Van schaamte naar superkracht: hoe een simpel lespakket kinderen in Oeganda hygiëne én waardigheid teruggeeft
Een zeepje, een tandenborstel, een slipje. Voor ons vanzelfsprekend, voor kinderen in de sloppenwijken van Kampala luxeartikelen die het verschil maken tussen leven en dood.
"Ik dacht dat tandenpoetsen alleen voor rijke mensen was." De dertienjarige D. uit Namuwongo, een van de grootste sloppenwijken in de Ugandese hoofdstad Kampala, had in zijn hele leven nog nooit een tandenborstel vastgehouden. Hij deelt één stuk zeep met zeven andere kinderen. Zijn zusje van vier verkoopt 's avonds laat bananen langs de kant van de weg. Hun huis werd weggespoeld door overstromingen. Toiletten kosten geld dat ze niet hebben, dus gebruiken veel bewoners plastic zakken – zogenaamde flying toilets – die ze daarna weggooien bij de rivier.
Dit is geen dystopie. Dit is de dagelijkse realiteit in Namuwongo, waar meer dan de helft van de 30.000 inwoners jonger is dan vijf jaar.
Hygiëne-armoede: een kwestie van overleven
Tijdens mijn zesmaandelijkse stage bij de Oegandese NGO 
Uganda Hands for Hope zag ik met eigen ogen hoe hygiëne-armoede kinderen kapotmaakt. Sommigen hadden open wonden, huidinfecties of brandwonden die nooit goed verzorgd waren. Ze werden gepest omdat ze stonken of vieze kleren droegen. Meisjes bleven tijdens hun menstruatie thuis uit schaamte. Kinderen misten school, niet omdat ze niet wilden leren, maar omdat ze zich schaamden voor hun lichaam. Meerdere kinderen stierven aan ziektes die te voorkomen waren met simpele hygiëne: diarree, tuberculose, longontsteking.
In december 2024 overleed een vierjarig kind binnen de organisatie aan tuberculosis. Dat was het moment waarop mijn onderzoeksvraag kristalheldere urgentie kreeg: hoe kunnen goedkope, participatieve en visuele hygiëne-interventies de hygiënepraktijken van kwetsbare kinderen in Uganda verbeteren?
Kennis belangrijker dan water?
Ik dook in interviews, focusgroepen en observaties. Ik sprak met kinderen, leerkrachten, zorgverleners en ngo-medewerkers in zowel stedelijke sloppenwijken als rurale dorpen. Overal bleek hetzelfde: het probleem is niet zozeer een gebrek aan materiaal, maar vooral aan kennis.
Opmerkelijk genoeg was waterschaarste in Namuwongo niet het grootste obstakel. Schoon water was vaak toegankelijk via lokale kranen of betaalbare bronnen. Het echte probleem was gedragsmatig. Kinderen wasten hun handen niet omdat niemand hen had uitgelegd waarom dat nodig was.
Zoals Ronald Eligu van partnerorganisatie Touch the Slum het verwoordde: "Veel mensen, vooral kinderen, begrijpen de gevolgen niet van het niet wassen van handen of niet koken van water. Dit zijn basale dingen, maar als niemand het je leert, besef je niet hoe ernstig het kan worden."
Leerkrachten wilden helpen, maar hadden zelf geen trainingen of hulpmiddelen gekregen. Culturele taboes rond menstruatie en lichaamsgeur maakten open gesprekken moeilijk. En kinderen? Die hadden vaak nog nooit gehoord van bacteriën, tandplak of infecties.
Nanyonjo de hygiënesuperheld
Samen met de lokale gemeenschap ontwikkelde ik een hygiëne-educatiepakket, specifiek voor kinderen met weinig of geen leesvaardigheid. Het pakket bestaat uit vijf onderdelen:
- Een kinderboekje met pictogrammen en de hygiënesuperheld Nanyonjo (Luganda voor 'schoon')
- Een docentenhandleiding met vijf weken lesplannen
- Een grote waterdichte poster met alle vijf hygiënedomeinen (handen, mond, lichaam, kleding, omgeving)
- Kleurrijke stickers als dagelijkse herinneringen bij toiletten en wasbakken
- Workshops met liedjes, rollenspellen en creatieve opdrachten
Het materiaal werd getest, aangepast en opnieuw getest. Kinderen kozen zelf welke illustraties hen aanspraken. Leerkrachten gaven feedback over haalbaarheid. Alles is geplastificeerd om het regenseizoen te overleven en zowel digitaal als fysiek beschikbaar gemaakt voor gebruik.
