Kunst die onder de huid kruipt: pijn als performance
Een (ab)normale zaterdag?
Het is een gewone zaterdagmiddag in het rustige Genk. In een kille ruimte vol medische apparatuur hangt een gespannen sfeer, die soms wordt doorbroken door een ongemakkelijke lach. De sfeer is snijdend en weegt zwaar, alsof het een onheilspellende voorspelling is van wat gaat gebeuren. Een vrouw ligt op een tafel, zonder T-shirt, klaar voor haar extreme transformatie. Dikke naalden worden fors door haar rug gezet en ineens hangt ze daar. Ze bengelt aan gigantische vleeshaken, haar lichaam als balans tussen pijn en extase.
Dit is geen begin van een slechte horrorfilm, maar de Duystere Markt: een jaarlijks evenement waar kunstenaars en bezoekers grenzen opzoeken en overschrijden. Alles wat wij normaal vinden, wordt hier in één oogopslag doorbroken.
Het belang van pijn
In onze hedendaagse westerse samenleving is pijn iets dat wij proberen vermijden. Hoofdpijn? Paracetamol. Buikpijn? Buscopan. Maar wat als pijn juist kan helpen veranderen of sterker te worden? Kunstenaars en performers dagen onze opvatting van pijn uit. Pijn is geen zwakte, maar een manier om te transformeren, kracht te voelen en mensen te verbinden.
Denk bijvoorbeeld aan piercings of tatoeages. Het gaat niet om de pijn zelf. Het gaat om wat je ervoor terugkrijgt: een herinnering, een symbool of een mooie vorm. Op de Duystere Markt wordt dit idee doorgetrokken: pijn wordt een bewuste keuze in kunst. Het lichaam wordt een instrument waarmee performers verhalen vertellen, grenzen testen en het publiek uitdagen.
Onderzoeksmethoden
In mijn onderzoek keek ik naar de manier waarop artiesten pijn en lichaamsversiering gebruiken om kunst te maken of rituelen uit te voeren. Hierbij combineerde ik drie onderzoeksmethoden:
- Enquête: 134 mensen over hun ervaringen en mening over lichaamsmodificatie.
- Interviews & theorie: Gesprekken met kunstenaars zoals Stelarc, en een historisch kader over performancekunst en pijn.
- Analyse van performances: Gedetailleerd kijken hoe acts op de Duystere Markt pijn inzetten en het publiek confronteren.
Pijn wordt hier niet gezien als iets negatiefs, maar als een middel om te veranderen en mensen te verbinden.
De geschiedenis van pijn
Pijn in de kunst is absoluut niet nieuw. In de middeleeuwen stond lijden centraal in vooral de religieuze kunst, denk maar aan de kruisiging van Christus, die uitgebreid en veelzijdig wordt weergegeven. Maar deze visie houdt natuurlijk enkel rekening met het westen. Wat met andere culturen, zoals Inheemse culturen? Hier is pijn vaak iets positiefs: het dient als overgang naar volwassenheid of meer vertrouwd te raken met je eigen lichaam.
Ook in moderne kunst wordt pijn als iets bekrachtigend ingezet. Moderne kunstenaars zoals Marina Abramović gebruiken hun lichaam als medium om pijn en kwetsbaarheid te tonen. De performers op de Duystere Markt zetten deze traditie verder, waarbij pijn een belangrijk onderdeel van kunst en beleving wordt.
Toeschouwer of deelnemer?
Een deel van deze pijnbeleving is niet alleen verbonden met de performer/kunstenaar, maar ook met het publiek. Denk bijvoorbeeld als je op tv iemand zijn teen ziet stoten of een kramp in zijn been krijgt. Als kijker voel je de pijn terwijl het eigenlijk niet jouw lichaam is. Dit is exact wat er ook gebeurd bij de optredens op de Duystere Markt. De artiest lijdt, en het publiek voelt dat vaak mee, gecombineerd met fascinatie en afkeur. Iedereen wordt gedwongen na te denken over eigen grenzen, gevoelens en ideeën over pijn. Zo wordt de performance een ervaring voor iedereen, niet alleen voor de artiest.
