Ruimte als verteller: over wat tentoonstellingen tonen en verzwijgen
Tentoonstellingen zijn geen neutrale containers waarin objecten losjes gepresenteerd worden. Ze zijn ervaringen met een begin, een midden en een einde. Ze brengen emoties, verhaallijnen, spanningen en stiltes. Tegelijk zeggen ze ook veel over hun makers: hoe zij kijken, wat zij belangrijk vinden. Ze vertalen esthetische, inhoudelijke en soms politieke keuzes. Die keuzes bepalen mee hoe toegankelijk of gesloten een tentoonstelling aanvoelt, niet alleen fysiek, maar ook intellectueel en emotioneel.
Toch wordt deze gelaagdheid niet altijd onderkend. In veel klassieke kunst- en geschiedenismusea ligt de focus nog sterk op collectie en chronologie. Andere aspecten, zoals de narratieve toegankelijkheid of de leesbaarheid van het parcours, blijven onderbelicht. Niet elke bezoeker vindt zijn weg, begrijpt de structuur of voelt zich aangesproken. Veel tentoonstellingen blijven impliciet gericht op een publiek dat vertrouwd is met de ongeschreven codes van het museum. Wie die taal niet spreekt, blijft vaak buitengesloten.
Tegelijk weten we nog weinig over hóe tentoonstellingen precies communiceren. Wat maakt een ruimte visueel, inhoudelijk én zintuiglijk ‘leesbaar’? Kunnen we museale ruimtes op dat vlak verbeteren en inclusiever maken? Dit onderzoek probeert, door middel van informatieontwerp, daar een antwoord op te bieden.
Onderzoek door ontwerp
Dit masteronderzoek werd uitgevoerd binnen het domein van Media en Information Design. Informatieontwerp is een ontwerpdiscipline die zich toelegt op het helder structureren van informatie, zodat die begrijpelijk, navigeerbaar en toegankelijk wordt. Niet alleen in grafieken of schema’s, maar ook in fysieke ruimtes.
In tentoonstellingen bevindt informatie zich niet alleen in tekstpanelen. Ze zit ook in de volgorde van objecten, de manier waarop een ruimte wordt betreden, wat het oog als eerste oppikt en hoe licht, geluid en geur samen een ervaring vormen. Zelfs de manier waarop lichamen zich bewegen door de ruimte draagt betekenis. Tentoonstellingen spreken en zoals bij elke taal kan die communicatie helder of verwarrend zijn.
In dit project werd informatieontwerp niet enkel als analytisch hulpmiddel ingezet, maar als een inhoudelijke lens waarmee tentoonstellingen zelf kunnen worden herbekeken. In plaats van een louter theoretische studie, vertrok dit onderzoek vanuit een ontwerpende praktijk. Deze benadering, bekend als Research through Design, maakt het mogelijk om via het analyseren, schetsen en testen van alternatieven tot andere inzichten te komen.
Door tentoonstellingen te analyseren als ontworpen informatiestructuren, kunnen ook drempels worden blootgelegd die anders onzichtbaar blijven: desoriëntatie, taalhiaten, grafische ruis of zelfs fysieke barrières. Kwalitatieve observaties en data-analyse werden gekoppeld aan vragen van zintuiglijke, ruimtelijke en narratieve leesbaarheid. Zo ontstaat een methodologie die toelaat om ruimte, grafiek en beleving gelijktijdig te onderzoeken.
Een vierlagige methode
De Islamitische Kunstgalerij van het Koninklijk Museum voor Kunst en Geschiedenis in Brussel diende hier als casestudy. Om de ruimte te analyseren werd een methode ontwikkeld met vier samenhangende lagen:
Curatorieel: bevraagt de narratieve en inhoudelijke logica.
Ruimtelijk: onderzoekt circulatie en oriëntatie.
Grafisch: analyseert de visuele hiërarchie en leesbaarheid van teksten.
Multimodaal: brengt licht, geluid, objectplaatsing en zintuiglijke prikkels in kaart.
Deze lagen zijn geanalyseerd aan de hand van plattegronden, observaties, mapping, interviews en route-tracking.
Een verhaal dat verloren gaat
Een eerste opvallende vaststelling: de meerderheid van de bezoekers begint het parcours aan de verkeerde kant. Door een dubbele ingang wordt de ruimte vaak betreden via de uitgang. Het chronologische verhaal wordt daardoor omgekeerd beleefd. Grafisch is er weinig dat deze verwarring opvangt: een introductie ontbreekt, teksten zijn slecht verlicht, te klein of verborgen in vitrinekasten. Hiërarchie en meertaligheid ontbreken grotendeels.