Is dit dé oplossing? Absoluut niet. Het is een stap. Een hulpmiddel. Want deze kinderen hebben niet één project nodig, maar structurele verandering: betere infrastructuur, toegankelijke gezondheidszorg, eerlijke kansen. Maar zolang die er niet zijn, is het delen van kennis belangrijk.
Meer dan schoon: waardigheid
De resultaten waren direct zichtbaar. Na één sessie over mondverzorging vertelden kinderen verbaasd: "Ik wist niet dat je ook je tong en tandvlees moet poetsen!" Leerkrachten gaven toe zelf dingen te hebben geleerd: "Zelfs ik wist de juiste manier van handen wassen niet."
Kind
eren zongen enthousiast het liedje en waren trots op hun nieuwe 'superkrachten'. Lerares F. merkte op: "Na één les zag ik kinderen spontaan hun handen wassen voor het eten. Ze begrepen het waarom. Dat maakte het verschil."
Ook de emotionele kant was cruciaal. Veel kinderen schaamden zich voor hun lichaamsgeur of vieze kleren. Door hygiëne te koppelen aan eigenwaarde en trots, niet aan straf of schaamte, begonnen ze het te zien als onderdeel van wie ze wilden worden.
Eén kind verwoordde het zo: "Nu weet ik waarom ik mijn handen moet wassen en mijn tanden moet poetsen. Ik voel me schoon en trots." Die trots, dat is waar het om draait. Hygiëne gaat niet alleen over gezondheid, maar ook over waardigheid, zelfrespect en kansen.
Zes maanden stage, een leven veranderd
Dit project ging niet over wat ik bracht. Integendeel. Ik heb enorm veel van de kinderen en leerkrachten geleerd. Hun veerkracht, creativiteit en vreugde hebben me meer bijgebracht dan welke klas dan ook ooit had kunnen doen.
Ik werkte niet alleen, maar samen met organisaties als Touch the Slum, Walk of Hope Foundation, AYDEL en Kidiki Secondary School. Dat liet me zien dat verandering niet komt van één persoon of één pakket, maar van gemeenschappen die samen verantwoordelijkheid dragen.
Deze zes maanden veranderden mijn leven definitief. Wat begon als een stage in ontwikkelingssamenwerking werd een confrontatie met ongelijkheid die me niet meer loslaat. Ik ben dankbaar voor de kinderen die me toelieten in hun leven en voor de organisaties die me hun vertrouwen gaven.
Namuwongo blijft een plek van harde realiteit, maar ook van hoop. En ik ben overtuigd: met eenvoudige, participatieve en visuele educatie kunnen we bijdragen aan betere levens. Geen revolutie, maar wel vooruitgang. Eén tandenborstel, één liedje, één superheld tegelijk.
Bibliografie
Ahmed, S. M., Hossain, M. A., & Kabir, M. H. (2020). Environmental sanitation practices and health outcomes in urban slums: Evidence from Bangladesh. Journal of Water, Sanitation and Hygiene for Development, 10(1), 34–42.
Anderson, W. (2012). Public health and hygiene in historical context. Oxford University Press.
Aunger, R., & Curtis, V. (2016). Behaviour Centred Design: Towards an applied science of behaviour change. Health Psychology Review, 10(4), 425–446. https://doi.org/10.1080/17437199.2016.1219673
Bagenda, D., Nambuusi, B., Kigozi, R., & Mayega, R. W. (2021). Changing patterns of childhood illness in Uganda: Pneumonia, diarrhea, and malaria. African Health Sciences, 21(3), 1032–1040.
Bartram, J., et al. (2017). Hygiene, Sanitation, and Water: Forgotten Foundations of Health. PLoS Medicine, 7(11).
Bell, D., Kinyanda, E., Mutto, M., & Ofori-Atta, A. (2020). The impact of COVID-19 on health systems in Africa: Mental and physical health implications. BMJ Global Health, 5(9), e003103.