Het onbekend belang van pijn
Deze performances laten zien dat pijn niet altijd slecht is. Soms kan het juist kracht, verandering of verbondenheid brengen. Het roept vragen op over autonomie: mogen we doen wat we willen met ons lichaam, ook als dat pijn of littekens veroorzaakt? Waarom accepteren we een oorbel of tatoeage, maar kijken we weg bij extreme acts zoals body suspension? Juist die confrontatie met ongemak is het punt van de performance.
Voor jongere generaties zijn tatoeages en piercings normaal, maar extreme acts blijven controversieel blijkt uit de enquête die werd afgenomen. Juist daar ligt hun kracht: ze laten zien waar onze comfortzone stopt en nodigen uit om die grenzen opnieuw te definiëren. Dit onderzoek wilde een taboe weghalen rond een onderwerp dat vaak wordt afgewimpeld. De kern van mijn boodschap: pijn is geen vijand.
Conclusie: Pijn als bron van kunst en verbondenheid
De Duystere Markt laat zien dat kunst niet altijd mooi of comfortabel hoeft te zijn. De hoofdfunctie van kunst hoeft geen pijn te zijn, maar soms doet kunst letterlijk pijn. Pijn kan ons helpen iets te leren over ons eigen lichaam, over onze of andere culturen en hoe wij als mens betekenis geven aan lijden, transformatie en persoonlijke kracht. Pijn wordt zo een bron van creativiteit, verbondenheid en schoonheid, en het lichaam zelf wordt het medium van kunst, emotie en betekenis. Uiteindelijk leert de Duystere Markt ons dat kunst niet alleen iets is om te zien, maar iets om te voelen; soms tot in het diepste van ons lichaam.
Bibliografie
Werken
Boeken
Abramović, Marina, en James Kaplan. Walk through walls: een memoir. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 2016.
Bataille, Georges. De innerlijke ervaring. With Laurens ten Kate, Wim Kuijt, en Arachne. Hilversum: Gooi en Sticht, 1989.
Clark, Kenneth. The Nude: A Study in Ideal Form. Bollingen Series 35. Princeton: University press, 1972.
De exotische mens: andere culturen als amusement., = Exotic man: other cultures as entertainment, = L’homme exotique: les autres cultures sous forme d’attraction. Tielt: Lannoo, 2009.
Eagleton, Terry. The Ideology of the Aesthetic. Oxford: Blackwell, 1990.
Ellul, Jacques. The Technological Society. With John Wilkinson en Robert K. Merton. New York [N.Y: Vintage, 1967.
Foucault, Michel. Discipline and punish: the birth of prison. London: Penguin Books, 2020.
Garland-Thomson, Rosemarie. Extraordinary Bodies: Figuring Physical Disability in American Culture and Literature. New York (N.Y.): Columbia university press, 1997.
Haraway, D. Een Cyborg manifest. With Karin Spaink, A. Beuken, en Karin Spaink. Amsterdam: De Balie, 1994.
Hebdige, Dick. Subculture: The Meaning of Style. 5e druk. New Accents. London: Routledge, 1991.
Gilbert, Steve. The Tattoo History Source Book. Cheltenham: Juno Publishing, 2001.
Hobsbawm, Eric John Ernest. Age of Extremes: The Short Twentieth Century 1914-1991. 8th impr., 10th impr. London: Joseph, 1995.
Jenks, Chris. Transgression. Key Ideas. London: Routledge, 2003.
Jones, Amelia. Body art: performing the subject. Minnesota: University of Minnesota press, 1998.
Judt, Tony. Postwar: A History of Europe since 1945. London: Vintage, 2010.
Kristeva, Julia. Powers of Horror: An Essay on Abjection. With Leon S. Roudiez. European Perspectives. New York: Columbia university press, 1982.
Lasch, Christopher. The Culture of Narcissism: American Life in an Age of Diminishing Expectations. New York: Norton, 1991.
Mercury, Maureen, en Steve Haworth. Pagan Fleshworks: The Alchemy of Body Modification. Vermont: Park street press, 2000.
Molesworth, Helen. Face to Face: Portraits of Artists by Tacita Dean, Brigitte Lacombe, and Catherine Opie. With Tacita Dean, Brigitte Lacombe, Catherine Opie, en International Center of Photography. New York: The International Center of Photography, 2023.
Muggleton, David. Inside Subculture: the postmodern meaning of style. Oxford: Berg Publishers, 2002.
Newmahr, Staci. Playing on the Edge: Sadomasochism, Risk, and Intimacy. Indiana: Indiana University Press, 2011.
