/kracht-van-visueel-communiceren/
DBNL. (n.d.). Spreekwoorden en gezegden. Geraadpleegd op 20 december 2024, van https://www.dbnl.org/tekst/_taa014200601_01/_taa014200601_01_0122.php
Overweg, J., Hartman, C. A., & Hendriks, P. (2019). Taalbegrip en theory of mind bij kinderen met autisme. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 58(4). https://mijn.bsl.nl/taalbegrip-en-theory-of-mind-bij-kinderen-met-autisme/17144104
TOS in Beeld. (n.d.). Pragmatiek. Geraadpleegd op 18 december 2024, van https://tosinbeeld.nl/pragmatiek/
Hersenstichting. (n.d.). Autismespectrumstoornissen (ASS). Geraadpleegd op 23 december 2024, van https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/autismespectrumstoornissen-ass
Logopedie Den Bosch. (n.d.). Taalproblemen in relatie tot ADHD of autisme. Geraadpleegd op 26 december 2024, van https://www.logopediedenbosch.nl/kinderen/taal/taalproblemen-in-relatie-tot-adhd-of-autisme/
NRO. (n.d.). De vele kanten van leesbegrip. https://www.nro.nl/sites/nro/files/migrate/de-vele-kanten-van-leesbegrip.pdf
Wij-leren.nl. (n.d.). Piaget en de cognitieve ontwikkeling van kinderen. Geraadpleegd op 26 december 2024, van https://wij-leren.nl/piaget.php
Driestar Educatief. (n.d.). Het nut en het gevaar van metaforen. Geraadpleegd op 27 december 2024, van https://www.driestar-educatief.nl/onderzoek/actueel/blogs/het-nut-en-het-gevaar-van-metaforen
Taalunie. (n.d.). HSN-bundel 4 - Het belang van metaforen in het onderwijs. Geraadpleegd op 27 december 2024, van https://hsnbundels.taalunie.org/wp-content/legacy/4/hsnbundel-4_365.pdf
Nivoz. (n.d.). Pedagogiek van de metafoor: Een verkenning van de waarde van symbolen en metaforen in het onderwijs. Geraadpleegd op 27 december 2024, van https://nivoz.nl/nl/pedagogiek-van-de-metafoor-een-verkenning-van-de-waarde-van-symbolen-en-metaforen-in-het-onderwijs
Genootschap Onze Taal. (n.d.). Metafoor. Geraadpleegd op 27 december 2024, van https://onzetaal.nl/taalloket/metafoor#:~:text=Watwordtbedoeldmeteen,wordtvergelekenmeteenschip.
Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors we live by. University of Chicago Press. Geraadpleegd op 27 december, van https://sites.cc.gatech.edu/classes/AY2013/cs7601_spring/papers/Lakoff_Johnson.pdf
Aristoteles. (n.d.). Poëtica (sectie 1457b). In Perseus Digital Library. Geraadpleegd op 27 december 2024, van https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0056%3Asection%3D1457b
Bos, C. A. (2003). Metafoor bij Aristoteles. Philosophia Reformata.
Van der Ben, J., & Bremer, J. M. (1988). Aristoteles' Poëtica: Inleiding, tekst en commentaar. Coutinho.
Aristoteles. Poetica. Ed. Immanuel Bekker. Berlijn, 1831.
Didactieknederlands.nl. (2022, december 1). Metaforen deel 1: Wat is een metafoor? Didactieknederlands.nl. https://didactieknederlands.nl/handboek/2022/12/metaforen-deel-1-wat-is-een-metafoor/
Forceville, C. (1987). Metafoor en maatschappij. Massacommunicatie, 3, 268-276.
van Boven, E., & Dorleijn, G. (2013). Literaire mechaniek: Inleiding in de analyse van verhalen en gedichten (3e druk). Coutinho.
Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors we live by. University of Chicago Press.
Toolshero. (n.d.). Metaforisch denken: de uitleg en betekenis. Toolshero. Geraadpleegd op 28 december 2024, van https://www.toolshero.nl/creativiteit/metaforisch-denken/
Richards, I. A. (1936). The philosophy of rhetoric. Oxford University Press.
Black, M. (1962a). Models and metaphors. Ithaca, NY: Cornell University Press.
De Kunst van het lezen: Bijdragen aan het gelijknamige symposium, gehouden 15 december 1993 aan de Katholieke Universiteit Brabant. (1994). NBD Biblion Publishers.
Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors we live by. University of Chicago Press. Geraadpleegd van https://sites.cc.gatech.edu/classes/AY2013/cs7601_spring/papers/Lakoff_Johnson.pdf
Gibbs, R. W. (1994). The poetics of mind: Figurative thought, language, and understanding. Cambridge University Press. Geraadpleegd op 1 januari 2025 https://www.researchgate.net/publication/257198554
Cacciari, C., & Levorato, M. C. (1989). How children understand idioms in discourse. Journal of Child Language, 16(2), 387–405. Geraadpleegd op 1 januari 2025 https://www.researchgate.net/publication/20680696_How_Children_Understand_Idioms_in_Discourse
Van Kralingen, R. (n.d.). Eerste hulp bij didactische ongelukken: Voor onderwijsprofessionals in onderwijsorganisaties. Bohn Stafleu van Loghum.
Vygotsky, L. S. (1978). Mind in society: The development of higher psychological processes. Harvard University Press. Geraadpleegd via https://home.fau.edu/musgrove/web/vygotsky1978.pdf
Gibbs, R. W. (1994). The poetics of mind: Figurative thought, language, and understanding. Cambridge University Press. Geraadpleegd op 1 januari 2025 https://www.researchgate.net/publication/257198554
Richards, I. A. (1936). The philosophy of rhetoric. Oxford University Press.
Black, M. (1962a). Models and metaphors. Ithaca, NY: Cornell University Press.