Biran, A., Schmidt, W. P., Varadharajan, K. S., et al. (2014). Effect of a behaviour-change intervention on handwashing with soap in India (SuperAmma): a cluster-randomised trial. Lancet Global Health, 2(3), e145–e154.
Bloomfield, S. F., Exner, M., Signorelli, C., Nath, K. J., & Scott, E. A. (2009). The chain of infection transmission in the home and everyday life settings, and the role of hygiene in reducing the risk of infection. International Scientific Forum on Home Hygiene.
Boosey, R., Prestwich, G., & Deave, T. (2014). Menstrual hygiene management amongst schoolgirls in Uganda: A qualitative study. Pan African Medical Journal, 19(253), 1–13.
CDC. (2019). Hygiene Fast Facts. Centers for Disease Control and Prevention.
Cronk, R., Slaymaker, T., & Bartram, J. (2015). Monitoring drinking water, sanitation, and hygiene in non-household settings: Priorities for policy and practice. International Journal of Hygiene and Environmental Health, 218(8), 694–703.
Cumming, O., Arnold, B. F., Ban, R., et al. (2019). The implications of WASH and child health for SDGs. The Lancet Global Health, 7(8), e1036–e1045.
Davis, R. (2014). Foundations of disease prevention. Health Policy Journal.
Dickson-Gomez, J., Musoke, D., Kiwanuka, R., & Ssemugabo, C. (2023). WASH challenges and community health in informal settlements in Kampala, Uganda. International Journal of Environmental Research and Public Health, 20(4), 2274.
Freeman, M. C., Stocks, M. E., Cumming, O., et al. (2012). Hygiene and health: Systematic review of handwashing practices worldwide. Tropical Medicine & International Health, 19(8), 906–916.
Gibson, M., & Harper, I. (2013). Sanitation and social change in rural India. Journal of Public Health.
Harrison, L. (2007). Preventive medicine and hygiene. Medical Standards Review.
Harrison, M. E., et al. (2019). School-based WASH promotion: A systematic review of effectiveness. International Journal of Environmental Research and Public Health, 16(15), 2782.
Hennegan, J., Dolan, C., Steinfield, L., & Montgomery, P. (2016). A qualitative understanding of schoolgirls’ menstrual hygiene management in low- and middle-income countries. International Journal of Environmental Research and Public Health, 13(9), 905.
Hennegan, J., Dolan, C., Wu, M., Scott, L., & Montgomery, P. (2016). Schoolgirls’ experience and appraisal of menstrual absorbents in rural Uganda: A cross-sectional evaluation of reusable sanitary pads. Reproductive Health, 13(1), 1–12. https://doi.org/10.1186/s12978-016-0187-3
Hueso, A. (2016). Institutional fragmentation in the water and sanitation sector: The case of decentralisation in Latin America. Water International, 41(4), 447–463.
Humanitarian Global. (2021, November 18). Types of hygiene. https://humanitarianglobal.com/types-of-hygiene/
ILO. (2024). Youth unemployment and informal work in Uganda. International Labour Organization. https://www.ilo.org
Jewitt, S., & Ryley, H. (2014). It’s a girl thing: Menstruation, school attendance, spatial mobility and wider gender inequalities in Kenya. Geoforum, 56, 137–147. https://doi.org/10.1016/j.geoforum.2014.07.006
Jiménez-Redal, J. A., et al. (2018). The UN-Water GLAAS 2017 report: Financing universal WASH access. WHO & UN-Water.
Jones, R., Smith, A., & Lee, T. (2017). Germ theory and its impact on modern hygiene. Medical History Review.
Jones, R., Taylor, S., & Miller, J. (2017). Hygiene and health behavior. Global Epidemiology Reports.
Kigozi, R., Nambuusi, B., & Bagenda, D. (2023). Burden of communicable diseases among children under five in Uganda. Journal of Global Pediatrics, 12(1), 56–64.