Nietzsche, Friedrich Wilhelm. Also sprach Zarathustra: ein Buch für Alle und Keinen. With Peter Gast en Alfred Baeumler. Kröners Taschenausgaben 75. Stuttgart: Kröner, 1939.
Said, Edward W. Orientalism. Rev. ed. Penguin Books. Harmondsworth: Penguin books, 2004.
Sawday, Jonathan. The Body Emblazoned: Dissection and the Human Body in Renaissance Culture. London: Routledge, 1996.
Schiffmacher, Henk, en Hanky Panky. Lexicon der tatoeages: van aarsgewei tot Zwitserland. Van A tot L. Onder redactie van Almar Seinen. Amsterdam: Carrera, 2012.
Shalson, Lara. Performing Endurance: Art and Politics since 1960. Cambridge: University Press, 2018.
Siebers, Tobin. The Body aesthetic: from fine art to body modification. Michigan: University of Michigan press, 2000.
Sontag, Susan. Illness as Metaphor. Harmondsworth: Penguin books, 1983.
Sontag, Susan. Over fotografie. Vertaald door Henny Scheepmaker. Amsterdam: De bezige bij, 2010.
Stafford, Barbara Maria. Body criticism: imaging the unseen in Enlightenment art and medicine. Cambridge (Mass.): MIT press, 1991.
Stelarc : The Monograph. With Internet Archive. Cambridge, Mass. : MIT Press, 2005. http://archive.org/details/stelarcmonograph0000unse.
Tait, Peta. Body Show/s: Australian Viewings of Live Performance. Brill Book Archive Part 1, ISBN: 9789004472495. Leiden; BRILL, 2000.
Tarsia, Andrea, Rebecca Bray, Karen Archey, en Marina Abramović. Marina Abramović. London: Royal Academy of Arts, 2023.
Van Buuren, Maarten. De innerlijke ervaring: essays over waarneming, beeld en geheugen. Groningen: Historische uitgeverij, 2007.
Artikels
Lemmens, Pieter. ‘Transhumanisme en posthumanisme, voorbij de mens via techniek. Een reflectie op onze technologische toekomst.’ Centrum voor Methodische Ethiek en Technology Assessment, februari 2009, 5.
Schildkrout, Enid. Body Art as Visual Language. 22, 2001.
Scripties
Egmont, Pierre, P. Nijs, en KU Leuven. Piercings: een multidisciplianire benadering. Thesis. K.U.Leuven. Faculteit geneeskunde: K.U.Leuven. Faculteit geneeskunde. Instituut voor familiale en seksuologische wetenschappen degree granting institution, 1996.
Macquoy, Ruben. ‘Nietzsches cultuurkritiek: een analyse van de spanning tussen het amor fati en de übermensch’. KU Leuven. Hoger Instituut voor Wijsbegeerte, 2018
Internetbronnen
Boeken
Atkinson, Michael. Tattooed : The Sociogenesis of a Body Art. With Internet Archive. Toronto ; Buffalo : University of Toronto Press, 2003. http://archive.org/details/tattooedsociogen0000atki.
Hegarty, Paul. Georges Bataille: Core Cultural Theorist. 1ste dr. London: SAGE Publications, 2000. https://doi.org/10.4135/9781446218594.
Herath, Damith, Christian Kroos, en Stelarc. Robots and Art: Exploring an Unlikely Symbiosis. 1st ed. 2016. Cognitive Science and Technology. Singapore: Springer Singapore, 2016. https://doi.org/10.1007/978-981-10-0321-9.
Massumi, Brian. Parables for the Virtual: Movement, Affect, Sensation. Twentieth anniversary edition. Post-Contemporary Interventions. Durham: Duke University Press, 2021. https://doi.org/10.1515/9781478021971.
Stalpaert, Christel, Kristof Van Baarle, en Laura Karreman, red. Performance and Posthumanism: Staging Prototypes of Composite Bodies. Cham: Springer International Publishing, 2021. https://doi.org/10.1007/978-3-030-74745-9.
Vale, V. Modern Primitives: An Investigation of Contemporary Adornment & Ritual. Onder redactie van Andrea Juno en V Vale. San Francisco: Re/Search Publications, 1989. Warr, Cordelia. Stigmatics and Visual Culture in Late Medieval and Early Modern Italy. 1st ed. Visual and Material Culture, 1300-1700. Amsterdam: University Press, 2022. https://doi.org/10.1515/9789048554621.
