Mag ik dit wel zeggen in de klas?
Wanneer leraren zwijgen, dreigt burgerschapsonderwijs uitgehold te worden
“Ik doe het gewoon niet”
“De Mohammedcartoons tonen? Ik zou het willen, om uit te leggen hoe satire in verschillende culturen werkt. Maar wat als iemand zo boos wordt dat mijn zoon wordt opgewacht? Het is me dat gewoon niet waard. Ik doe het gewoon niet.”
Deze uitspraak komt van een Vlaamse leerkracht uit het beroepsonderwijs. Hij is niet alleen. Uit mijn masterproef, gebaseerd op diepte-interviews met 17 leraren in Vlaanderen en Brussel, blijkt dat veel leraren gevoelige thema’s, zoals racisme, religie of LGBTQ+, liever vermijden. Niet omdat ze het niet belangrijk vinden, maar omdat ze zich simpelweg niet veilig voelen.
Hun terughoudendheid legt een pijnpunt bloot dat ons allemaal aangaat: als taboes blijven bestaan in de klas, dreigt burgerschapsonderwijs uitgehold te worden.
17 stemmen uit de klas
Voor dit onderzoek sprak ik met 17 leraren uit het secundair beroepsonderwijs (arbeidsfinaliteit). Het was een diverse groep: mannen en vrouwen, jong en ervaren, nieuw in het onderwijs en leraren met tientallen jaren dienst, verspreid over verschillende vakken en scholen.
De centrale vraag: hoe veilig voelen zij zich om gevoelige thema’s bespreekbaar te maken?
Hun verhalen draaiden rond drie thema’s: vermijden of aanpassen van lessen, het belang van vertrouwen in de klas en de steun van collega’s en schoolbeleid
Lesgeven met omwegen
Veel leraren passen hun lessen aan om conflicten te vermijden, zo blijkt.
Een leraar vertelde: “Racistische opmerkingen? Ik corrigeer ze wel, maar ik ga er niet te diep op in. Het gebeurt zo vaak dat ik er de tijd niet voor heb.”
Soms worden opdrachten zelfs volledig geschrapt. “We spraken in de vakgroep af: geen huistaken rond seksuele voorlichting. Als ouders dat zien, krijgen leerlingen thuis problemen,” zei een respondente.
Ervaring bleek geen garantie. Een jonge leerkracht besloot bewust wel LGBTQ+-thema’s te bespreken, ondanks de waarschuwingen van haar voorganger. “Ik wist dat het risico’s inhield, maar ik vond het te belangrijk om te zwijgen.” Anderen, zelfs met tientallen jaren ervaring, kozen net voor stilte.
Vertrouwen is goud waard
Niet elk verhaal ging over angst. Leraren met een sterke band met hun klas voelden zich vaak wél veilig. Een lerares vertelde hoe ze open sprak over de problemen van haar zoon: “Hoe meer mens je wordt als leraar, hoe meer je ook van hen terugkrijgt.”
Maar dat vertrouwen kan ook broos zijn. Een leraar kreeg tijdens een les te horen: “Ik ga homo’s in elkaar slaan.” De uitspraak was op hem gericht. “Ik hield me sterk in de klas, maar achteraf barstte ik in tranen uit. Zo’n moment slaat je hele gevoel van veiligheid kapot.”
Steun maakt wel degelijk het verschil
Of leraren gevoelige thema’s aansnijden, hangt vaak af van de rugdekking die ze voelen. “Als ik weet dat de directie achter mij staat, durf ik veel meer,” zei een respondent.
Waar die steun ontbreekt, groeit de onzekerheid. Leraren voelen zich dan alleen verantwoordelijk voor conflicten, zonder rugdekking van hun school. Dat leidt vaak tot zelfcensuur: leraren die zichzelf terugfluiten, niet uit onwil, maar uit zelfbescherming.