Krentz, C. A., Murray, A., & Durrheim, D. N. (2021). Skin infections and hygiene in low-resource settings: A public health concern. Journal of Global Health, 11, 04012. https://doi.org/10.7189/jogh.11.04012
Mbawalla, H. S., Masalu, J. R., & Åstrøm, A. N. (2010). Socio-demographic and behavioural correlates of oral hygiene status and oral health-related quality of life, the case of primary school children in Tanzania. BMC Oral Health, 10(6). https://doi.org/10.1186/1472-6831-10-6
Mbonye, A. K. (2004). Disease burden in Uganda: The role of sanitation and hygiene. East African Medical Journal, 81(6), 298–304.
Mbuya, M. N., & Humphrey, J. H. (2015). Preventing environmental enteric dysfunction through improved water, sanitation and hygiene: An opportunity for stunting reduction in developing countries. Maternal & Child Nutrition, 12(S1), 106–120.
McMichael, C. (2019). Water, sanitation and hygiene (WASH) in schools in low-income countries: A review of evidence on impacts and sustainability. International Journal of Educational Development, 70, 102094.
Miller, J., & Taylor, S. (2016). The power of handwashing: Global health impact. Global Health Journal.
MoES. (2019). Uganda National School Health Policy: Situation Analysis Report. Kampala, Uganda.
MoES (2022a). Education and Sports Sector Annual Performance Report 2021/2022. Kampala, Uganda.
MoES (2022b). Education Statistical Abstract. Kampala, Uganda.
Ministry of Health Uganda. (2021). Annual Health Sector Performance Report 2020/2021. Kampala, Uganda.
Ministry of Water and Environment. (2021). Uganda Water and Environment Sector Performance Report 2021. Kampala, Uganda.
Mkandawire, T. (2001). Thinking about developmental states in Africa. Cambridge Journal of Economics, 25(3), 289–314.
Morgan, J., et al. (2017). Hygiene: bridging the policy and implementation gap. WHO Bulletin, 95(8), 540–540A.
Musinguzi, N., Kemoli, A. M., & Okullo, I. (2020). Knowledge, attitudes, and practices of caregivers on children's oral health in Uganda. African Health Sciences, 20(2), 920–928. https://doi.org/10.4314/ahs.v20i2.42
Muwazi, L. M., Rwenyonyi, C. M., Tirwomwe, F. J., Ssali, C., Kasangaki, A., Nkamba, M. E., & Ekwaru, P. (2005). Prevalence of oral diseases and conditions in Uganda. African Health Sciences, 5(3), 227–233.
NIH. (2015). Food safety and hygiene. National Institutes of Health.
NTV Uganda. (2025, April 27). Malaria still leading cause of death in Uganda despite government interventions. NTV News. https://www.ntv.co.ug/
Oxfam. (2023). Culturally sensitive WASH: Inclusive education in low-literacy contexts. Oxfam International Reports.
Park, H. (2021). Clean living: Hygiene science and society. Modern Health Press.
Petersen, P. E., & Kwan, S. (2010). The 5 dimensions of oral health: A public health framework. Community Dental Health, 27(1), 24–29.
Petersen, P. E., & Ogawa, H. (2016). Prevention of dental caries through the use of fluoride—the WHO approach. Community Dental Health, 33(2), 66–68.
Plan International. (2023). Menstrual hygiene and education in Uganda: A barrier to girls’ education. Plan International Reports. https://plan-international.org
Roberts, A. (2011). Public health principles. Epidemiology and Practice.
Saboori, S., Greene, L. E., Moe, C. L., et al. (2016). Impact of handwashing promotion interventions on child health. American Journal of Tropical Medicine and Hygiene, 95(3), 593–601.
Saito, K., Araki, A., Yagi, M., & Murakami, M. (2023). School-based hygiene programs and their impact on infection-related absenteeism: A systematic review. International Journal of Hygiene and Environmental Health, 246, 114066.
Smith, T., & Brown, D. (2018). Environmental and personal health. Health Perspectives.
Sommer, M., Caruso, B. A., Sahin, M., Calderon, T., Cavill, S., Mahon, T., & Phillips-Howard, P. A. (2015). A time for global action: Addressing girls’ menstrual hygiene management needs in schools. PLOS Medicine, 12(2), e1001962. https://doi.org/10.1371/journal.pmed.1001962
The Hygiene Bank. (n.d.). What is hygiene poverty? Retrieved from https://www.thehygienebank.com/what-is-hygiene-poverty
Transparency International. (2023). Corruption perceptions in Uganda: Public sector challenges. https://www.transparency.org
UDA. (2024). National Oral Health Survey Results. Kampala, Uganda.