Content mapping en bezoekersinterviews bevestigden dit. Veel bezoekers ervaarden het verhaal als fragmentarisch. Ze waardeerden de objecten, maar misten context en samenhang.
Op basis van deze bevindingen en onze data-analyse werden twee herinrichtingsvoorstellen ontworpen: een optimalisatie met minimale ingrepen waarin het narratief thematisch wordt geherstructureerd binnen de bestaande ruimte, en waar chronologie geen leidend principe meer is. Tekstpanelen worden meertalig en zichtbaar vormgegeven, en zintuiglijke prikkels worden strategisch ingezet.
Een tweede, meer ingrijpend scenario werd vervolgens ook uitgewerkt: een structurele herinrichting waarbij de zware stenen vitrinekasten worden vervangen door transparante structuren. Interactieve zones, tactiele materialen, geurprikkels en digitale lagen bieden hier extra verdieping.
In beide scenario’s fungeert informatie niet als bijzaak, maar als integraal deel van de ervaring. De ruimte wordt zelf verteller.
Toegankelijkheid als narratief
Toegankelijkheid wordt vaak gereduceerd tot een praktische kwestie: zijn er trappen, is er een lift? Maar ware toegankelijkheid raakt ook aan het narratief. Wordt het verhaal helder verteld? Wordt de bezoeker erkend in zijn of haar rol als lezer van de ruimte?
Door tentoonstellingen te analyseren en te herdenken via informatieontwerp ontstaat niet alleen visuele orde, maar ook narratieve inclusie. Bezoekers worden niet overweldigd, maar meegenomen. Niet betutteld, maar aangesproken.
Het project kreeg de titel The Exhibited Space, een verwijzing naar tentoonstellingen als ruimtes die niet alleen iets tonen, maar ook zichzelf tonen. Een tentoonstellingsruimte is niet enkel een container, maar ook een boodschap. Via Research through Design wordt zichtbaar hoe ruimtelijke vormgeving bijdraagt aan, of net belemmert, wat verteld wordt, en voor wie.
Het project toont dat ontwerp ook onderzoek is. En dat wie tentoonstellingen maakt, ook verhalen maakt.
Een tentoonstelling is geen eindpunt, maar een uitnodiging.
Om anders te kijken.
Anders te ontwerpen.
En anders te vertellen.
Bibliografie
Art & History Museum, Royal Museums of Art and History. (n.d.). Concept van de zaal / Concept de la salle [Exhibition text panel]. Art of the Islamic World Gallery, Art & History Museum, Royal Museums of Art and History, Brussels, Belgium.
Bayer, H. (1961). Aspects of design of exhibitions and museums. Curator: The Museum Journal, 4(3), 257–258.
Belgian Science Policy Office. (n.d.). Introduction to BELSPO. Retrieved from https://www.belspo.be/belspo/organisation/about_intro_en.stm
de Cossío, M. G. (2017). Exhibitions for learning. In R. Black, P. Rodgers & R. Waller (Eds.), Information Design (pp. 607–622). Routledge.
Choi, Y. K. (1999). The morphology of exploration and encounter in museum layouts. Environment and Planning B: Planning and Design, 26(2), 241–250.
Dernie, D. (2006). Exhibition design. Laurence King Publishing.
Devroe, A. (2008, February). Nieuw licht op de Islam: Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis openen nieuwe zaal. OKV. Retrieved November 22, 2024, from https://www.okv.be/artikel/nieuw-licht-op-de-islam-koninklijke-musea-vo…
de Paiva, A., & Jedon, R. (2019). Short- and long-term effects of architecture on the brain: Toward theoretical formalization. Frontiers of Architectural Research, 8(4), 564–571.
Dicuonzo, F. (2023). The liminal museum. An investigation of the socio-educational processes starting from architecture. MIDAS. Museus e estudos interdisciplinares, 4.
Eardley, A. F., & Jones, V. E. (2025). The museum accessibility spectrum: Recognising the multidimensional access needs of all museum audiences. In A. Eardley & V. Jones (Eds.), The Museum Accessibility Spectrum (pp. 213–215). Routledge.
Filová, N., Rollová, L., & Čerešňová, Z. (2022). Universal design principles applied in museums’ historic buildings. Prostor: znanstveni časopis za arhitekturu i urbanizam, 30(1(63)), 95–97.
Filová, N., Rollová, L., & Čerešňová, Z. (2022). Route options in inclusive museums: Case studies from Central Europe. Architecture Papers of the Faculty of Architecture and Design STU, 27(1), 12–24.
Frayling, C. (1993). Research in art and design. Royal College of Art Research Papers, 1(1), 1–5.