De boodschap van de leraren was duidelijk: geen pasklare oplossingen, maar wel structurele steun. Uit hun verhalen kwamen drie pijlers naar voren:
- Schoolbeleid: duidelijke afspraken en rugdekking bij moeilijke situaties. Sociale veiligheid moet verankerd zijn in beleid, niet afhangen van individueel initiatief.
- Teamcultuur: collegiale steun en een gezamenlijke aanpak zijn cruciaal. “Als leerlingen merken dat alle leraren dezelfde afspraken volgen, dan is het oké,” zei een respondent.
- Lerarenopleiding: meer voorbereiding op gesprekken over gevoelige thema’s en het omgaan met waardenconflicten.
Ook coaching en intervisie kunnen leraren versterken in het hanteren van maatschappelijke spanningen. Sociale veiligheid is geen luxe, maar een voorwaarde voor goed onderwijs.
De klas als spiegel
Wat er in de klas gebeurt, weerspiegelt de spanningen in de samenleving. Leraren worden geconfronteerd met thema’s als religie, diversiteit en democratische waarden. Ze staan vaak in de frontlinie van het maatschappelijk debat.
Wanneer leraren gevoelige onderwerpen vermijden, gaat er meer verloren dan één klasgesprek. Leerlingen missen kansen om te leren omgaan met verschil.
Wat er op het spel staat
De verhalen van 17 leraren maken duidelijk: sociale veiligheid is een noodzakelijke voorwaarde om moeilijke thema’s aan te snijden. Zonder die veiligheid wint de stilte.
Zonder veilige leraren geen open klasgesprekken. Zonder open klasgesprekken geen écht burgerschapsonderwijs. En zonder burgerschapsonderwijs staat de democratie zelf onder druk.
Wie wil dat leraren hun nek uitsteken, moet hen ook beschermen.
Bibliografie
Bibliografie
Aydın, S. (2021). A systematic review of research on teaching anxiety. International Online Journal of Education and Teaching, 8(2), 730–761.
Badou, M., & Day, M. (2021). Kansengelijkheid in het onderwijs: Verkennend onderzoek naar factoren die samenhangen met onderwijs(on)gelijkheid. Verwey-Jonker Instituut. https://www.verwey-jonker.nl/publicaties/kansengelijkheid-in-het-onderwijs
Banks, J. A. (2017). Failed citizenship and transformative civic education. Educational Researcher, 46(7), 366–377. https://doi.org/10.3102/0013189X17726741
Blake, C. E., & Dewaele, J.-M. (2023). Research on language teachers’ emotion labour and emotional well-being: A critical analysis and suggestions for further research. The European Educational Researcher, 6(1), 43–59. https://doi.org/10.31757/euer.613
Boersma, H., Keuzenkamp, S., & Bucx, F. (2022). De Bijbel, de homo en de klas: Welk effect heeft de interventie ‘Homo in de klas’ op de religieuze percepties rondom seksuele diversiteit bij leerlingen? Mens & Maatschappij, 97(2), 213–240. https://doi.org/10.5117/MEM2022.2.005.BOER
Braun, V., & Clarke, V. (2021). Thematic analysis: A practical guide. SAGE Publications.
Centrum voor Politie- en Veiligheidsstudies. (2021). Veiligheidsmonitor België 2021. Federale Politie. https://www.politie.be/5998/nl/nieuws/resultaten-veiligheidsmonitor-2021
Christodoulidi, F. (2024). A pedagogy of vulnerability: Its relevance to diversity teaching and “humanizing” higher education. Equity in Education & Society, 3(2), 101–113. https://doi.org/10.1177/27526461231185834
Day, C. (2017). Teachers’ worlds and work: Understanding complexity, building quality (1st ed.). Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315170091
Departement Onderwijs en Vorming. (2024). Personeelsstatistieken gewoon secundair onderwijs, schooljaar 2023–2024 [Excel-bestand]. Vlaamse overheid. https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/onderwijsstatistieken/statistisch-jaarboek/statistisch-jaarboek-van-het-vlaams-onderwijs-2023-2024
Dreer, B. (2023). On the outcomes of teacher wellbeing: A systematic review of research. Frontiers in Psychology, 14, 1205179. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2023.1205179
Epstein, S. (1985). Anxiety, arousal, and the self-concept. Issues in Mental Health Nursing, 7(1–4), 265–305. https://doi.org/10.3109/01612848509009458
Ferraro, K. F. (1996). Women’s fear of victimization: Shadow of sexual assault? Social Forces, 75(2), 667–690. https://doi.org/10.1093/sf/75.2.667
Gray, J. A. (1982). The neuropsychology of anxiety: An enquiry into the functions of the septo-hippocampal system. Clarendon Press/Oxford University Press.