UNDP. (2024). Human Development Report 2024: Uganda country profile. United Nations Development Programme. https://hdr.undp.org
UNESCO. (2019). Menstrual hygiene management in schools in South Asia: Synthesis report. Retrieved from https://www.unesco.org/reports/menstrual-hygiene
UNESCO. (2021). Leave no one behind in education: SDG 4 progress
report. https://unesdoc.unesco.org
UNESCO. (2021). Reimagining our futures together: A new social contract for
education. https://unesdoc.unesco.org
UNICEF. (2018). Guidance on menstrual health and
hygiene. https://www.unicef.org/reports/guidance-menstrual-health-and-hygiene
UNICEF. (2018). Guidance on WASH in Schools for All: A tool kit for basic education and gender
equality. https://www.unicef.org/wash/schools
UNICEF. (2018). Programming guidance for early childhood development in
emergencies. https://www.unicef.org/documents/programming-guidance-earlychildhood-de…
UNICEF. (2018). WASH in Schools Monitoring Package. https://www.unicef.org/wash/schools
UNICEF. (2019). Helping girls manage their periods with
dignity. https://www.unicef.org/uganda/stories/helping-girls-manage-their-period…
UNICEF. (2020). Hygiene fast facts. United Nations Children’s Fund. Retrieved from https://www.unicef.org/wash
UNICEF. (2020). WASH in schools: A companion to the Child Friendly Schools Manual. https://www.unicef.org/publications
UNICEF. (2023). U-Report Uganda: Youth engagement and demographic trends. https://www.unicef.org/uganda
United Nations. (2015). Transforming our world: The 2030 Agenda for Sustainable Development. UN General Assembly.
van Reeuwijk, M. (2003). Hygiene education with pictograms. SNV Uganda.
Vujcic, J., Ram, P. K., & Blum, L. S. (2015). Handwashing promotion in humanitarian emergencies: Strategies and challenges according to experts. Journal of Water, Sanitation and Hygiene for Development, 5(4), 574–585. https://doi.org/10.2166/washdev.2015.100
WaterAid Uganda. (2023, October 23). Why toilets matter: The crisis of open defecation in Uganda [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=AbExKEL39dY&t=197s
WHO. (2009). WHO guidelines on hand hygiene in health care: First global patient safety challenge. Clean care is safer care. https://www.who.int/publications/i/item/9789241597906
WHO. (2020). Clean care is safer care: Environmental hygiene in health care. World Health Organization. https://www.who.int/publications/i/item/clean-care-is-safer-care
WHO. (2020). Water, sanitation and hygiene (WASH). World Health Organization.
WHO. (2022). Global hygiene strategy 2021–2030: Accelerating progress on hygiene for all. World Health Organization.
WHO. (2022). Oral health. World Health Organization. https://www.who.int/newsroom/fact-sheets/detail/oral-health
WHO. (2023). Progress on household drinking water, sanitation and hygiene 2000–2022. WHO and UNICEF Joint Monitoring Programme.
WHO. (2023). Water, sanitation and hygiene: Strategy 2023–2030. World Health Organization. https://www.who.int/publications/i/item/9789240077487
WHO. (2025). Health statistics and indicators for Uganda. World Health Organization. https://data.who.int
WHO/UNICEF. (2021). Progress on household drinking water, sanitation and hygiene 2000–2020: Five years into the SDGs. https://washdata.org
WHO/UNICEF. (2023). Progress on drinking water, sanitation and hygiene in schools: 2000–2023. World Health Organization and UNICEF. https://washdata.org
WHO/UNICEF. (2023). WASH in Schools Global Baseline Report.
WHO/UNICEF. (2024). Global progress report on WASH in health care facilities. World Health Organization.
Williams, P., & Green, K. (2010). Hygiene and disease prevention. International Health Review.
Williams, P., & Green, K. (2010). Reducing child mortality through hygiene programs. International Health Review.
World Bank. (2023). Poverty and inequality in Uganda: Data and trends. https://www.worldbank.org/en/country/uganda
World Health Organization. (2023). Water, sanitation and hygiene (WASH). https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/water-sanitation-andhy…-(wash)