Artikels
Abramovi?, Marina, en Chrissie Iles. ‘Marina Abramovi? Untitled’. Grand Street, nr. 63 (1998): 186-94. https://doi.org/10.2307/25008276.
Aeon. ‘Religion Has No Monopoly on Transcendent Experience | Aeon Essays’. Geraadpleegd 31 juli 2025. https://aeon.co/essays/religion-has-no-monopoly-on-transcendent-experie…;
Arya, Rina. ‘Taking Apart the Body: Abjection and Body Art’. Performance Research (Abingdon) 19, nr. 1 (2014): 5-14. https://doi.org/10.1080/13528165.2014.908079.
Athey, Ron, en Zackary Drucker. ‘Ron Athey’. BOMB, nr. 139 (2017): 49-56.
Cameron, Jessica. ‘Body Modification as Body Art: Aging, Abjection, and Autothanatology’. Atlantis: Critical Studies in Gender, Culture & Social Justice / Atlantis : Études Critiques Sur Le Genre, La Culture, et La Justice 45, nr. 2 (2024): 127-41. https://doi.org/10.7202/1114715ar.
Graver, David. ‘Violent Theatricality: Displayed Enactments of Aggression and Pain’. Theatre Journal 47, nr. 1 (1995): 43-64. https://doi.org/10.2307/3208805.
Horton, Alicia D. ‘Flesh Hook Pulling: Motivations and Meaning-Making from the “Body Side” of Life’. Deviant Behavior 34, nr. 2 (2013): 115-34.
Jeffreys, Sheila. ‘“Body Art” and Social Status: Cutting, Tattooing and Piercing from a Feminist Perspective’. Feminism & Psychology 10, nr. 4 (november 2000): 409-29. https://doi.org/10.1177/0959353500010004002.
Jerath, Ravinder, John W. Edry, Vernon A. Barnes, en Vandna Jerath. ‘Physiology of Long Pranayamic Breathing: Neural Respiratory Elements May Provide a Mechanism That Explains How Slow Deep Breathing Shifts the Autonomic Nervous System’. Medical Hypotheses (United States) 67, nr. 3 (2006): 566-71. https://doi.org/10.1016/j.mehy.2006.02.042.
Kubart, Tomáš. ‘Body suspension: performativita bolesti’. Theatralia (Brno), nr. 1 (2018): 113-32. https://doi.org/10.5817/TY2018-1-6.
‘Palaeolithic Cave Art in West France: An Exceptional Discovery: The Margot Cave (Mayenne)’. ResearchGate, 2006. Geraadpleegd 1 mei 2025. https://www.researchgate.net/publication/260596684_Palaeolithic_cave_ar… onal_discovery_the_Margot_Cave_Mayenne.
Polhemus, Ted. ‘The Performance of Pain’. Performance Research 3, nr. 3 (januari 1998): 97-104. https://doi.org/10.1080/13528165.1998.10871632.
Nikora, Linda W., en Ngahuia T. Awekotuku. ‘Ta Moko: Culture, Body Modification, and the Psychology of Identity - Patterned and Pinned: Attitudes to Piercings and Cultural Tattoos’. ResearchGate, 2003. https://www.researchgate.net/publication/235928123_Ta_Moko_Culture_Body… sychology_of_Identity_-_Patterned_and_pinned_attitudes_to_piercings_and_cultural_tattoos.
Schildkrout, Enid. ‘Inscribing the Body’. Annual Review of Anthropology 33 (2004): 319-44.
Searle, Adrian. ‘“Why Would Anyone Put Themselves through This?” Melati Suryodarmo’s 12 Hours of Hell – Review’. The Guardian (Online), London (UK), United Kingdom: Guardian News & Media Limited, 25 mei 2023. https://www.proquest.com/docview/2818597497/citation/54770905B8F84F56PQ…;
Sexton, Manda Carol, Elizabeth Friedly, en Jennifer Carter. ‘Professionalism and Body Modifications: Considerations of Library Leadership’. Journal of Library Administration 63, nr. 2 (februari 2023): 200- 212. https://doi.org/10.1080/01930826.2022.2159241.
