De Verlichting: wat leerlingen (nog) niet leren

Als onderzoeker duik ik in de wereld van het Vlaamse geschiedenisonderwijs en kom ik al snel tot een ongemakkelijke conclusie: de manier waarop de Verlichting wordt voorgesteld klopt vaak niet. Al decennialang is in de academische wereld het beeld van de Verlichting genuanceerd: de beweging was complex, divers en vaak tegenstrijdig. Toch blijven de meeste handboeken een klassiek verhaal vertellen zonder nuance. De Verlichting wordt voorgesteld als een tijdperk van zuiver vooruitgang, rationaliteit en vrijheid.

Ik vroeg me af hoe de nuance in de geschiedschrijving zich verhoudt tot wat leerlingen daadwerkelijk meekrijgen op school. Om dit uit te zoeken analyseerde ik vier recente en veelgebruikte Vlaamse geschiedenishandboeken en onderzocht ik hoe zij de Verlichting presenteren. Het ging me niet zozeer om het aantal besproken filosofen, maar wel om het feit of recente inzichten, zoals de interne spanningen en de diversiteit van de Verlichting, ook in het middelbaar onderwijs worden doorgegeven.

Het klassieke verhaal blijft dominant

De resultaten waren onthutsend. De meeste handboeken presenteren de Verlichting nog steeds als een eenduidige beweging die de mensheid vooruitstuwde. De schaduwkanten van de Verlichting, zoals de uitsluiting van vrouwen, racistische overtuigingen en koloniale implicaties, komen amper aan bod.

Sommige geschiedenishandboeken, zoals Sapiens, tonen pogingen tot een kritische insteek, maar zelfs daar blijft de uitwerking nog te beperkt. Leerlingen krijgen slechts succesvolle fragmenten van de beweging te zien, terwijl de interne spanningen en tegenstrijdigheden van de Verlichting grotendeels buiten beeld blijven. Dit is problematisch. Zo leren leerlingen over vrijheid en vooruitgang, maar amper over wie uitgesloten werd van deze idealen en waarom.

Waarom kritische reflectie wél kan

De eindtermen van het Vlaamse geschiedenisonderwijs bieden voldoende ruimte voor nuance en kritisch denken. Leerlingen zouden via een genuanceerd narratief van de Verlichting kunnen oefenen met de competentie historisch bewustzijn: analyseren, vergelijken, kritisch reflecteren. Dit zijn allemaal aspecten die centraal staan in de eindtermen voor het vak geschiedenis.

Een kritische benadering betekent niet dat we het tijdperk afschrijven; integendeel, het maakt de Verlichting juist spannender en relevanter in de klas. Leerlingen kunnen aan de slag gaan met uitspraken van radicale en gematigde verlichtingsdenkers, passages analyseren waarin vrouwen of gekoloniseerde volkeren werden uitgesloten, en debatteren over de universele pretenties en aard van de Verlichting.

Een gemiste kans in tijden van maatschappelijke discussie

Het schrijnende is dat we leven in een tijd waarin de maatschappij nadrukkelijk discussieert over inclusie, discriminatie en koloniale erfenissen. Toch weerspiegelt het onderwijs dit nauwelijks, althans, wanneer we kijken naar hoe de Verlichting wordt onderwezen. Het klassieke verhaal van de Verlichting negeert de schaduwkanten grotendeels en presenteert een in hoofdzaak heroïsch verhaal van vooruitgang. Dit is niet alleen een gemiste kans voor het geschiedenisonderwijs, het is bijna een vorm van misleiding. Hoe kunnen leerlingen leren nadenken over ongelijkheid en macht, als de historische werkelijkheid wordt gefilterd?

De kloof tussen geschiedschrijving en onderwijspraktijk is groot. Terwijl historici en filosofen al decennialang de complexiteit van de Verlichting benadrukken, krijgen leerlingen vandaag nog steeds een vereenvoudigde en verouderde versie van het verhaal voorgeschoteld.



Wat kan beter?

Het antwoord ligt deels bij handboekuitgevers, deels bij leerkrachten. Uitgeverijen moeten leerinhouden afstemmen op de actuele stand van de geschiedschrijving. Leerkrachten moeten dan weer kritisch reflecteren op het aangeboden materiaal en aanvullingen voorzien waar nodig.

In de praktijk betekent dit dat er meer aandacht moet worden besteed aan verschillende groepen verlichtingsdenkers en aan tegenstrijdige passages afkomstig van eenzelfde filosoof. Verder is het belangrijk dat uitsluiting en discriminatie expliciet worden besproken. Alleen wanneer de idealen én beperkingen van de Verlichting aan bod komen, krijgen leerlingen een completer beeld.

Conclusie: tijd voor een kritische bespreking van de Verlichting

Het Vlaamse geschiedenisonderwijs geeft nog steeds een geromantiseerd beeld van de Verlichting. Dit is problematisch, want leerlingen krijgen zo een incomplete voorstelling van de Verlichting. Tegelijkertijd biedt een genuanceerde benadering enorme pedagogische voordelen: leerlingen leren kritisch denken, analyseren en reflecteren op idealen én hun grenzen, en leraren behalen de eindtermen geschiedenis.

In een tijd waarin maatschappelijke discussies over inclusie en macht belangrijker zijn dan ooit, is het absurd dat het onderwijs deze complexe historische realiteit nauwelijks expliciet behandelt. Als we leerlingen echt historisch bewust willen maken, moeten we de Verlichting laten zien zoals ze was: vol idealen, maar ook vol beperkingen. Alleen zo leren ze dat geschiedenis nooit eenduidig is, en dat kritisch denken begint bij het zelf onderzoeken van de bronnen.