Waarom er “zwarte” gemeenten zijn: factoren die het succes van Vlaams Belang beïnvloeden.

In sommige Vlaamse gemeenten haalt Vlaams Belang meer dan 40 procent van de stemmen, in andere blijft het onder de tien. Hoe komt dat? Welke factoren verklaren dat verschil? Deze vragen kwamen centraal te staan in een grootschalige analyse naar welke factoren samenhangen met het succes van populistisch radicaal rechts in Vlaanderen, tijdens de verkiezingen van 2024.

Het politieke landschap

De Vlaamse politieke kaart toont een lappendeken aan stemgedrag. Terwijl Vlaams Belang in sommige regio’s recordresultaten behaalt, blijft de partij elders opvallend klein. Wanneer we de populariteit van de partij dan op een kaart zien, blijkt er ook een trend per regio zichtbaar te zijn. Zo stemmen de befaamde Denderstreek, de Westhoek en een gebied in het zuiden van de Kempen veel meer extreemrechts. Die patronen zijn niet alleen electorale cijfers, maar ook signalen van het democratische weefsel dat verzwakt. Dit patroon roept vragen op over waarom mensen stemmen zoals ze stemmen en wat onze gemeenten precies van elkaar onderscheidt. Zijn het economische verschillen, demografische verschillen of eerder psychologische verschillen? Door de driehonderd Vlaamse gemeenten met elkaar te vergelijken op verschillende factoren (van werkloosheid tot migratie-aandeel en criminaliteit) komt een genuanceerd beeld naar voren van wat het hernieuwde succes van Vlaams Belang lokaal voedt. 

Het onderzoek

De analyse bouwt voort op bewezen theoretische kaders in de literatuur over extreemrechts stemgedrag. Zo worden verschillende stemmodellen gecombineerd om tot één alomvattend kader te komen, in plaats van te focussen op slechts één verklaring voor stemgedrag. Aan deze kaders worden dan overheidsgegevens gekoppeld. Bijvoorbeeld: volgens voorgaand onderzoek is er een correlatie tussen lagere inkomens en populistisch radicaal rechts stemmen. Dan kijken we via overheidsgegevens van elke gemeente naar het gemiddelde van de inkomens van alle inwoners. Op die manier worden dertien verschillende factoren onderzocht, die een invloed hebben op extreemrechts stemmen, en dit voor maar liefst driehonderd gemeenten. Het resultaat is treffend: de gekozen factoren beschrijven samen zo’n 80 procent van de verschillen in Vlaams Belang-steun tussen Vlaamse gemeenten, wat duidt op een erg sterke samenhang.

Opleiding maakt het verschil en wantrouwen boven portemonnee

De sterkste voorspeller van Vlaams Belang-steun blijkt zonder enige twijfel het aandeel hoger opgeleiden in een gemeente. Hoe lager dat aandeel, hoe groter doorgaans de steun voor de partij. Onderwijs blijkt dus niet alleen bepalend voor bijvoorbeeld kansen op de arbeidsmarkt, maar ook voor de manier waarop burgers zich verhouden tot politiek. Ook de andere sociaaleconomische factoren die werden opgenomen in het onderzoek, zijn meer aanwezig in gemeenten die populistisch stemmen. De tweede belangrijkste bevinding is politiek wantrouwen. In gemeenten waar het vertrouwen in de Vlaamse overheid laag is, haalt Vlaams Belang steevast hogere resultaten in 2024. Dat verband blijft overeind, zelfs wanneer gecontroleerd wordt voor andere indicatoren. De kloof tussen burgers en overheid blijkt dus een krachtige voedingsbodem voor populisme. Wanneer wantrouwen en opleiding samen worden opgenomen in het model, verliezen sommige variabelen -zoals werkloosheidsgraad of het aandeel 65-plussers in de gemeente- lichtjes hun betekenis. Ten slotte spelen ook percepties op diversiteit een niet te onderschatten rol. Gemeenten waar burgers een negatievere houding hebben ten opzichte van culturele diversiteit, kennen gemiddeld een hoger Vlaams Belang-stemaandeel in Vlaamse gemeenten.

Wat zegt dit nu over de drie “zwarte” regio’s? 

Het onderzoek toont dat lokale verschillen cruciaal zijn om politieke patronen omtrent stemgedrag beter te begrijpen en het vult daarmee een lacune in begrip van Vlaams stemgedrag. Wat betreft onze drie donkergekleurde regio’s op de kaart, vertelt namelijk elk van die regio’s een ander verhaal over extreemrechts stemmen. In de Denderstreek is er meer ervaren armoede, hoewel het gemiddeld inkomen daar helemaal niet lager ligt dan elders. In West-Vlaanderen, meer bepaald rond de Westhoek, ligt het inkomen juist wél lager. Dit is ook het geval in de Kempen, hoewel de regio’s een lage migratiegraad en lage criminaliteit kennen. Dit laatste blijkt in geen van de drie regio’s een samenhang te kennen met extreemrechts stemmen. Ondanks hun verschillen delen deze gebieden eenzelfde patroon: een breuk tussen burgers en beleid. Naast institutioneel wantrouwen keren ook minder hoger opgeleiden en negatieve diversiteitsattitudes telkens terug over de regio’s heen.

De steun voor populistisch rechts blijkt zo geen gevolg van één enkel probleem, maar van de combinatie van sociale structuur en perceptie. Vooruitkijkend naar toekomstig beleid kunnen investeren in onderwijs, politieke transparantie en positief contact zo bijdragen aan het herstel van vertrouwen. De resultaten maken duidelijk dat het succes van Vlaams Belang niet uit één oorzaak voortkomt, maar uit een samenspel van lokale omstandigheden en percepties.