Hale, C. (1996). Fear of crime: A review of the literature. International Review of Victimology, 4(2), 79–150. https://doi.org/10.1177/026975809600400201
Heijstek-Hofman, A., van Dijk-Groeneboer, M. C. H., & van Amelsvoort, M. (2020). Persoonsgerichte burgerschapsvorming in het openbaar voortgezet onderwijs. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 60(3), 745–763. https://doi.org/10.17159/2224-7912/2020/v60n3a11
Heikkilä, M., Mauno, S., Herttalampi, M., Minkkinen, J., Muotka, J., & Feldt, T. (2023). Ethical dilemmas and well-being in teachers’ work: A three-wave, two-year longitudinal study. Teaching and Teacher Education, 125, 104049. https://doi.org/10.1016/j.tate.2023.104049
Hess, D. E., & McAvoy, P. (2014). The political classroom: Evidence and ethics in democratic education. Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315738871
Hoskins, B., & Janmaat, J. G. (2019). Education, democracy and inequality. Palgrave Macmillan.
Hoste, V., & Depoorter, E. (2020). Leerkracht zijn: Te gek?! Van morele stress naar morele veerkracht. Omgaan met morele stress in het secundair onderwijs. Rapport onderzoeksbevindingen PWO 2019–2020. Howest.
Jackson, J., & Gray, E. (2010). Functional fear and public insecurities about crime. The British Journal of Criminology, 50(1), 1–22. https://doi.org/10.1093/bjc/azp059
Kelchtermans, G. (2012). De leraar als (on)eigentijdse professional: Reflecties over de "moderne professionaliteit" van leerkrachten. KU Leuven.
Kim, R. (2023). The incredibly shrinking zone of teacher free speech. Phi Delta Kappan, 105(4), 64–65.
Kleijwegt, M. (2016). Twee werelden, twee werkelijkheden: Hoe ga je daar als docent mee om? Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
LeDoux, J. (1996). Emotional networks and motor control: A fearful view. Progress in Brain Research, 107, 437–446.
Leenders, H., Veugelers, W., & De Kat, E. (2008). Moral education and citizenship education at pre-university schools. In F. Oser & W. Veugelers (Eds.), Getting involved: Global citizenship development and sources of moral values (pp. 57–74). Brill. https://doi.org/10.1163/9789087906368_005
Lorcerie, F., & Moignard, B. (2017). L’école, la laïcité et le virage sécuritaire post‑attentats : un tableau contrasté. Sociologie, 8(4), 439–446.
Maxwell, B., McDonough, K., & Waddington, D. I. (2019). Teachers' freedom of speech in the classroom. In M. A. Peters (Ed.), Encyclopedia of teacher education. Springer. https://doi.org/10.1007/978-981-13-1179-6_154-1
Merry, M. S., & Driessen, G. (2005). Islamic schools in three Western countries: Policy and procedure. Comparative Education, 41(4), 411–432. https://doi.org/10.1080/03050060500300931
Moons, K., & Duchateau, J. (2024). Wereldburgerschap in de arbeidsfinaliteit: Nationale en internationale literatuurstudie ter versterking van wereldburgerschapseducatie in het arbeidsmarktgericht onderwijs in België. UCLL. In opdracht van BeGlobal/Enabel
Osler, A., & Starkey, H. (2005). Changing citizenship: Democracy and inclusion in education. McGraw-Hill/Open University Press.
