Tussen mens en machine: hoe een bordspel jongeren laat nadenken over AI en ethiek

Wat als een dobbelsteen beslist of jij een moreel dilemma oplost of een vraag over kunstmatige intelligentie moet beantwoorden? In het bordspel Tussen Mens en Machine leren jongeren niet alleen over AI, maar ook over verantwoordelijkheid, vooroordelen en menselijkheid. Een speelse les die verrassend diep gaat.

AI is overal, maar bewustzijn ontbreekt

Van chatbots en zoekmachines tot zelfrijdende auto’s: artificiële intelligentie is niet meer weg te denken uit ons leven. Toch staan weinig jongeren stil bij de gevolgen ervan. Uit onderzoek blijkt dat meer dan de helft van de leerlingen in de tweede graad wekelijks AI gebruikt, terwijl 70 procent er nog nooit les over kreeg.

En dat is niet zonder risico. AI lijkt slim, maar is allesbehalve neutraal. Denk aan een automatische zeepdispenser die donkere huiden niet herkent, of een sollicitatie-algoritme van Amazon dat vrouwen systematisch lager inschatte. Zelfs een experimentele chatbot van Microsoft veranderde binnen één dag in een racistische trol.

Technologie lijkt objectief, maar weerspiegelt vaak onze eigen vooroordelen. En hier moeten jongeren bewust van komen zeker omdat die dagelijks met AI in contact komen.

Een groeiende vraag naar ethiek in de klas

Voor haar bachelorproef onderzocht Jitske Van Steenlandt hoe AI-ethiek een plek kan krijgen in het secundair onderwijs, meer bepaald in de godsdienstlessen van de tweede graad. Ze bevroeg 35 leerkrachten en 30 leerlingen en ontdekte een opvallend patroon:

1. Bijna alle leerkrachten merken dat hun leerlingen AI gebruiken.
2. Meer dan de helft vindt dat AI-ethiek een vaste plek verdient in de les.
3. Toch voelt amper één op drie zich voldoende voorbereid om het onderwerp aan te brengen.

Ook jongeren zelf willen meer leren over de morele kant van technologie. Ze beseffen dat AI niet alleen handig is, maar ook keuzes maakt over mensen, soms zonder dat iemand het merkt.

Van saaie slides naar een speels bordspel

Om dat gesprek op gang te brengen, testte Van Steenlandt verschillende werkvormen: een interactieve PowerPoint, een stellingenspel en een digitale opdracht via BookWidgets. Maar niets werkte zo goed als het bordspel dat ze daarna ontwikkelde.

‘Tussen Mens en Machine’ is een kleurrijk, educatief spel dat leerlingen op een luchtige maar doordachte manier laat kennismaken met AI en de ethische dilemma’s errond.

Het spel bestaat uit pionnen, dobbelstenen en twee soorten kaarten:

- Blauwe kaarten met kennisvragen of morele dilemma’s, zoals:
“Mag een zelfrijdende auto in een noodsituatie kiezen wie overleeft?”

- Oranje kaarten met situaties uit het echte leven, bijvoorbeeld:
“De school gebruikt AI om klassen samen te stellen. Mag een computer bepalen met wie jij goed samenwerkt?” 

Tijdens het spel komen begrippen als verantwoordelijkheid, rechtvaardigheid en privacy spontaan aan bod.

 “De leerlingen waren een volledig lesuur geconcentreerd,” vertelt Van Steenlandt. “Ze discussieerden, lachten en dachten écht na. Zelfs stille leerlingen kwamen aan het woord.”

Godsdienst als spiegel voor technologie

De keuze om AI-ethiek aan het vak godsdienst te koppelen was bewust.

“Godsdienst gaat niet alleen over geloof, maar ook over waarden en zingeving,” zegt Van Steenlandt. “AI roept fundamentele vragen op: wat maakt ons mens? Hoe ver mag technologie gaan? Wat betekent verantwoordelijkheid vandaag?”

Het spel sluit aan bij de leerdoelen van het rooms-katholieke godsdienstonderwijs, waar leerlingen leren omgaan met verschil, keuzes maken en nadenken over hun identiteit. Door hermeneutische knooppunten, dat zijn momenten waarop overtuigingen botsen leren jongeren hun eigen visie vormen in een wereld waar mens en machine steeds meer vervlochten raken.

Tussen idealen en realiteit

Tijdens haar onderzoek zag Van Steenlandt hoe snel AI zijn weg vindt in de klas. Leerlingen gebruiken het voor samenvattingen, vertalingen en zelfs e-mails aan leerkrachten. 

“Sommigen durven niet meer zonder,” zegt ze. “Maar als AI al het denkwerk overneemt, verdwijnt de oefening in kritisch denken.”

Toch pleit ze niet voor een verbod. “AI is niet de vijand,” benadrukt ze. “We moeten jongeren gewoon leren hoe ze het bewust en verantwoordelijk gebruiken, als hulpmiddel, niet als vervanging van hun eigen denken.”

Een roep om actie

Beleidsmakers erkennen intussen het belang van AI-ethiek. De Europese AI Act (2024) legt strikte regels op voor toepassingen in onderwijs en evaluatie. Ook Vlaanderen publiceerde richtlijnen in de visietekst ‘Verantwoorde AI in het onderwijs’.

Toch blijft de kloof tussen beleid en praktijk groot. “De kaders zijn er, maar leerkrachten missen concrete tools,” zegt Van Steenlandt. “Dat is precies waar dit bordspel kan helpen.”

Tussen Mens en Machine past binnen één lesuur, is eenvoudig te gebruiken en prikkelt tot discussie. Bovendien kan het worden aangepast aan andere vakken of actuele thema’s.

Van spel naar bewustwording

De reacties in de klas waren unaniem positief. Leerlingen vonden het verfrissend om over AI te praten zonder dat het ‘les’ voelde. “Ze leerden nadenken over technologie via spel en dialoog,” zegt Van Steenlandt. 

Het is precies dat gesprek dat ze met haar onderzoek wilde aanwakkeren: “Wanneer jongeren zich afvragen of AI ooit écht moreel kan zijn, weet je dat ze geraakt zijn.”

Een toekomst waarin mens en machine samen leren

De boodschap is helder: AI-ethiek hoort thuis in elke school. Niet enkel in informatica, maar in élk vak waarin jongeren leren nadenken over wat goed en rechtvaardig is.

“We moeten jongeren niet enkel digitale vaardigheden bijbrengen, maar ook moreel bewustzijn,” besluit Van Steenlandt.
“Alleen zo bereiden we hen voor op een toekomst waarin mens en technologie hand in hand gaan.”

Jitske Van Steenlandt is leerkracht godsdienst en plastische opvoeding. Met haar bordspel Tussen Mens en Machine wil ze jongeren op een speelse manier laten stilstaan bij de ethische grenzen van artificiële intelligentie.