Grau, D. (2021). Introduction: The encyclopedic museum: A catchphrase, a concept, a history. In D. Grau (Ed.), Under Discussion: The Encyclopedic Museum (pp. 1–15). Getty Publications.
Hidayat, J. (2018, November). Creating an inclusive museum with a narrative design approach. In 3rd International Conference on Creative Media, Design and Technology (REKA 2018) (pp. 153–159). Atlantis Press.
Hillier, B., & Tzortzi, K. (2006). Space syntax: The language of museum space. In S. Macdonald (Ed.), A companion to museum studies (pp. 282–283). Blackwell.
Hornecker, E., Hogan, T., Hinrichs, U., & Van Koningsbruggen, R. (2023). A design vocabulary for data physicalization. ACM Transactions on Computer-Human Interaction, 31(1), 1–62.
Kossmann, H., Mulder, S., & den Oudsten, F. (2012). Narrative spaces: On the art of exhibiting. 010 Publishers.
Lin, C. (2008). Mapping the design criterion framework for museum exhibition design projects. In D. Durling, C. Rust, L. Chen, P. Ashton, & K. Friedman (Eds.), Undisciplined! Proceedings of the DRS International Conference 2008 (pp. 21–42). Design Research Society.
Lorenc, J., Skolnick, L., & Berger, C. (2007). What is exhibition design? RotoVision.
Medaković, J., Atanacković Jeličić, J., Ecet, D., Nedučin, D., & Krklješ, M. (2024). The interplay between spatial layout and visitor paths in modern museum architecture. Buildings, 14(7), 2147.
Montpetit, R. (1995). Making sense of space. Museum International, 47(1), 41.
Neufert, E. (2019). Architects’ data. John Wiley & Sons.
Peponis, J., Dalton, R. C., Wineman, J., & Dalton, N. (2004). Measuring the effects of layout upon visitors’ spatial behaviors in open plan exhibition settings. Environment and Planning B: Planning and Design, 31(3), 453–473.
Piehl, J. (2021). Graphic design in museum exhibitions: Display, identity and narrative. Routledge.
Puyvelde, A. V. (2018). The museological presentation of religious art objects from the Islamic world in the Royal Museums of Art and History in Brussels: The ‘Art of the Islamic World’ collection in the Royal Museums of Art and History and its history. In Religiöse Erfahrungsräume (pp. 202–203).
Ravelli, L. J., & McMurtrie, R. J. (2015). Multimodality in the built environment: Spatial discourse analysis. Routledge.
Rosenberg, P. (1995). A question of time and space. Museum International, 47(1), 7.
Royal Museums of Art and History. (n.d.). About RMAH. Retrieved May 12, 2024, from https://www.kmkg-mrah.be/en/about-rmah
Royal Museums of Art and History. (n.d.). Collections. Retrieved December 20, 2024, from https://www.kmkg-mrah.be/en/collections
Sanders, E. B.-N., & Stappers, P. J. (2008). Co-creation and the new landscapes of design. CoDesign, 4(1), 5–18.
Schall, C. (2015). De l’espace public au musée: Le seuil comme espace de médiation. Culture & Musées, 25. https://journals.openedition.org/culturemusees/560
Schrandt, B., van Vliet, H., Hallema, G., & Kuijper, A. (2019). De tentoonstellingsmaker van de 21ste eeuw: Ontwerpen voor beleving. Hogeschool van Amsterdam.
Sitzia, E. (2023). Museology and its others: Analyzing exhibition storytelling through narratology, space analysis, discourse analysis, and ethnographic research. In A. Moseley & M. Dunn (Eds.), Interdisciplinarity in the scholarly life cycle: Learning by example in humanities and social science research (pp. 153–171). Springer International Publishing.
Timpson, C. (2025). Inclusive design and accessibility: A methodology of perpetual evolution and innovation. In A. Eardley & V. Jones (Eds.), The Museum Accessibility Spectrum (pp. 213–215). Routledge.
Tzortzi, K. (2015, July). Spatial concepts in museum theory and practice. In Proceedings of the 10th International Space Syntax Symposium (Vol. 37, No. 1, pp. 1–14).
Van Raemdonck, M. (Dir.). (2015). En Harmonie. Art du monde islamique au Musée du Cinquantenaire. Lannoo.
Vogel, F. (2014). Notes on exhibition history in curatorial discourse. On-curating.org, 21.
Wineman, J. D., & Peponis, J. (2010). Constructing spatial meaning: Spatial affordances in museum design. Environment and Behavior, 42(1), 86–109.
Wurman, R. S. (2000). Information design. MIT Press.