Smith, Harrison. ‘Fakir Musafar, Guru to Piercers, Tattooers and Other “Body Play” Artists, Dies at 87: By “Modifying Your Body,” He Said, You Can “Discover the True Nature of Life and Yourself.”’ The Washington Post (Online), Washington, D.C., United States: WP Company LLC d/b/a The Washington Post, 14 augustus 2018. https://www.proquest.com/docview/2088766284/citation/EAFD8C8BAEB4BE2PQ/…;
Teixeira-Queiroz, Sheyna. ‘Stelarc, les limites et les extrêmes, corps et écran’. Ligeia (Paris) 185-188, nr. 1 (2021): 5-31. https://doi.org/10.3917/lige.186.0005.
Times (London, England : 1788). ‘Fakir Musafar; Body-Piercing Artist Known as the Father of the “modern Primitive” Movement Whose Singular Tastes Included “Waist Pinching”’. 2018.
Weiler, Selina M., Cordelia Mühlenbeck, en Thomas Jacobsen. ‘Body Alteration: On the Mental Function of Body Modification and Body Decoration’. Culture & Psychology, advance online publication, SAGE Publishing, 2024. https://doi.org/10.1177/1354067X241242414.
Websites van instellingen en kunstenaars
‘Beyond the Pain - Announcements - e-Flux’. Geraadpleegd 3 februari 2025. https://www.eflux.com/announcements/345979/beyond-the-pain/.
‘Catherine Opie | Self-Portrait/Cutting’. Geraadpleegd 3 februari 2025. https://whitney.org/collection/works/8990.
‘Catherine Opie | The Guggenheim Museums and Foundation’. Geraadpleegd 11 maart 2025.
https://www.guggenheim.org/artwork/artist/catherine-opie. X ‘Catherine Opie: 700 Nimes Road – NSU Art Museum Fort Lauderdale’. Geraadpleegd 1 augustus 2025. https://nsuartmuseum.org/exhibition/catherine-opie-700-nimes-road/.
de Duystere Markt. ‘De Duystere Markt NL | 19 & 20 April 2025’. Geraadpleegd 13 maart 2025. https://www.deduysteremarkt.com/.
Fakir Farewell. z.d. Geraadpleegd 6 augustus 2025. https://www.fakir.org/fakir-farewell/.
‘Fakir Musafar - Artists - Fahey Klein Gallery’. Geraadpleegd 3 februari 2025. https://www.faheykleingallery.com/artists/fakir-musafar.
Https://Www.Fakir.Org/. z.d. Geraadpleegd 3 februari 2025. https://www.fakir.org/.
Sprinkle, Annie. ‘Fakir Musafar (1930–2018)’. Artforum, 24 augustus 2018. https://www.artforum.com/columns/annie-sprinkle-on-fakir-musafar-1930-2…;
‘Sylvie Fortin on Catherine Opie - Criticism - e-flux’. Geraadpleegd 3 februari 2025. https://www.eflux.com/criticism/594951/catherine-opie-s-walls-windows-a…;
The Guggenheim Museums and Foundation. ‘Marina Abramović | Rhythm 0’. Geraadpleegd 2 augustus 2025. https://www.guggenheim.org/artwork/5177.
The Museum of Modern Art. ‘Marina Abramović. _Lips of Thomas._1975/2005 | MoMA’. Geraadpleegd 5 februari 2025. https://www.moma.org/audio/playlist/243/3131.
Tofts, Darren. ‘The Murmur of Skin’. SCOTT LIVESEY GALLERIES, 2012.
Torgovnick, Marianna. ‘Skin and Bolts’. Artforum, 3 december 1992. https://www.artforum.com/features/skin-and-bolts-203301/.
Multimediale bronnen
Day, Elizabeth. How To Fail With Elizabeth Day. Season 18, Episode 6. With guest Marina Abramović. 2023. 1u3min.
Hanegreefs, Sofie, en Jelle Janssens, reg. CORPUS. 2024. 56 min
Perverse Nature, The Subversive Films of Michelle Handelman And Monte Cazazza. 1991. http://archive.org/details/perverse-nature.
Stelarc, ‘Interview Regarding the Use of Body Modification and Pain as Artistic and Conceptual Tools in Performance Art with a Focus on Posthumanism.’, geïnterviewd door Lies Bogaerts, 18 februari 2025, Email.