Reitz, E., Mertens, E., Van Londen, M., & Deković, M. (2019). Veranderingen in sociale veiligheid, competentiebeleving en depressieve gevoelens van basisschoolkinderen die aan het interventieprogramma Rots en Water deelnemen: Een vergelijkingsstudie. Tijdschrift Klinische Psychologie, 49(1), 38–57.
Savenije, G. M., Wansink, B., & Logtenberg, A. (2019). Conflicterende perspectieven in het klaslokaal: Onderzoek naar gevoelige geschiedenis. Kleio, 5, 4–7.
Sijbers, R., Elfering, S. C., Lubbers, M., Scheepers, P. L. H., & Wolbers, M. H. J. (2015). Maatschappelijke thema's in de klas: Hoe moeilijk is dat? [Onderzoeksrapport]. Radboud Universiteit. https://hdl.handle.net/2066/211483
Skaalvik, E. M., & Skaalvik, S. (2015). Job satisfaction, stress and coping strategies in the teaching profession: What do teachers say? International Education Studies, 8(3), 181–192. https://doi.org/10.5539/ies.v8n3p181
Steenhout, I. (2024, 25 oktober). VUB-onderzoek: Toenemende agressie en onderwaardering bedreigen veiligheid van leraren. Vrije Universiteit Brussel. https://press.vub.ac.be/vub-onderzoek-toenemende-agressie-en-onderwaardering-bedreigen-veiligheid-van-leraren
Stichting School & Veiligheid. (2022). Sociale veiligheid binnen het onderwijs. https://www.schoolenveiligheid.nl/wp-content/uploads/2022/11/folder-soc…
Szukala, A. (2023). Civic education and defensive republicanism in France after the assassination of Samuel Paty. JSSE - Journal of Social Science Education, 22(1). https://doi.org/10.11576/jsse-6237
Van Droogenbroeck, F., Lemblé, H., Bongaerts, B., Spruyt, B., Siongers, J., & Kavadias, D. (2019). TALIS 2018 Vlaanderen: Volume I. Vrije Universiteit Brussel.
Van Grinsven, V., Van der Woud, L., & Elphick, E. (2017). Integratie op school: Meningen, observaties en ideeën vanuit het onderwijs zelf. DUO Onderwijsonderzoek. https://www.duo-onderwijsonderzoek.nl
Van Grinsven, V., & Van Rossum, V. (2022). Rapportage sociale veiligheid van leraren PO 2022. DUO Onderwijsonderzoek & Advies. https://www.duo-onderwijsonderzoek.nl/wp-content/uploads/2022/10/Rapportage-Sociale-veiligheid-van-leraren-PO-2022-7-oktober-2022.pdf
Veugelers, W., & Schuitema, J. (2013). Docenten en controversiële issues: Levensbeschouwelijke en politieke thema’s in de schoolvakken biologie en geschiedenis. In Rapport Universiteit van Amsterdam (pp. 5–12). Universiteit van Amsterdam.
Vlaamse Overheid. (2024). Beleidsnota 2024–2029: Onderwijs en vorming. Vlaamse Overheid.
Vlaams Parlement. (2019). Verslag namens de Commissie voor Onderwijs over het ontwerp van decreet tot uitvoering van maatregelen betreffende het onderwijs uit cao XI vanaf het schooljaar 2019-2020 (Parl.St. Vl.Parl. 2018-2019, nr. 1802/2). https://www.vlaamsparlement.be
Vlaams Parlement. (2024). Verslag namens de Commissie voor Onderwijs over het ontwerp van decreet houdende de uitgavenbegroting van de Vlaamse Gemeenschap voor het begrotingsjaar 2025 (Parl.St. Vl.Parl. 2024-2025, nr. 15/5-H). https://www.vlaamsparlement.be
Warr, M. (2000). Fear of crime in the United States: Avenues for research and policy. Criminal Justice, 4(4), 451–489.
